Morgunblaðið - 10.10.1958, Blaðsíða 13

Föstudagur 10. okt. 1958
M ft K C v N B L A Ð I O
3
a u m
o r ð u m
s a g t
Hagalín sextugur í dag:
Sterkir og réft nátfúr-
aðir—það eru mínir menn

n
— Þú ert orðinn sextugur,
Hagalín?
— Nú — já, ég er víst að verða
það.
— Hvernig getur eiginlega
staðið á því eins og þú ert ung-
legur og brennandi í andanum?
— Nú, það stendur ekki öðru
vísi á því en ég fæddist fyrir
sjötíu árum vestur á fjörðum,
áður en Englendingar eyðilögðu
fiskimiðin þar og eyddu sveit-
irnar — sextíu árum ætlaði ég
auðvitað að segja, en þetta kem-
ur stundum fyrir mig að ég mis-
mæli mig heldur illa, en menn
taka þó ógjarna eftir því, t. d.
þegar ég held lifandi ræður, —
enda held ég bara áfram eins
og ekkert hafi í skorizt. En þó
varð ég stundum að leiðrétta mig
í tímum í Gagnfræðaskólanum
á ísafirði í gamla daga, mátti
til, þegar krakkarnir skelltu upp
úr, eins og t. d. þegar ég sagði:
„Það er of seint að barna brunn-
inn, þegar byrgið er dottið ofan
í“. Krakkarnir eru næmir fyrir
slíku. Það er gaman að þeim,
get ég sagt þér. Uh — stórgam-
an, ég hef varla stundað skemmti
legra starf. En mismæli og mis-
sýningar líka hafa loðað við suma
í minni ætt — ákafinn sérðu!
Til dæmis sagði Halldór frændi
minn Jónsson eitt sinn af mikilli
geðshræringu, þegar hann sá
gulan mána niður við hafflöt-
inn: „Guð almáttugur í himnin-
um miskunni mér! Sjáið þið nú
helvízka frönsku skonnortuna,
sem kemur þarna brunandi beint
á okkur með topp og bram og
gallíon undir góssi! Drottinn
minn góður setji mig stöðugan!
Er það þá ekki tunglið!" ^jújú,
Halldór þessi var fljótlátur og
spaugilegur í orðum, en ég held
þú getir séð þetta allt í æ i-
sögunni minni, ef þú nennir að
eiga við það. Það er .ekki svo
mikið verk að fara í gegnum
hana, hún er ekki nema 5 bindi
ennþá. Annars hef ég hugsað
mér þau verði 12 í allt. Já, —
ég held ég komist ekki af með
minna. Allt þetta fólk, sem ég
hef kynnzt og atburðirnir, maður
lifandi! Eg er að hugsa um að
byrja aftur, þegar ég er orðinn
sjötugur, það er of snemmt að
gera upp ævi sína á miðjum
aldri. Eins og þú veizt, lýkúr 5.
bindinu, þegar ég er tvítugur,
já, eiginlega þegar ævin er að
byrja. Ætli ævisögustaflinn nái
mér ekki í öxl, þegar ég er bú-
inn. Það yrði hæfilegt, finnst
þér ekki? Auðvitað hef ég haft
gaman af að skrifa ævisöguna.
Mér þykir slíkar bókmenntir
einna skemmtilegastar, — þótti
það strax og ég fór að fóst við
Sæmund. Það getur verið, að
það sé ekki við hæfi að þýða
þær, en við erum nú einu sinni
að skrifa fyrir okkar eigin þjóð,
en ekki aðrar. Einhvern veginn
verður að koma í veg fyrir, að
við verðum aðeins gata i New
York, einhvern veginn verður að
koma í veg fyrir það — og ég
held eitt bezta vopnið séu nýjar
íslendingasögur. Ég er bjartsýnn,
það máttu vita. Og ég á eftir að
skrifa margar ævisögur. . . . Þú
ert eitthvað vantrúaður á sög-
una um Jessen, en það er óþarfi,
hún er furðulega lifandi. Þetta
er merkismaður, hefur haft
mikil áhrif á alla hina fjölþættu
tækniþróun hér á fslandi, og ég
hafði ákaflega gaman af að tala
við hann, ekki sízt, þegar hann
fór að tala um véiar, þá varð
hann bara sjálfur að vél. En
fólk verður að vera einlægt, opið.
. . . Ta. hvað heldurðu, dettur
þe aug, að ég segi annað en
sannleikann i ævisögu minni? Við
vorum aldir upp við það að taka
eftir hlutunum í þá daga og ekki
nema sjálfsagt að vita nákvæm-
lega t. d. hvað baðstofa foreldra
minna var stór. En fyrst þý átt
erfitt með að trúa þessu, skal ég
segja þér, að ég hef alltaf
haft ákaflega gaman af tölum og
þess háttar. Hagskýrslur eru mér
t. d. skemmtilestur; bak við töl-
urnar les ég ótal margar sögur,
þetta er eins og að athuga gróð-
urfarið, sjá hvaða blóm eru kom-
in upp og hver eru sprungin út.
Af smáatriðunum langar mig að
reyna að ráða í árferðið, mér
fmnst alltaf eitthvað vera að
gerast, sem spáir um framtíðina
og ég vil taka þátt í því að'rýna
í þann mikla spádóm. Ég hef
aldrei haft tíma til að sökkva
mér niður í persónulega harma
eða vol, hvernig sem hoi'furnar
hafa verið. Æi — nei, ég vil
heldur sökkva mér niður í starf
og hugsun um meira starf, hvað
þarf að gera og verður að gera.
Hefurðu lesið kvæðið um Svefn-
eyjarbóndann eftir mig? Nei,
ekki það, en þú ættir að kynna
þér það, áður en þú skrifar þetta
samtal, því það fjallar raunveru-
lega um sjálfan mig. Þar er mitt
eðli: að rífa mig upp úr því sem
hrellir og hrjáir og fara að hlúa
að einhverju, sem getúr gróið
og ilmað. Já, það er mitt eðli.
Og nú skulum við tala um eitt-
hvað annað, eða er ekki komið
nóg af þessupi hégómaskap.
Sussu — suss, og ég sem hélt,
að ég væri orðinn aiveg laus við
hégómann. En hvað um það, eig-
um við ekki heldur að tala eitt-
hvað um stjórnmál, ég hef dá-
lítið komið við þau um ævina.
— Jú, en segðu mér fyrst,
hvaða kross er þetta við bóka-
skápinn þarna. Þú ert þó ekki
orðinn kaþólskur?
— Onei, en ég hefði viljað
verða kaþólskur prestur, ja —
það er að segja, ef ég hefði mátt
giftast. Ég get ekki lifað konu-
laus, mundi aldrei leggja það á
mig. — Nei, — aldrei. Ég held
það eina, sem gæti komið mér
til að fyrirfara mér væru þær
hörmungar, sem af því leiddi, ef
allar konur jarðar dæju einn góð-
an veðurdag. Það er hrein ónátt-
úra að geta lifað kvenmannslaus
og það hefur mér aldrei dottið
í hug að gera. Ég segi eins og
Gustav Wied um kvenfólkið:
„Það er nú það bezta sem við
höfum af því tagi“. Allur öfug-
uggaháttur í þeim efnum er
hreinasti viðbjóður í mínum aug-
um, já, eitur í mínum beinum.
Uss — suss, það held ég. Þeir
sem eru sterkir og rétt náttúr-
aðir, það eru mínir menn. Annars
getur verið, að ég tali lítið við
konuna, meðan ég er að vinna
hér heima, en ég vil helzt hafa
opið fram til hennar. Konan er
mér beinlínis andleg nauðsyn,
ekki síður en — já, já, andleg
nauðsyn. Ég hef þá trú, að Guð
almáttugur hafi tekið frá fyrir
mig þessa konu, geymt mér hana.
Hún er félagi minn. Nú er ég að
skrifa bók um okkur og son okk-
ar og dýrin, sem við áttum á
frumbýlingsárunum í Kópavogi.
Þetta verður skemmtileg bók,
lýrisk. En ég var að tala um
konuna. Hún er raunsæ og rök-
vís, en þó jákvæð og barnaleg
eins og ég og tilvalin til að ráða
flestu, sem ég vil ekki skipta
mér af sjálfur.
— Svo þetta er þá sagan um
krossinn?
— Ja, ef þú heldur, að ég
sé ekki trúaður, þá er það mikill
misskilningur. Mér finnst t. d.
líf eftir dauðann jafn sjálfsagt
og þetta líf. Hví ekki? Spírit-
isminn hafði á sínum tíma mikil
áhrif á mig, enda hinir merki-
legustu raunvísindamenn, sem
hafa fallið fyrir honum, einmitt
þegar þeir fóru að kynna sér
hann til að geta afsannað hann!
En svo er það allt annað mál,
þegar menn þykjast vera orðnir
kunnugri hinum megin en hér:
Það er eins og Sigurður minn
Breiðfjörð sagði:
gaman að standa í þessu, enda
hafði ég gert það upp við mig
strax í byrjun, að ég yrði að þola
nokkur sár -í bardaganum, ef ég
ætlaði á annað borð að taka þátt
í honum; vissi sem var, að ekki
voru allar árásir á mig af óþokka
skap runnar og hugsaði oft, þeg-
ar illt var uppi, um orð móður
minnar, sem hún sagði við mig:
„Varaðu þig á þeim, sem alltaf
fara vel að þér. Hinir eru hættu-
lausir". — Merkasti stjórnmála-
maður, sem ég hef kynnzt, er
Jón Baldvinsson, og hann óx við
nánari kynni. Ég orkti um hann
langt kvæði, þegar hann dó, all-
magnað. Mér var mikil eftirsjón
að honum. Jón hafði svipaðar
skoðanir á sósíalisma og ég, hann
hafði orðið sósíalisti án þess að
sleppa nokkru af þeirri gömlu
rótgrónu alþýðumenningu, sem
hann var alinn upp í. Hann vildi
stækka fólkið, en ekki minnka
þá stóru. Það er mín stefna.
Hann sagði við mig, að flokks-
foringja riði mest á, þegar hann
vildi halda saman flokki og gera
Hagalín: — Kann betur við mig á höfuðbólinu
„Prestar hinum heimi frá
hulda dóma segja,
en skyldi þeim ekki bregða í brá
blessuðum, nær þeir deyja“.
Ojú — stöku sinnum hef ég séð
sitt af hverju, en það hefur eng-
in áhrif á mig. Ég var myrk-
hræddur heima, ekki síðan. En,
heyrðu, Matthías minn, — ég verð
stundum reiður, við forsjónina.
Ég varð til dæmis vondur yfir
því, að hann Steinn skyldi
fara að deyja, einmitt þegar hon-
um var farið að líða vel; þegar
hann hafði lagt af sér stakkinn,
sem hann brá yfir sig til að villa
mönnum sýn og hlífa sér — og
kom til dyranna hreinn og beinn
og sterkur, eins og honum var í
rauninni eðlilegt . . .
— Hvað um'stjórnmálin Haga-
lín, þú hefur verið óvæginn í
ræðunum, eins og í ritdómunum
í gamla daga?
— Æ-nei, ég var dálítið
skemmtilegur. Aldrei óvæginn.
— En þú tókst þátt í stjórn-
málum af lífi og sál?
— Já, meðan ég skipti mér af
pólitikinni vestur á ísafirði, átti
hún oft hug minn allan; ég stjórn-
aði kosningum í þremur kjördæm
um og gekk upp í því, var í
öllum mögulegum nefndum og
ráðum, frambjóðandi, málpípa
og atkvæðasmali. ísfirðingar
hentu oft gaman af áhuga mín-
um og sögðu af mér sögur. Einu
sinni átti kunningi minn að hafa
spurt mig: „Jæja, Hagalín, seg-
irðu ekki allt gott?“ Ég svaraði:
„Onei, ég segi ekkert gott núna.
Það dó atkvæði í nótt“. Eitt sinn
á Vilmundur landlæknir að hafa
verið að tala við konu á götu á
ísafirði. Þá á ég að hafa gengið
til hans og sagt: „Heyrðu, Vil-
mundur. Þú átt ekki að vera að
tala við þessa konu núna; hún
hefur ekki atkvæðisrétt!" Svona
var þetta í þá daga og mér þótti
hann sterkan, að láta aldrei
nokkurn flokksbróður finna, að
hann misvirti við hann gagn
rýni, fyrr en hann hefði gert upp
við sig: Þennan mann verðum
við að reka! Mér fannst mikið
til um, hvað Jón Baldvinsson
kunni vel að gera upp á milli
stórra atriða og smárra, hvað
hann var ljúfur og eftirlátur,
þegar lítið var í húfi, en ósveigj-
anlegur og óhræddur, þegar mik
ið lá við. Hann var gagnmennt
aður maður.
— Nei, það er ekki rétt hjá
þér, hann fór ekkert illa út úr
Héðingsmálinu. Hann gekk þar
út andlega heill og ósigraður. En
hann hafði verið veikur af blý-
eitrun í mörg ár og hjartað bil-
að, það var allt og sumt. Ég
hitti hann í Höfn 1936, þegar
hann var á fundi lögjafnaðar-
nefndarinnar. Hann var þá veik-
ur. Hann talaði margt við mig;
hann talaði þá eins og sá, sem
er að semja pólitíska erfðaskrá
sína. Hann sagði t. d. við mig:
„Ef þú villt eitthvað fyrir mig
gera, ætla ég að biðja þig um
að styðja að því, að Stefán Jó-
hann verði foringi flokksins og
taki við af mér“. Hann benti á,
að það væru vondir tímar fram
undan, að styrjöld mundi skella
á og þá ætti hófsamur lýðræðis-
flokkur erfitt uppdráttar. Stefán
væri akkeri, sem flokkurinn
gæti legið fyrir á lygnri vík, unz
veðrið væri gengið niður. Svo
var það seinna, eða nokkrum
árum eftir styrjöldina, að mér
þótti seint ganga og taidi þá
heppilegt að skipt væri um for-
ystu. Þá sagði einhver við mig,
sem hafði heyrt ummæli Jóns,
hvort ég væri búinn að gleyma
þeim: „— Nei“, sagði ég, „en
Jón Baldvinsson var svo mikill
sjómaður að vestan, að hann
vissi vel, að ekki yrði siglt með
akkerið úti“. Samt hef ég alltaf
metið Stefán Jóhann mikils, það
verður þú að hafa með. Svona
er nú pólitíkin, skemmtileg, en
stórviðrasöm. Eitt sinn sagði Héð-
inn Valdimarsson sig úr flokkn-
um á stjórnarfundi og fleygði
úrsögninni á borðið fyrir íram-
an Jón Baldvinsson. Jón stakk
henni í vasann; vissi sem vai', að
Héðinn hafði gert þetta reiður.
Jón gekk svo með úrsögnina í
vasanum í marga daga og forð-
aðist að hitta Héðin, lét hann
ekki sjá sig á götu né ná í sig
í sima, en svo mætir hann hon-
um dag nokkurn á förnum vegi,
hlær framan í hann, tekur úr-
sögnina, sviptir henni í sundur
og segir: „Ætli það sé ekki kom-
inn tími til að rífa hana þessa?“
Þar með var málið útkljáð. Ann-
ars hentaði flokknum þessi tví-
skipta forysta vel, harka og harð
fylgi Héðins og hófsemi og still-
4g og róleg íhugun Jóns.
— Ef Jóns hefði notið við, þá
værir þú sennilega enn eldheit-
ur jafnaðarmaður?
— Ég er enn jafnaðarmaður.
— Aldrei hefur þú setið á þingi
Hagalín.
— Nei, ég vildi ekki fara á þing.
Kom ekki til mála, nema ég
beitti mér þá til forystu. Vildi
ekki sitja á þingi sem atkvæða-
tæki. Mundi hafa átt þess kost,
en æi-nei, ég skal heldur segja
þér frá því þegar ég verð sjötug-
ur.
— Hvernig var þetta, sem er
eftir þér haft við hann Harald?
— Þegar ég hafði eitt sinn
haldið ræðu um kommúnisma á
Heimdallarfundi, hringdi Harald
ur Guðmundsson til mín og
spurði, hvort ég væri kominn í
Sjálfstæðisflokkinn. — Hví ekki
það, svaraði ég? — þótti þetta
vægast sagt skrýtin spurning.
Hann spurði hvers vegna. Ég
svaraði, hef alltaf verið nokkuð
munnhvatur: — Ég hef alltaf
kunnað betur við mig á höfuð-
bólinu en í hjáleigunni.
— Þú minntist á kommúnism-
ann áðan. Það hefur verið þitt
sérfag, Hagalín, að berja á tröll-
um.
— Já, Andréssynir hafa aldrei
verið mínir menn.
— Fyrst þú minníst á Kristinn
Andrésson langar mig að spyrja:
Hvað segirðu um það, þegar hann
telur þig hafa svikið verkalýð-
inn í bókmenntasögu sinni?
— Ekki ertu nú billegur! Auð-
vitað varð Kristinn að borga fyr-
ir sig eftir viðureign okkr.r um
margra ára skeið, er það ekki
mannlegt? Ég skal segja þér dá-
lítið skrýtna sögu, ef þú nennir
að hlusta á hana. Þegar ég var
á fyrirlestraferð í Noregi, kom
ég í smáþorp nokkurt á Þela-
mörk. Á bryggjunni stóð dökk-
hærður maður, með svört augu
og tillit, sem í var einhver óhugn-
anlegur fanatískur eldur. Ég
spurði, hver maðurinn væri. Mér
var sagt, að þetta væri voldugur
maður — trúboðinn á staðnum.
Hann hélt marga trúarlega
fundi og átti mikil ítök í fólk-
inu, en svo gerðist það, að itúlka
ein í þorpinu fór að þykkna undir
belti. Hún var spurð, hver fað-
irinn væri, og þegar gengið hafði
verið á hana, sagði hún: Trú-
boðinn! Þá var hann spurður,
hvort satt væri. Hann játti því,
að hann hefði gerzt fjölþreif-
inn við stúlkuna, en kvaðst
ekki mundu tala um málið,
fyrr en á samkomu um
kvöldið. Svo kom hann í ræðu-
stólinn og flutti ræðu; aðalir.n-
tak hennar var þetta. „Nú hefur
guð notað mig sem verkfæri til
að sýna ykkur vald djöfulsins og
hvernig fara mundi fyrir ykkur,
syndugum mönnum, fyrst svona
fer fyrir mér, heilögum mannin-
um“. — Þegar ég sá Kristin
Andrésson fyrst í bókageymslu
Landsbókasafnsins, hnykkti mér
við: Mér fannst trúboðinn frá
Þelamörk kominn. Og þótt ég
ætti erindi við Kristin — ætl-
aði að biðja hann um að taka
að sér kennslu við Gagnfræða-
skóla ísafjarðar — lét ég erindi
mitt niður falla og sneri mér að
öðrum málum. Ég hef nefnilega
Framh. á Dis. 14