Tíminn - 23.12.1942, Blaðsíða 7

T f M I N N
7
Dr. Þorkell Jóhannessons
lilenzk rómantik
Bjarni Thorarensen og kvæði hans nm vetnrinn
Eigi nokkurt íslenzkt skáld skilið að
kallast rómantískt í anda og sannleika, þá
er það Bjarni Thorarensen. Mér er næst
að halda, að það verði ekki sagt um neinn
annan íslenzkan höfund. Þegar alls er
gætt, er þetta næsta furðulegt. Ætt hans
var dramblát nokkuð og harðgeðja, upp-
eldið að sjálfsögðu strangt og einskorðað.
Mörkin eru líka auðsæ. Bjarni er ramur
kirkjutrúarmaður í lúterskum rétttrúnaði,
og sem logfræðingur og dómari er hann
íhaldssamur og ósveigjanlegur bókstafs-
þræll rammra og ómannúðlegra hegning-
arlaga. Hér er ekkert sem greinir hann
frá 17. aldar manninum, ísleifi Einars-
syni á Brekku, samstarfsmanni hans í yf-
irréttinum — nema eitt: Þessi kynlegi
fiðringur í hjartarótunum, sem stundum
setur að manni ákafan hjartslátt, svo að
blóðið stígur ■ manni þungt til höfuðs —
rautt ský vefst um mann utan. Þegar það
er liðið hjá, situr maður gagntekinn af
kitlandi hrolli, sem seitlar niður herðarn-
ar og bakið að innanverðu! Slíks veik-
leika mun ísleifur Einarsson aldrei kennt
hafa. Hann var veilulaus eintrjáningur
að eðli: fáeinar dyggðir í tröllaukinni
mynd. En duttlungum forlaganna sýnd-
ist að gera ofurlitla glufu, litlafingursglufu,
í skapgerð sveinsins Bjarna. Þar með var
hið öfluga og fábrotna samhengi rofið, og
hin fasta kynerfð varð að sæta nýjum
áhrifum og örlögum. Og í trássi við hana,
námið og uppeldið, varð hann skáld, sem
lifa mun meðan íslenzkar skáldmenntir
lifa — löngu eftir að rétttrúnaður hefir
þokað til fulls fyrir mannúðlegri, frjáls-
huga vantfú á gildi éinstrengingslegra
kennisetninga og hegningarlög eru úr gildi
gengin með siðuðum þjóðum.
Bjarni Thorarensen kemur til Kaup-
mannahafnarháskóla árið 1803, aðeins 17
ára gamall. Af námi hans og þróun má
ráða það, að gáfur hans hafi verið mjög
þroskaðar, og að öllu hefir hann verið
bráðger og mikilhæfur. Hann gerist skjót-
lega lagamaður mikill og eins og fleiri
stúdentar um þetta leyti, eigi síður en
seinna, er hann heitur og einlægur ætt-
jarðarvinur. Hann hyggst að vinna þjóð-
inni mikið gagn sem lærður og duglegur
embættismaður, líkt og ýmsir hinir fyrri
frændur hans. En honum dugir hvergi
nærri það, sem þeim var löngum fullnóg.
Hugmyndaríki hans nýtur sín ekki í nám-
inu og fegurðarþráin, vöggugjöf forlag-
anna, því síður. Hann verður hrifinn af
skáldskap og byrjar að yrkja dálítið sjálf-
ur. Shakespeare og Edda annars vegar,
en á hinn bóginn Ossian og Oehlenschlæg-
er, móta smekk hans og leiða skáldgáfu
hans til þroska að nokkru í sinni líkingu.
En þó að Bjarni sé ekki að öllu frum-
legt skáld og honum sé markað fremur
þröngt svið, eru kvæði hans harla merki-
leg, eigi aðeins frá sjónarmiði íslenzkra
bókmennta, heldur einnig þá litið er til
rómantískra skáldmennta yfirleitt. Karl-
mannleg hugsun, mannvit og viljaþrek
einkenna mjög kveðskap Bjarna. En róm-
antíkin er ljóðræn að eðli. Draumfleygt
ímyndunarafl og misjafnlega skarpt
brjóstvit eru höfuðeinkenni hennar, minna
um þrek og þor. Hugmyndafar Bjarna er
að vísu alrómantískt að forminu til og
hirðuleysi hans um háttu er líka af þeim
toga. En engum dylst samt, að hann stend-
ur nær Eddu og Shakespeare en Schiller
og Ossian í sinni rómantísku skáldlist.
Þannig verður hún býsna sjálfstæð og
einkennileg — norræn að eðli, þótt yfir-
bragðið sé nær suðrænum blæ.
Stórbrotnar og hrikalegar hugmyndir
einkenna skáldskap Bjarna Thorarensen.
Það eru rómantísk áhrif, en annars eigin-
legt skáldinu. Skapið er ríkt og ofsafengið
og þar, sem hleypidómar og drottnandi
venja þvergirða ekki alltof rammlega, eru
tilfinningarnar næmar og brennandi. Til
eru eftir Bjarna kaflar kvæða og auk held-
ur heil kvæði, þar sem geðríkið, tilfinn-
ingarnar, yfirbuga hann. Hann gleymir sér,
yfirstígur sjálfan sig. Þessi kyngi sálar-
innar gefur líf og anda hugmyndum, sem
í meðförum ágætra skálda en kaldgeðjaðri
mig um að minnast hér á Sigrúnarljóð,
þetta undarlega kvæði, sem víst mun víð-
kunnast allra íslenzkra kvæða frá seinni
tímum. Vafalaust verður það talið með
fegurstu ástakvæðum, sem mönnum hefir
auðnazt að yrkja. Sú saga er til um það,
að Bjarna og annan mann greindi á um
það, hvort það myndi ekki vera hverju
skáldi ofraun að yrkja jafn heit ástaljóð
til unnustu sinnar látinnar eins og ef hún
væri lifandi. Bjarni kvað þetta engu geta
breytt og leysti þrautina, svo að ekki varð
um deilt. Þessi saga er ekki trúleg. Því lík
kvæði yrkja skáld tæplega með það fyrir
augum að skera úr þrætu, svo sem í til-
raunaskyni, eða í orðastað kunningja
síns, að bón hans, til þess er hér alltof
miklu ofið inn í af sjálfu skáldinu, lifi
þess og sál. Enginn skyldi reyndar gera
lítið úr því, að snjall rithöfundur eða
skáld getur alltaf gert vel, það sem hann
vill gera. Þá fyrst hefir hann náð tökum
á íþróttinni, er hann getur farið skáld-
lega með hvaða efni sem er, svo að snilld
sé á — hvað sem menn kunna annars að
segja um innblásnar stemmningar, anda,
sem yfir menn komi, og svo hins vegar
stílagerð og pöntuð erfiljóð. En hér er
bara svo óralangt bil milli þess snjalla og
þess ágæta — þess langbezta. Mér finnst
ég eigi hægast með að skilja og meta list
Bjarna, er ég reyni að hugsa mér, hvernig
hin eða önn-ur skáld myndu ort hafa Sig-
rúnarljóð. Ef til vill er samt ósanngjarnt
að bera saman á þennan hátt. Ein lista-
stefna skilur eftir sig verk, sem aldrei
geta eignazt fullkomlega sinn líka. Kraft-
ur og kyngi hetjukvæða Eddu og hið ó-
tamda hugarflug Ossiansljóða hafa skapað
sigilda perlu rómantískrar skáldlistar í ís-
lenzkum bókmenntum. þar sem eru Sig-
rúnarljóð, — þrungna og dýrlega af brenn-
andi tilfinningum sterkrar sálar.
Rómantíkin er í eðli sínu öfgastefna.
Hver sá, sem kynnir sér sögu hennar, eða
kynnzt hefir-einhverju af verkum hinna
þýzku berserkja þessarar listastefnu,
hlýtur að undrast og minnast alls, sem
hann hefir heyrt eða séð af „fútúrisma"
eða öðru þvílíku í listum nútímans. En
hin þýzka rómantík tekur miklum breyt-
ingum er stundir líða, bæði vegna breyttr-
ar aðstöðu og þá eigi síður vegna áhrifa
frá mönnum eins og Goethe og Schiller.
Þannig hverfa brátt úr sögunni hinar
bandóðu kröfur um samfara áhrif
allra atriða — letursins og svertunnár auk
heldur — í þágu listarinnar, er allt átti
að vera samstiga við stemningu skáld-
verksins og breytast og ummyndast í
kappi við hana. Leturtegundum og stíl er
ruglað og stafirnir stundum settir á höf-
uðið — allt eftir kröfum listarinnar.. Síð- ■
ar fer að kveða minna að hinum taum-
lausu höfuðórum skáldanna, er oft líktust
mest hitasóttarórum og brjálæðisrugli.
Þegar rómantíska stefnan barst til
Danmerkur um aldamótin 1800, var mjög
• af henni dreginn ofsinn, enda breyttist
hún nokkuð í meðferð hinna dönsku
skálda. Einkum má hér nefna eitt atriði,
er kalla má að verði kjarni þess, er nefna
mætti norræna rómantík, en það er forn-
öld Norðurlanda og söguminningar henni
tengdar. Tvennt olli því: Ofsi Napoleons
og þjóðakúgun annars vegar, en á hinn
bóginn endurreisn þjóðfræða, sagnavís-
inda og bókmenntarannsókna. Að vísu
hneigðist rómantíkin frá upphafi að hin-
um liðna tíma, einkum sögum og þjóð-
kvæðum frá miðöldum. Kvæði Ossians,
áhrif þeirra og athygli sú, er þau vöktu,
er frægur vottur þessa. En þegar í Norð-
urlönd kom, birtist allt í einu nýtt sjón-
arsvið: Fornöld Germana og bókmennta-
arfur hinna norrænu þjóða vörpuðu
skugga á sjálfa hina klassisku vegsemd
Suðurlanda. Fornaldardekrið keyrði úr
öllu hófi og fornaldardýrðin var ólgusjór
af vanþekkingu, þar sem rómantísk skáld
og fræðimenn, sagnfræðingar og gagn-
rýnihöfundar, fiskuðu hvern kynjaþátt-
inn af öðrum.
Rómantíkin er öfgastefna allt í gegn.
Hún keppir allstaðar eftir fyrirmyndum,
sem hún raunar þekkir ekki, og hún reynir
að líkja eftir list, sem hún ekki skilur.
í stað þess að vera ávöxtur þróunar þá er
hún að upplagi ofsafengin en vanmáttug
tilraun til þess að rjúfa samhengi og skapa
nýtt. Ég skil rómantíkina bezt sem sam-
vizkubit hinna þýzu þjóðflokka, fyrir það
að hafa svikið sjálfar sig og fortíð sína,
gleymt sér sjálfum yfir kjötkötlum róm-
verskrar og grískrar menningar — þang-
að til að orðið var of seint að bæta það,
sem rofið var: Milli þeirra og fortíðarinn-
ar, upprunans, var og varð gapandi tóm
gleymdra og vanræktra minja, sem ekki
varð brúað að neinu gagni. Hér voru ís-
lendingar ein undantekning. íslenzkar
bókmenntir höfðu alla tíð staðið föstum
fótum á þeim grundvelli, sem hin fyrsta
ritöld lagði. Þær eru nátengdar sögu og
lífi þjóðarinnar frá upphafi. Hið liðna var
alltaf lifandi þáttur hins veranda, þótt
mönnum væri það misjafnlega ljóst. Ein-
mitt þess vegna láta íslendingar sér hægt
um rómantíkina og stilla henni svo vel í
hóf. Hún leggur ekkert í auðn hjá okkur,
eins og t. d. Þjóðverjum, þar sem heil kjm-
siöð skálda gengur næstum alveg í súginn
vegna hennar. Hún frjófgar íslenzku
skáldin fremur en hitt, vegna þess að þau
standa þar föstum fótum, sem hin áttu
varla neitt að styðjast við. Bezta dæmið
um þetta er að sjálfsögðu Bjami Thorar-
ensen. Kvæði hans Veturinn sýnir líklega
bezt íslenzkra kvæða norræna og auk held-
ur íslenzka rómantík.
Kvæði þetta er 10 erindi og er ort und-