Alþýðublaðið Sunnudagsblað - 24.12.1939, Side 16

16
JÓLABLAÐ
FRÁ þvx að landið byggð-
ist og þangað til í lok 18.
aldar hafa sennilega oftast
einhverjir útilegumenn lifað
úppi á öræfum. Það voru menn,
sem höfðu af einhverri orsök
komist upp á kant við þjóðfé-
lagið og orðið að flýja byggð-
ina, til þess að forðast dauðann
eða aðrar harðar refsingar. —
Venjulega höfðu þessir óham-
ingjusömu menn engin önnur
úrræði, vegna þess að þeir gátu
engan veginn komist úr land-
inu. Það gátu aðeins þeir, sem
áttu fé og volduga menn að, því
áð það var erfitt að komast ut-
an með kaupskipum, nema svo
að allir vissu, og á seinni öld-
um mátti enginn fara úr land-
inu nema að hafa vegabréf frá
sýslumanni eða öðrum þvílík-
rnp embættismanni. Að vísu
var mögulegt fyrir útlæga
menn að komast utan með út-
lendum duggum, sem fiskuðu
við landið, en oftast mun hafa
verið erfitt að koma því við, því
til þess þurfti flóttamaðurinn að
hafa gott samband við skips-
höfnina á einhverju þvílíku
skipi.
Lífsbarátta útilegumannanna
var afar hörð. Sjaldan gátu
þeir dvalið nema skamman
tíma á hverjum stað, heldur
urðu þeir að flytja sig til með
stuttu millibili, því ekki varð
hjá því komizt, að byggðamenn
yrðu þeirra varir eða fengju á
einhvern hátt grun um, hvar
þeir dveldu. Bjuggu þeir því
ýmist í hellum eða lélegum
kofum við hinn versta aðbúnað.
Matfanga var oft mjög erfitt að
afla, einkum á veturna, þegar
allt hálendið var þakið snjó
og engin skepna gat lifað þar.
Sums staðar var að vísu silungs
veiði í vötnunum og fugla var
hægt að veiða að sumrinu til,
en aðallega urðu þó útilegu-
mennirnir að lifa á því að stela
sauðfé og öðrum búpeningi,
sem gekk á afréttunum á sumr-
in, og urðu þeir að birgja sig
upp að haustinu, áður en göng-
ur hófust, því annars urðu þeir
annað hvort að leita til byggða
að vetrinum eða deyja úr
hungri uppi á fjöllunum.
Þótt líf útilegumannanna
væri í raun og veru vonlaus
barátta, sem hlaut að enda
með því að þeir kæmust undir
manna hendur eða með því að
þeir dæju úr harðrétti uppi í
óbyggðum, þá höfðu þó óbyggð-
irnar undarlega sterkt aðdrátt-
arafl fyrir þá, sem fyrirlitnir
voru og útskúfaðir úr byggð-
inni. í ímyndun þeirra voru ör-
Um Fíalla-
æfin tákn frelsisins, og sagnir
mynduðust um fagra og frjó-
sama dali í jöklunum og hraun-
unum og fjöldi manna trúði á
þær. En það var sitt hvað að
láta sig dreyma um frelsi og
vellíðun að fjallabaki eða að
reyna að gera þá drauma að
veruleika. í raun og veru höfðu
aðeins örfáir hugrekki til að
leggjast út, því þótt mennirnir
væru vondir og hvimleiðir voru
það þó fáir, sem höfðu sálar-
þrek til að lifa árum saman
uppi á fjöllum fjarri manna-
byggðum innan um tröll og for-
ynjur. Til þess að þola lífið á
fjöllunum urðu menn að vera
óvenjulega hraustir til líkam-
ans og hugkvæmir.
Frá því í fornöld voru það
lög á íslandi, að þeir, sem verið
hefðu 20 ár í útlegð, skyldu vera
frjálsir eftir það, en það er þó
aðeins eitt einasta dæmi til þess,
að útilegumenn hafi haldið svo
lengi út, og það eru þau Fjalla-
Eyvindur og Halla.
II.
J ALL A-E Y VINDUR er
fæddur árið 1714 í Hlíð í
Árnessýslu. Bjó faðir hans þar
sæmilegu búi og var talinn góð-
ur þegn. Snemma þótti Eyvind-
ur bráðefnilegur maður, gáfað-
ur, vel liðinn og afburða hagur
til allra hluta, er hann fekkst
við. En sá Ijóður var á ráði hans,
að hann hafði óviðráðanlega til-
h'neigingu til þjófnaðar. Á þeim
tímum höfðu menn enga hug-
mynd um að stelsýkin er jafn
ósjálfráð eins og hver annar
sjúkdómur og að miklar gáfur
og skilningur í almennri merk-
ingu geta ekki hjálpað mönnum
til að losna við þennan hvim-
leiða kvilla. Menn undruðust
að hann skyldi hafa svo ,,illar
tilhneigingar“, þar sem foreldr-
ar hans voru heiðarlegar mann-
eskjur og hann sá ekkert illt
fyrir sér, og það er efalaust til
þess að skýra þetta undarlega
fyrirbrigði, að myndazt hefir
saga um það, hvernig stelsýki
hans var til komin. Sagan segir,
að hann tæki eitt sinn ostbita
frá förukoun nokkurri, er kom
til foreldra hans, og hafi hún
reiðst og lagt það á hann, að
hann skyldi þaðan af aldrei
vera óstelandi. Móðir hans
varð hrædd við orð kerlingar
og bað hana að taka þau aftur,
en hún kvaðst ekki geta það, en
bætti því við, að hann skyldi
aldrei komast undir manna
hendur.
Eyvindur ólst upp hjá for-
eldrum sínum og eftir dauða
föður síns var hann um hríð
ráðsmaður móður sinnar og
gerðist hinn mesti búsýslumað-
ur og afburða verkmaður, en
þjófnaðartilhneiginguna gat
hann ekki ráðið við, og eins og
alls staðar annars staðar var
þar í byggð nóg af heiðarlegum
og réttlátum mönnum til að
fordæma hann. Menn fóru nú
að hóta að kæra hann ef hann
ekki bætti ráð sitt. En það var
honum um megn. Að síðustu
var honum ekki lengur viðvært
í byggðinni. Hann varð að flýja.
Og því ekki að leita til fjall-
anna? Þar var enginn til að
senda honum illt hornauga og
hreyta að honum háðsyrðum.
Þar gat hann fengið frið. Og
eina fagra vornótt hvarf hann.
Um haustið gerðust illar fjár-
heimtur hjá bændunum og árið
eftir á alþingi var lesin upp
lýsing af strokuþjófnum Ey-
vindi Jónssyni, og var þess
krafizt, að honum væri vísað til
sveitar sinnar.
III.
M ÞESSAR MUNDIR bjó
ung ekkja, er Halla hét, á
Hrafnsfjarðareyri í Grunnavík,
sem er ein af afskekktustu
byggðum á íslandi. Halla átti
ungan son, sem Olifer hét.
Eitt sinn kom ókunnugur
maður, er Eyvindur hét, til
Höllu. Hún tók við honum og
gerðist hann vinnumaður henn-
ar. Sennilega hefir fólkið í
sveitinni ekki grunað neitt um
það, hver maðurinn væri, eða
að minnsta kosti ekki fundið
neina löngun til að gera honum
mein vegna þess hve vel hann
kom fyrir. Brátt tókust kær-
leikar með þeim Höllu og hon-
um og mun presturinn á Stað
ekki hafa krafizt neinna sér-
stakra upplýsinga um hann,
þegar þau komu til hans og
báðu hann um að gefa sig sam-
an. Jörðin, sem Halla bjó á, var
kirkjujörð undan Stað, og
presturinn vissi vel að það er
ekki gott að maðurinn sé ein-
samall og að það er þó enn
verra að konan sé það, þegar
hún rekur bú. Eins duglegur
búsýslumaður og Eyvindur var
heldur ekki á hverju strái. Og
hvað gerði það þótt eitthvað
kynni að hafa drifið á daga hans
áður en hann kom til Grunna-
víkur?
Þótt Eyvindur væri nú kom-
inn þangað, sem enginn þekkti
hann, og hefði sæmileg lífsskil-
yrði, þá var hann engan veginn
laus við hinn hræðilega sjúk-
dóm sinn. Hér hafði hann öll
ytri skilyrði til að verða sæmi-
legur bóndi og hamingjusamur
Eftir Skúla Þórð
heimilisfaðir. Þrjú börn eignuð-
ust þau Halla meðan þau
bjuggu þar vestra, og þótti Ey-
vindi mjög vænt um þau. En
þrátt fyrir þetta var hvöt hans
svo sterk, að hún steypti hon-
um og þeim öllum í glötunina.
Menn fóru smám saman að
verða þess varir, að ýmislegt fé-
mætt hvarf, og í svo lítilli
byggð, þar sem allir vita allt
um aíla, gat ekki farið hjá því
að grunurinn gengi í rétta átt.
Brátt voru þau Eyvindur og
Halla brennimerkt í almenn-
ingsálitinu, og það þarf mikið
þrek til að halda það út, jafn-
vel þótt yfirvöldin geri ekkert.
Allar þær hörmungar, sem Ey-
vindur hafði átt við að stríða
áður en hann flýði í fyrra skipt-
ið, endurtóku sig, og það var
að endingu ekkert annað að
gera en að hverfa. En börnin
gátu þau auðvitað ekki tekið
með sér, en ef til vill hefir Halla
getað verið eftir hjá þeim, þótt
Eyvindur flýði, og hefði hann
þá einn borið sektina, en hvort
sem hún hefir verið tilneydd
eða ekki, kaus hún að fylgja
Eyvindi og yfirgefa börn og bú,
og einn morgun snemma héldu
þau til fjalla, og kvaddi Ey-
vindur börn sín með miklum
söknuði. Sagan segir að Halla
hafi lagt það til, að þau
brenndu grenið með ungunum
áður en þau færu. Sú saga er
eflaust ósönn, en mun hafa
myndast vegna þess, að það
hefir þótt bera vott um grimmd
að móðir skyldi yfírgefa böm
sín og skilja þau ein eftir 1 kot-
inu.