Morgunblaðið - 02.11.1953, Blaðsíða 33

Mánudagur 2. nóv. 1953
MORGUNBL4ÐIÐ
33
Ólafur Björnssonf, prófessor:
Á ÞEIM 40 ÁRUM, sem nú eru
liðin frá því er Morgunblaðið hóf
göngu sína, hefir orðið stórkost-
leg bylting í atvinnuvegum lands
manna. Fram undir lok 19. aldar
var landbúnaðurinn, sem kunn-
ugt er, eina atvinnugreinin, sem
nokkuð kvað að. Búskaparhættir
og framleiðsluaðferðir voru fram
til þess tíma að mestu óbreytt
frá því sem verið hafði á land-
námsöld. Jafnhliða landbúnaðin-
um var stundað sjófang, þar sem
aðstaða var til, en varla er hægt
að tala um sjávarútveg sem sjálf-
stæðan atvinnuveg svo neinu
nemi fyrr en á seinni helmingi 19.
aldar. Fram til þess tíma
voru framleiðsluhættir í sjáv-
arútveginum einnig mjög frum-
stæðir, var sjórinn mestmegnis
stundaður á opnum róðrarbátum.
Af hinum frumstæðu framleiðslu
hátlum leiddi að afköst frafnleiðsl
unnar voru rýr, en af því aftur,
að þjóðin lifði við hina sárustu
fátækt allt frá upphafi íslands
byggðar og fram á þessa öld.
Þegar vel áraði hafði .alþýða
manna að vísu til hnífs og skeið-
ar, en í slæmu árferði var hung-
urvofan ávallt við dyrnar. Fram
að byrjun 19. aldar var mann-
fellir af völdum hungurs algeng-
ur, og er jafnvel talið, að í harð-
ærinu 1880—90, hefði varla orðið
unnt að forða frá mannfelli, ef
Ameríkuferðirnar hefðu ekki
komið til hjálpar.
Bylting' sú í tækni og fram-
leiðsluháttum, sem hófst í ná-
grannalöndum vorum á seinni
hluta 18. aldar, hófst ekki hér
á landi fyrr en um aldamótin
1900. Var það í sjávarútveginum
sem hin nýja tækni ruddi sér
til rúms, enda voru skilyrði þar
bezt fyrir notkun stórvirkra fram
leiðslutækja.
STOFNUN
ÍSLANDSBANKA
Laust eftir aldamótin 1900 var
Islandsbanki stofnaður. Stofnun
hans var stórviðburður í íslenzkri
atvinnusögu, því með henni var
erlendu fjármagni í stórum stíl
á þeirra tíma mælikvarða fyrst
veitt inn í landið. Hið erlenda
f jármagn varð svo undirstaðan að
vexti togaraútgerðarinnar, sem
hófst á fyrsta áratug aldarinnar,
en sökum fátæktar þjóðarinnar
hefði hún ekki haft nein tök á
því, að kaupa slík tæki fyrir
eigið sparifé.
Með öflun nýrra og fullkomn-
ari fiskiskipa voru fengin skil-
yrði fyrir því, að hagnýta hinar
miklu auðlindir, sem fólgnar voru
í fiskimiðunum umhverfis land-
ið. Útflutningsverzlunin jókst til
muna, en það varð aftur undir-
staða aukins innflutnings og
bættra lífskjara. Með aukinni
kaupgetu almennings sköpuðust
svo skilyrði fyrir vexti nýrra at-
vinnuvega, svo sem iðnaðar, verzl
unar og ýmiss konar þjónustu.
Hin aukna framleiðsla og bættu
lífskjör sköpuðu einnig jarðveg
fyrir aukna menningarstarfsemi
á ýmsum sviðum. Það er t. d. ekki
vafi á því, að aukinn áhugi fyrir
blnða- og bókaútgáfu, sem m. a.
kom fram í því, að fyrstu dag-
blöð landsins eru stofnuð upp úr
aldamótum, á einmitt rót sína að
rekja til þeirra framfara í at-
vinnumálum, sem átt höfðu sér
stað. Það er því engin tilvilju"
að dagblaðaútgáfa kemur ti1 s’á?
unnar nokkrum árum eftir þsð
að nútíma tækni í atvinrsr
háítum þjcð?rinnar heldur inn
reið sína meá því að fyrstu tog
ararnir eru keyptir til landsins
ATVINNUÞRÓUNIN A FYRRI
HFmSSTYRJALDARÁRUNUM
Fyrsta áratuginn eftir stofnun
tslandsbanka var aukning togara
flotans veigamesti þáttur atvinnu
þróunarinnar hér á landi. Fyrsti
togarinn í eigu íslendinga kom
til landsins árið 1904, en 1915
voru tog'ararnir orðnir samtals?.0
Síðustu árin áður en heimsstyrj-
öldin skall á fóru mótorbátar
einnig að ryðja sér til rúms á
kostnað seglskipa og róðrarbáta.
Var hér einnig um mikilvæga
tæknilega framför að ræða. Fleiri
merk framfaraspor voru einnig
stigin á þessum tíma, svo sem
lagning símakerfisins um landið
og fyrstu tilraunir voru gerðar
til þess að nota bifreiðar sem
samgöngutæki. Þá var stofnun
Eimskipafélags íslands árið 1914
einnig stórviðburður í atvinnu-
sögunni.
Heimsstyrjöldin 1914—1918 ör-
sakaði í bili stöðvun þeirrar þró-
unar í atvinnuháttum sem orðið
hafði síðasta áratuginn fyrir
Ólafur Björnsson.
styrjöldina. Um frekari aukningu
togaraflotans en orðin var, var
þá ekki að ræða, en þar við bætt-
ist það mikla áfall, sem togara-
útgerðin varð fyrir 1917, er
Bandamenn neyddu íslendinga til
þess að láta af hendi helming
ogaraflota síns eða 10 togara. —
■'arðabætur, sem vaxandi áhugi
rafði verið fyrir árin fyrir styrj-
öldina, drógust einnig mjög sam-
n á styrjaldarárunum.
íslendinga gegnum Danmörku,
þannig að dönsk fyrirtæki voru
milliliðir bæði um vöruútveg-
un til landsins og útflutning af-
urðanna. Árið 1913 voru um 40%
bæði af útflutnings- og innflutn-
ingsverzluninni við Danmörku.
Samgönguerfiðleikarnir við Dan-
mörku á stríðsárunum gerbreyttu
þessu, þannig að nú neyddust ís-
lendingar til þess að standa á
eigin fótum í þessum efnum og
mynda sér eigin viðskiptasam-
bönd. Jafnframt þessu myndaðist
á stríðsárunum í framhaldi af
stofnun Eimskipafélagsins, fyrsti
vísir að því, að landsmenn eign-
uðust eigin skipastól. Hvort-
tveggja þetta hefur haft mikla
þýðingu fyrir aukið sjálfstæði
landsins í viðskiptalegum efnum.
Þá áttu og aðflutningsörðugleik-
arnir :af völdum styrjaldarinnar
sinn þátt í því, að vísir tók að
myndast til innlends iðnaðar í
nokkrum greinum, þótt allt væri
það að vísu í smáum stíl.
ÁRIN EFTIR LOK FYRRI
HEIMSSTYRJALDARINNAR
Fyrstu árin eftir heimsstyrjöld-
ina fyrri voru að mörgu leyti erf
iðleikaár fyrir atvinnulíf lands-
kvæmdir á þessum árum, m. !a.
var vegakerfi landsins stórleáa
aukið og endurbætt, og notkun
bíla sem flutningatækja komþt
nú í algleyming. Fjárhagur rík-
issjóðs, sem orðinn var mjög örð-
ugur 1923, batnaði stórum undir
stjórn Jóns Þorlákssonar. Árið
1929 voru sett fyrstu lög um
opinberan stuðning við byggingu
verkamannabústaða, en mqð
þeim lögum var stigið merkilegt
spor í þá átt að ráða bót“á hú£-
næðisvandræðum alþýðu manna
í hinum stærri kaupstöðum, sem
alla tíð hafa verið tilfinnanleg,
frá því er hinn öri vöxtur kaup-
staðanna, einkum Reykjavíkur,
hófst.
KREPPUÁRIN 1929—39
Haustið 1929 hófst heimskrepp-
an mikla í Bandaríkjunum, en
hér á landi fór áhrifa hennar
fyrst að gæta verulega árið
1931. Kreppan olli fyrst í stað
miklu verðfalli á útflutningsaf-
urðum landsmanna og þótt inn-
fluttar vörur lækkuðu einnig í
verði, breyttust verzlunarkjörin
landinu í óhag, einkum fyrstú
ár kreppunnar. Frá og með árinu
1934, urðu verzlunarkjörin þá
Ný og fullkomin fiskiskip sköpuðu skilyrði fyrir hagnýtingu auðlinda fiskimiðanna. — Nýsköp-
unartogari á siglingu.
Heimsstyrjöldin tneð þeim
breyttu viðhorfum pg aðstöðu,
sem hún hafði í för með sér, or-
sakaði þó ýmsar breýtingar á at-
vinnu og viðskiptaháítum, sem t.il
framfara horfðu. Frám til alda-
móta gekk meginið^ af verzlun

Ræktunin jókst og landbúnaðurinn tók tæknina í þjónustu sína.
firði á s. I. sumri.
— Frá heyskaparvinnu í Eyja-
Ljósm.: V. Guðm.
manná. Mikil verðbólga hafði átt
sér stáðinnanlandsseinnistyrjald
aráriri, og náði hún liámarki sínu
haustið 1920, en þá var verðlags-
vísitala 446 miðað við 100 í júlí
1914. En í árslok 1920 hófst við-
skiptakreppa, sem olli miklu verð
falli bæði á útfluttum afurðum
svo og þeim, er seldar voru á inn-
lendum markaði. Lækkaði al-
mennt verðlag um h.u.b. þriðjung
á árunum 1920—23. Þessi verð-
lækkun varð alltilfinnanleg öll-
um þeim, er sjálfstæðan atvinnu-
rekstur stunduðu bóeði til lands
og sjávar, einkum með tilliti til
þess, að mikill stórhugur hafði
verið í mönnum um það að end-
urnýja framleiðslutækin fyrstu
misserin eftir það, að styrjöldinni
lauk. Þannig óx togarafloti lands-
manna t. d. á fyrstu tveim árun-
um eftir styrjöldina úr 10 tog-
urum í 28. Árferði til landsins
var einnig óhagstætt árin 1918
—1920, og söfnuðu bændur all-
miklum skuldum, einkum vegna
fóðurbætiskaupa harða veturinn
1919—20.
Árið 1924 varð hinsvegar mikið
veltiár á sviði verzlunarinnar, fór
þá sarrian einkar hagstætt afurða
verð og góð aflabrögð til sjávar-
ins. Árabilið 1924—29 var yfir-
leitt hagstætt til lands og sjávar,
enda urðu á þessum árum miklar
framfarir. Með jarðræktarlögun-
um frá 1923 var lagður grund-
völlur að stórstígari framförum
í landbúnaðinum en áður höfðu
þekkzt. Togurunum fjölgaði úr28
í 47 á árunum 1920—28, og á
sama tímabili meira en tvöfald
aðist ; mótorbátaflotinn. Mikið
var um opinberar vei'klegar fram
aftur hagstæðari og hélzt það
fram til byrjunar síðari heims-
styrjaldarinnar. Þegar í byrjun
kreppunnar dró mjög úr sölu
saltfisks til Spánar, en þar hafði
um langt skeið verið aðalmark-
aðurinn fyrir þesSa- helztu út-
flutningsvöru landsriianna, sem
þá var. Þegar borgárastyrjöldin
hófst á Spáni 1936, lokaðist þessi*
markaður alveg. Það bætti hins
vegar mjög úr skák í þessum
efnum, að síldveiði var góð flest.
þessi ár, og ágætur markaður
fyrir síldarafurðir, einkum síðari
kreppuárin.
S JÁ V ARÚT VEGURINN
Á KREPPUÁRUNUM
Afkoma atvinnuveganna var
þó mjög erfið öll kreppuárin.
Einkum átti þó sjávarútvegurinn
við mikla örðugleika að stríða'.
Ollu því bæði öcðugleikar þeir,
er þegar hefir verið getið, verð-
fallið á fiskinum og markaðs-
töpin, svo og það, að stefná
sú, sem á þessum tíma var rekin
í gengis- og gjaldeyrismálum,
var útflutningsverzluninni mjög
óhagstæð. Þrátt fyrir verðfall af-
urðanna var haldið föstu gengi,
en verðlag innanlands og fram-
leiðsukostnaður lækkaði ekki,
heldur þvert á móti. Verðfall
afurðanna að óbreyttum eða jafn
vel hækkandi framleiðslukostn-
aði hlaut að valda taprekstri í út-
gerðinni, enda var fjárhagsaf-
koma útvegsins mjög bágborin
öll kreppuárin og fór versnandi.
Tapreksturinn í útgerðinni
leiddi til þess, að menn voru
ófúsir að leggja fé sitt í þann
atvinnurekendur, enda gekk fisk-
ÞRÓDIM ÍSLEIMZiíRA ATVIMIMDVEGA 140 ÁR