Tíminn - 23.12.1942, Blaðsíða 4

4
T í M I N N
PÁLMI HANNESSON:
Frá móðuharðindunum
SíSueldur.
ÞAÐ VAR ÁRIÐ 1783.
Súður í Frakklandi situr Lúðvík konung-
ur 16. í dýrlegum fagnaði, og kringum
hann sveimar hinn gullni Rokoko-aðall,
með óskiljanlega fáguðu látbragði. Gjá-
líft og glæsilegt er þetta fólk, þessi prúð-
búnu eftirlætisbörn hinnar átjándu aldar,
og eyðslusamt úr hófi fram. En úti um
byggðir Frakklands stritar örbirg alþýðan
og safnar glóðum elds að höfði aðals,
kóngs og kennivalds.
í Danmörku réði ríkjum annar einvalds-
konungur, Kristján sjöundi. Hann var að
vísu geðveikur, en hvað gerði það. Hann
var konungur af guðs náð. Og aðalsherrar
og auðugir kaupmenn litu á hann sem
fulltrúa hins eilífa valds, þess valds, sem
veitti þeim fé og forráð manna. Að öðru
leyti létu menn hverjum degi nægja sína
þjáningu og reyndu að tolla í tízkunni —
og tízkan kom frá París, þá eins og nú.
En alþýðin borgaði brúsann með lífi sínu
og velferð. Hún eyddi æfi sinni í vonlaust
strit. Hún byggði skrauthýsin, hún lagði
vegina, hún dró að veizluföngin fyrir
höfðingjana. Og synir hennar féllu á víg-
völlunum í vonlausum styrjöldum, fyrir
guð, kónginn og föðurlandið.
Og á íslandi? Á Bessastöðum sat æðsti
fulltrúi konungsvaldsins, Thodal stipt-
amtmaður. í Viðey Skúli Magnússon land-
fógeti. En í Skálholti Hannes Finnsson,
æðsti umboðsmaður hinna himnesku yfir-
valda á landi hér. Hér var hvorkí kóngur
né aðall. Hér var aðeins alþýða og emb-
ættismenn. En alþýðan, bændurnir for-
feöur okkar, varð að strita og líða, eins og
öll önnur alþýða, fyrir kaupmenn og
kóng. Og stríð hennar varð að steinlögð-
um götum, og skapaði skrauthýsi, — bara
ekki á íslandi heldur í Kaupmannahöfn.
Að öðru leyti reyndu menn að líkjast
höfðingjunum, eftir því sem efnin leyfðu,
og flestir, sem gátu, gerðust herrar yfir
þeim, sem enn voru minna máttar.
Hér á landi hefir herskylda að vísu ekki
viðgengist. En þó hefir þjóðin átt í stöð-
ugu stríði við grimma og volduga náttúru,
við jarðareld, ísa og úthöf. Og nú gekk
hún út í sína þyngstu raun. — Það var
árið 1783.
Hvernig voru íslendingar búnir við því
hallæri, sem í vændum var? Frá því um
miðja öldina hafði hver hremmingin á
fætur annarri riðið yfir þjóðina. Fyrst
komu óskapleg harðindi, sem stóðu sam-
fleytt frá 1751—1758. Varð þá fjárfellir
svo mikill, að heita mátti, að heilar sveit-
ir yrðu sauðlausar og meira en 6.000
manna létu lifið af sjúkdómum og ófeiti,
eins og sumir söguritarar nefna hungur-
dauðann af kvenlegri hæversku. Eftir
þetta mátti kalla gott árferði fram undir
1780, þó að nokkuð væri misært að von-
um. En þá kom annað til. Hekla gaus árið
1766 og um líkt leyti geisaði hér bóla, sem
burtkallaði marga. En árið 1760 sendi
konungur hingað nokkra spanska hrúta að
gjöf, til eflingar sauðfjárræktinni í land-
inu. Einn af þessum hrútum var látinn að
Leirá, til Magnúsar amtmanns Gíslasonar,
afa Magnúsar Stephensen, sem var bú-
höldur mikill og höfðingi. Nokkru síðar
fór að bera á ókenndum sjúkdómi í sauð-
fénu á Leirá og kotunum í kring. Það var
fjárkláðinn, og hann breiddist nú um
mestan hluta landsins á næstu árum, því
að lítið var um varnarráð eða læknisdóm.'
Árið 1770 skipaði konungur svo til, að
prestar skyldu biðja móti kláðanum á
hverjum sunnudegi, hvarvetna á landinu,
en það ráð þótti ekki koma að tilætluðum
notum, og var þá annað upp tekið, sem
var almennur niðurskurður á hinu sýkta
fé. Þannig tókst loks að yfirstíga þessa
plágu árið 1779. En þá var tekið að harðna
í ári að nýju, og leið svo fram til ársins
1783. — Bæði fjárkláðinn og flest þau
misæri, sem yfir landið gengu af völdum
náttúrunnar, höfðu þá tvo kosti, að þau
náðu ekki til alls landsins í einu, og tóku
einhverntíma enda. En þó var sú ein plága,
sem á þessum árum þjakaði landið allt,
frá yztu annesjum til innstu dala, óslitin
og linkindarlaus, frá kynslóð til kynslóðar.
Þessi plága var einokunarverzlunin danska.
Hvað stoðaði góður vilji af hálfu konungs
og stjórnarvalda? Hvað stoðaði stórhug-
ur Skúla Magnússonar eða hagsýni Eggerts
Ólafssonar, meðan samvizkusnauðar kaup-
mannaklíkur gátu mergsogið þjóðina og
dregið úr henni allan mátt og mótstöðu-
kraft?
Árið 1783 voru landsmenn tæpar fimm-
tíu þúsundir að tölu. Flestir lifðu á land-
búnaði en þó nokkrir á sjósókn. Sjávar-
útvegur var þá ekki til sem sjálfstæð at-
vinnugrein, heldur var hann hafður með
búskapnum. Þjóðfélagið átti engar eignir,
hvorki vegi, brýr, hús né nokkur mann-
virki önnur. Og þjóðfélag var raunar alls
ekki til á líkan hátt og nú. Konungurinn
fékk skattana og skyldur, og frá honum
kom öll góð og fullkomin gjöf, jafnvel
embættislaun og útlendir hrútar.
Flestar jarðir á landinu voru í eigu kon-
ungs og nokkurra efnaðra ætta, og eins
var um þær fáu fleytur, sem til voru. Allur
þorri manna dró fram lífið sem leiguliðar
eða hjú. Aðrir voru bónbjarga menn og
gengu verðgang. Þeim fjölgaði stórum
þegar harðnaði að, því að flakkið var at-
vinnubótavinna fyrri tíma.
Bjargræðisvon manna var bundin við
skepnurnar framar öllu öðru, og þær voru
fáar. í fardögum 1783 er talið að til hafi
verið á landinu 21.500 nautgripir, 233.000
fjár og 36.500 hross. Ekki er ósennilegt, að
eitthvað hafi verið dregið undan framtali,
eisn og hér hefir löngum verið venja, en
um það verður þó ekki vitað með vissu.
Ef þessum fénaði hefði verið skipt jafnt
milli allra landsmanna, hefði komið í hlut
hverrar fimm manna fjölskyldu 2 kýr, 24
kindur og 4 hross. Þetta hefir þá verið
meðalbú, og það er ekki stórt, einkum er
féð féll, en því olli kláðinn. En nú var
vitanlega skepnunum misskipt eins og öllu
öðru. Sumir áttu sæmilegan bústofn, en
aðrir, þótt búendur teldust, áttu lítið ann-
að en líkama sinn og lystugan maga, sem
sjaldan fékk saðningu. — Jú, sumir áttu
auk þess ómegð og skuldir við kaupmann-
inn, sem þeir höfðu hleypt sér í fyrir
kornmat, tóbak og brennivin.
Pálmi Hannesson
Þegar þess er gætt, hve skepnurnar voru
fáar í samanburði við fólkið, má það þykja
undarlegt, að ekki skyldi vera hægt að
heyja svo að tryggt væri, hvernig sem áraði,
— því að ekki vantaði vinnuhörkuna.
Skýringin er sú ein, að ánauð og verzlun-
arkúgun höfðu sljóvgað þjóðina og firrt
hana framsýni og dug, svo að hún var
lítt fær um að sjá sér farborða.
Þannig var þá ástandið árið 1783, þegar
móðuharðindin dundu yfir.
Þetta minnisstæða ár gekk í garð með
umhleypingum og gerði áfreða svo mikía,
að jarðlaust varð víða um land. Hélt svo
fram lengi vetrar og leit út fyrir kolhrun
á skepnum. En á einmánuði skipti um til
hins betra og bjargaðist fénaðurinn af, en
hann gekk illa undan og þótti gera lítið
gagn.
Víða var sultur í búi þetta vor, og er það
til dæmis, að á Langanesi var búið að eta
30 hross á góu. En hrossakjötsát þótti ó-
sæmilegt hverjum heiðarlegum manni,
nema þá helzt í hallærum. Á Suðurlandi
var vorið einmuna gott, en heldur hart fyr-
ir norðan land.
Nokkru eftir sumarmál kom eldur upp
í hafinu úti fyrir Reykjanesi, skammt suð-
ur frá Fuglaskerjum. Skaut þar upp eyju,
sem talin var allt að mílu ummáls og
hömrum girt. Danska stjórnin sló eign
sinni á eyna og nefndi hana Nýey, en ári
síðar, þegar til átti að taka, var hún sokk-
in í sæ. — Svo fór um þá landvinninga.
Þann 8. júní, á hvítasunnudag, hófust
Skaftáreldar, eins og áður er sagt. Nokkr-
um dögum síðar lagðist ís fyrir allt Norð-
urland og fylgdu honum miklir kuldar, sem
kipptu vexti úr öllum jarðargróðri. Stórar
kalskellur komu í tún, jafnvel þar sem
þau voru sléttust og bezt, og sást þar ekki
stingandi strá um næstu 3 ár. Jafnframt
þesssu varð öskufall í flestum sveitum og
eiturmóðan bláa lagðist yfir landið, svo að
oft og einatt sást varla bæja á milli. Eldur
og ís sóttu nú landið frá suðri og norðri
og vannzt vel á. Grasið á jörðinni spilltist
og féllu á það gulir flekkir af frosti og
ólyfjan. Fíflar og sóleyjar fölnuðu, fjall-
drapi og birki urðu svört og skorpin, súrur
og smári sölnuðu og lyngið varð visið og
gult.
í Skugga-Sveini lætur séra Matthías
Sigurð bónda í Dal lýsa felli á þessa leið:
„Fyrst fellur grasið, svo skepnurnar: hest-
urinn fyrst, svo sauðurinn, svo kýrin, svo
húsgangurinn, svo bóndinn, svo konan,
svo barnið, svo hundurinn, svo kötturinn.
— Það lifir lengst, sem mönnum er hvim-
leiðast. — Nei, eitt lifir og heldur lengst
lífinu í öllu öðru, og það eru fjallagrösin.“
Og liltlu áður segir hann, að grösin séu
sífrjó og falli ekki þótt allt falli, menn og
málleysingjar. — Vafalaust má þetta allt
til sanns vegar færa. En sumarið 1783 féllu
þó fjallagrösin ekki síður en annar gróður,
nema fremur væri. Voru þau 6 ár að ná
sér eftir þetta áfall, og um næstu 3 ár var