Tíminn - 23.12.1942, Blaðsíða 11

T í M I N N
11
Halldör Krisijánsson:
Kristíndómur og lýðræði
1.
Sú skoðun virðist vera til á þessari upp-
lýstu og menntuðu öld, að kristin kirkja
hafi fátt fært þjóð okkar annað en ein-
hverjar trúarkreddur og dauða helgisiði í
sambandi við þær. Og það er jafnvel ekki
trútt um að barizt sé fyrir þeim skilningi,
að af kirkjunni sé aldrei annars að vænta
en einhverra trúarsetninga, sem lítið eða
helzt ekkert snerti mannlegt líf.
Þetta er misskilningur svo stórkostlegur,
að það er fullkomin afneitun ýmsra merk-
ustu sögulegra sanninda, sem okkur varða
mest. Jafnframt gætir þar fullkomins
skilningsleysis á því fasta og örugga sam-
bandi, sem alltaf er á milli siðfræði og
stjórnarfars með þjóðunum.
Skipulag félagsmálanna gerir sitt til
þess að kalla fram og þróa kosti eða galla
borgaranna- Það er að vissu leyti satt, að
þroskað þjóðskipulag ali upp þroskaða
menn. En þó verður löggjöfin og skipulagið
aldrei einhlítt til að gera menn ham-
ingjusama. Það fæst aldrei góð steypa úr
óhreinu efni. Aldrei. Gallar manna geta
fundið sér einhverja framrás í hvaða
skipulagi sem er. Það er því barnaskapur
að trúa því í blindni, að eitthvert form, —
einhver sérstök skipun félagsmála, muni
útrýma öllu mannlegu böli. Þess er og
skammt að minnast, að nýjar stefnur, sem
túlkaðar voru af heitri trú og mikilli bjart-
sýni, þóttu engir sérstakir sælubrunnar,
þegar til framkvæmda kom. Þar má t. d.
minna á „hina frjálsu samkeppni“, að ekki
sé talað um nazisma eða fasisma.
Það, sem mestu skiptir fyrir almenna
lífshamingju fólksins, er þroski þess sjálfs,
manndómur og mannkostir. Því meira sem
ég hugsa um félagsmálin, því ljósara verð-
ur mér þetta. Þetta er ekki sagt af áhuga-
leysi fyrir skipulagsbótum á félagsmálum
okkar eða skeytingarleysi um stjórnmál og
stjórnarfar. Svo mikið eigum við undir lög-
gjöf og stjórnarfari, að það er borgaraleg
dyggð eða jafnvel skylda að stunda þjóð-
félagsmálin eins og fræðigrein. En með
fullri virðingu og fullum áhuga fyrir pólit-
ískri baráttu samtíðarinnar hlýt ég þó að
meta siðfræði hennar meira. Siðfræðin
geymir dýpri og sterkari rök mannlegrar
hamingju. Siðfræðin er réttlætishugmynd
mannsins, móðir menningarviðleitni hans
og lífshugsjóna hans allra.
Allar skipulagsbætur, allar pólitískar
hugsjónir og öll slík velferðarbarátta er
sprottin upp úr djúpi siðfræðinnar. Án sið-
fræði geta engar hugsjónir verið til. Án
siðfræði er ekkert réttlæti. Það er siðfræði
mannsins, hugmyndir hans um illt og gott,
rétt og rangt, sem leggja hömlur á dýrs-
eðli hans og gefa honum hugsjónir og há-
leit mið. Siðfræðin gefur manninum tak-
mark til að keppa að og lifa fyrir. Þannig
er hún undirstaða allra sannra framfara
og móðir menningarinnar. Þannig er þjóð-
lífið allt undir því komið hvernig siðfræð-
in er. Við eigum allt okkar undir henni.
Siðfræðin er að sönnu aðeins andlegt
viðhorf, en vegna þess að framkvæmdir
og störf mótast af skoðunum, er það sið-
fræðin, sem setur svip sinn á lífið allt.
II.
Allir sigrar á sviði siðmenningar eru
þróun félagshneigða. Það er upphaf menn-
ingarsögunnar, að maðurinn heyrði rödd
guðs segja, að blóð bróður hans hrópaði til
sín af jörðunni, og maðurinn svaraði gegn
betri vitund: Á ég að gæta bróður míns?
Þegar maðurinn fór að gera sér hugmyndir
um félagslegar skyldur og álíta að hann
ætti að láta annarra hag og annarra mál-
efni til sín taka, lagði hann út á braut
menningarinnar. Þá eignaðist ,hann hug-
myndir, sem urðu honum lögmál. Hann
eignaðist siðfræði.
Mannkynssagan sýnir okkur hversu sið-
fræðin hefir þróazt og fegrast og borið
menningarlega ávexti. Fyrir því má benda
á fjölmargar sannanir. Hér verður lítils-
háttar minnst á eitt atriði þeirrar miklu
sögu með því að rifja upp að nokkru þau
áhrif, sem þjóðlíf íslendinga hefir orðið
fyrir af sérstakri menningarstefnu, —
kristindóminum.
Hér liggur ekki fyrir að ræða upphaf
kristindómsins eða sannleiksgildi þeirra
trúaratriða og guðfræðilegra kennisetn-
inga, sem kirkjufélögin hafa haldið að
þjóð okkar. Við skulum aðeins halda okk-
ur við söguleg rök og þau áhrif og mótun,
sem þjóð okkar hefir orðið fyrir af krist-
inni siðfræði. £5ú athugun getur'verið og
hlýtur að vera óháð öllum skoðunum um
myndun og aldur Nýja-Testamentisins og
sagnfræðilegt gildi guðspjallanna. Kristin
siðfræði hefir haft sömu þýðingu fyrir
okkur með lífsmótun feðra okkar og
mæðra, hvað sem við efum og hverju sem
við trúum í sambandi við uppruna henn-
ar. Gildi andlegra hreyfinga fer ekki eftir
því, hvaðan þær eru og hvaða leiðir þær
berast, heldur einungis hinu, hver áhrif
þær hafa sjálfar.
III.
Engum getur blandazt hugur um, að
hugsunarháttur okkar, sem nú lifum, er
allt annar en feðra okkar i heiðnum sið.
Hitt má vera, að einhverjir efist um, að við
stöndum þeim að nokkru verulegu framar.
Það hygg ég þó, að auðvelt sé að sanna
með því að kynna sér nokkuð þjóðlíf okkar
þá og nú. Skal það þó vera fjarri mér að
gera lítið úr siðfræði og menningu feðra
okkar. Vissulega stóðu þeir að ýmsu leyti
framarlega. Og fóstbræðralag þeirra er
blátt áfram dásamlegt. Það var félags-
skapur þeirra, sem skildu og fundu, að þeir
höfðu svo margt við að berjast, að bezt fór
á því að fylgjast vel að. Þessi félagsskapur
þeirra var svo laus við undirhyggju og
refjar, — svo einlægur og heill, að það get-
ur verið til fyrirmyndar á öllum öldum.
Hin forna menning lagði ríka stund á
það, að ala manninn þannig upp, að hann
yrði samkeppnisfær í lífsbaráttunni. Til
þess þurfti hann að vera hraustur og hug-
aður. Þess var einnig krafizt, að hann væri
tryggur þeim mönnum, sem hann batt fé-
lagsskap við. Menn vissu þá, að það var
gagnkvæm nauðsyn félaganna, að þeir
mættu treysta hverir öðrum, alltaf og skil-
yrðislaust. Því heimtaði siðfræði þeirra
tíma hollustu og tryggð og drengilega orð-
heldni. Það urðu höfuðdyggðir ásamt
hreysti og harðfengi.
Félagshyggja fornaldarinnar náði því
miður skammt. Menn fundu sig ekki
bundna neinum félagsböndum við aðra
menn út í frá. Gagnvart útlendum mönn-
um og fjarlægum voru skyldurnar fá-
breyttar. Þeir áttu sér engan rétt. Því fóru
menn víkingaferðir til fjarlægra landa.
Þar rændu þeir því, sem fémætt fannst og
brenndu byggðina. Fólkið var rekið saman.
Það, sem álitlegt þótti til lífs, var hertekið
og sett í ánauð. Hitt, sem enginn slægur
var í, var gjarnan drepið.
Hernaður þessara víkinga var mjög á-
þekkur ráni Tyrkja í Vestmannaeyjum
1627. Aðferðir beggja voru með þeim hætti,
að okkur finnst hryllilegt að hugsa til þess.
En svo geta menn orðið vanabundnir í
hugsun sinni, að íslenzka þjóðin dáðist að
hernaði feðra sinna öldum saman eftir að
Tyrkir léku hana sjálfa svo grátt.
Siðfræðin forna leyfði mönnum hvers
konar frekju og ósvífni við aðra, ef þeir að-
eins gengu framan að þeim og fóru ekki
með launung. Þjófnaður og morð mæltist
illa fyrir, en rán og vígaferli urpu frægð-
arljóma á menn. Þá voru tímar hins ó-
bundna hnefaréttar, þar sem sterkasti og
ófyrirleitnasti hnefinn var ágætastur. Það
má segja, að ofbeldið hafi verið talið til
dyggða. Þó að það kæmi fyrir menn að
brjóta í bág við voldugar siðferðiskröfur
samtíðarinnar, gátu þeir haldið virðingu
sinni og verið höfðingjar fólksins eftir sem
áður. Níðingsverk fældu ekki allt fylgi frá
þeim. Metnaður almennings var ekki sá, að
ódrengurinn væri yfirgefinn og yrði fylgis-
laus einstæðingur vegna ávirðinga sinna.
Nú skal ég taka það fram, til að fyrir-
byggja hugsanlegan misskilning, að á síð-
ustu tímum, áður en kristnin barst til
Norðurlanda, eru ýmsar undantekningar
til frá hinni almennu reglu. Þá er hinn
forni siður yfirleitt hættur að fullnægja
mönnum. Ómur af siðfræði kristninnar
hefir líka borizt norður eftir. Þegar kristn-
in kemur fyrst, er hún boðuð nokkuð öðru
vísi en nú á dögum. Það er líka augljóst,
að nýi siðurinn, sem vinnur sér fylgi, hlýt-
ur að eiga eitthvað skylt ,við hinn gamla,
því að maðurinn þreifar sig áfram, en
stekkur ekki yfir neitt ómælisdjúp. Það var
því beinlínis vegna þess, að kristnin var
boðuð þannig, að hún var að ýmsu lik hin-
um forna sið, að menn gátu tekið við
henni og tileinkað sér hana. En hér átti
ekki að rekja kirkjusögu íslendinga, held-
ur aðeins benda á einstaka drætti kristinn-
ar siðfræði og sýna hvernig þeir móta
þjðlíf okkar og þjóðfélagsskipun í dag.
Framh. á 19. síðu.