Morgunblaðið - 23.10.1960, Blaðsíða 11

Sunnudagur 23. okt. 1960
SÍORCriPi fíL AÐIÐ
n
Þannig varð
SJÖ borgir berjast Um heið-
urinn af að vera fæðingar-
borg djassins, en eitt er víst:
Hann varð til í New Orleans
í LouiSianafylki í Bandaríkj-
um N. A. Engu að síður varð
svipuð tónlist einnig til í
fleiri amerískum borgum um
sama leýti.
New Orleans
Spænski conquistadorinn —
svo nefndust þeir spönsku her-
foringjar er namu Ameríku —
Hernando de Soto, hvers nafn
er velþekkt af bílategund frá
Chrysler-verksmiðjunni, er tal-
inn hafa fyrstur sett fót sinn á
land f Louisiana i Bandlríkjun-
um. Ríki þetta var fyrst unair
spánskri stjórn, en Frakkar
náðu þar fljótlega fótfestu og
við ósa Missisippi st jfnsettu
þeir borgina New Orleans 1718.
Borgin varð fljótlega helzta
borg við norðanverðan Mexico-
flóa og varð að mestu leyti
byggð Frökkum og Spánverjum.
Saga borgarinnar héfur verið
all viðburðarik. Hún var aðal-
höfn sfórs svæðis, þar sem var
fjöldi tóbaks- og baðmullarbú-
garða. Auk þess var hún aöal
innflutpingshöfn. Borgin hefur
oft veijið sjálfstæð, því yfir
henni hafa blaktað 10 fánar.
Spánverjar eignuðust borgina
1762, en;: seldu hana Bandaríkj-
unum 1803. Louisiana varð svo
18: ríki Bandaríkjanna 1312 og
hefur ýmisi; verið nefnt peii-
kanaríkip, kreoiaríkið eða syk-
urríkið.
Skemmtilegasta og spi'ltasta
borg í lieimi
f New Orleans var afskaplega
fjörugt samkvæmisiíf og borgin
hefur að mörgu leyfi veriö ein-
hver hin skemmtilegasí.a og
spiHtasta í heimi, enda kölluð
París Nýja heimsins. í henni
bjuggu franskir og spænskir
auðkýfingar og aðalsmenn, eink
um á vetrum. Parísar- og Ver-
um herjum og út úr hverri
kirkju (um 600) glumdi sálma-
söngur allra mögulegra trúar-
flokka og úr úthverfunum þar
sem negrar bjuggu. mátú heyra
dímm trumbusiög þeirra bland-
ast við alit hitt.
Og enn þann dag í dag er
borgin litríkasta og lífsgiaðasta
borg í Norður-Ameríku. Þar
haidast við margir gamlir siðir,
uilarekru undir biennandi sól
Louisiana, en djöfullinn, skjanna
hvítur sat um þá í hverju hor.oi.
Sálmarnir fengu afrikanskt
hljómfall og urðu að spirituals.
Djassinn hefur án efa verið upp-
haflega einskonar vera'cUegur
sálmur, lagið kannski tekið úr
spönskum dansi eða enskum
veiðisöng, en hljömfalbð var
það sama og við sáimasönginn,
kannski talsvert fjörugra, jafn-
vel svo að spánski dan'sinn virt-
ist daufur og bragðlítill í saman
burði við hann.
Negrahljómsveitimar voru
margar, venjulega með þremur
hljóðfærum, er léku sit: hvert
tilbrigði við lagið, fyrst og
Hvað er
djass ?
ÞEGAR útgefendur Websters
orðabókarinnar ætluðu að
finna fullnægjandi skýrgrein
ingu á orðinu djass, komust
þeir að raun um að hún var
ekki til. Þess vegna fengu
þeir einn af þekktustu
djass-gagnrýnendum Amer.
íku, Marshall W. Stearns,sem
er próf. í enskum bókmennt-
um á tímum Shakespeare við
New York Háskóla til að
rannsaka það atriði. Hann
safnaði saman djassgagnrýn t
endum og hljóðfæraleikurum
allra djassstefna og eftir
tveggja vikna ráðsteínu, sem
haldin var fjarri jkarkala
stórborgarinnar komust þeir
að þessari niðurstöðu:
Djass er impróviseruð am-
erísk tónlist, sem leikin er á
evrópisk hljóðfæri. Aðal.
þættir hennar eru evrópskir
samhljómar, evróp-afrákönsk
Iaglína og afríkanskt hljóð
fall.
★
Villandi er að alhæfa hug
myndir sinar um djass-tón.
list eða einfalda þær og álita
djass það sama og dægurlög
eða halda að hann sé sam-
safn af háværum einleik á.
slagverk. Ilinir ólæknandi
djassvinir hafa mestu fyrir-
litningu á unglingahjörðum,
sem hvía og æpa í algleymi
undir trylltum slagverksein
leik eða rokksöng, þar sem
„tónlistarmaðurinn“ leikur
meira á áheyrendur en á.
hljóðfærið. Hinu má ekki
gleyma, að hann hefur oft til
að bera ferskleika, sem iðu.
Iega vantar í sinfónískri tón-
list, þegar höfundur kafnar i
tónfræði.
Kóngur djassins, Louis „Satehmo1'
1958 á Newport Jazz Festival.
salatízkan barst þangað eins
hratt og þá var mögulegt. Af-
komendur hinna rómönsku inn-
flytjenda voru kallaðir Creolar.
Creola-fjölskyldurnar litu af-
skaplega stórt á sig, en engu að
síður áttu herramennirnir börn
í tugatali með ambáttum sínum.
Voru í borginni fleiri gleði
hús með svörtum og hvitum
konum en í allri Norður-Amer-
íku samanlagt á 18 öld, borgar-
ar New Orleans, sjómenn og svo
alls konar ferðamenn sóttu bau
af miklu kappi. Drykliiukrár
voru margar í hverri götu í
hverfunum við höfnina.
Alla 19. öld hélt New Orleans
áfram sama gleðskapnum, þrátt
fyrir tilkomu germanskra og
engil-saxneskra manna og var
borgin allt í senn suðræn, ka-
þólsk og svört. I þrælastriðin r
var hún Suðurríkjunum ákaf-
lega mikilvæg, enda heriók fioíi
Norðurríkjanna borgina 1862.
New. Orleans var .rórriantískust
allra borga, en ekkert bar þar
á hreinum. þjóðareinkernum.
Þar mátti heyra allra bjóða tón-
list glymjandi út úr húsum, sem
byggð voru í stíl við ensk,
frönsk og spönsk hús i senn, en
flest umgirt pálmum og prýdd
svölum með. smíðajárnshandriði.
leikara. Þessi „kornett-blásandi
rakari" var vinsæiasti maður
New Orleans á íyrsta +ug þess-
arar aldar. Sumir djass-sagn-
fræðingar halda bví blákalt
fram að hann hafi verið hinn
fyrsti. djassleikari. Joachim
Ernst Berendt l'itaði fyrir
h. u. b. tíu árum uppi gamalt
fólk í New Orleans, sem mundi
eftir Buddy Bolden, en það kom
í Ijós að engu af bví, sem þetta
fólk sagði bar saman, nema þvi
að hann hafi verið raxari og
blásið í kornett. Hann var þeg-
ar orðinn þjóðsagnapersóna.
Hann mun haía fæðzt í New
Orleans einhvern tíma milli
1860—80 og ungur byrjaði hann
að leika á harmóriiku, sem hann
fékk hjá skransala. Enga nótu
þekkti hann, en hann gat spilað
hvað sem var á harmónizuskrifi
ið sitt, ef hann hafði iieyrt það
einu sinni. hvort sem það var
sálmurinn, sem varð til v:ð ein-
hverja messuna eða óp^ uaría,
sem hánn heyrði í gegnum bak-
dyr hinnar frægu French Opera.
Alls staðar dundi tónlistin. Á
götunum óku vagnar, er báru
hljómsveitir og nefndust þeir
bandwagons. Hljóms veitirnar
spiiuðu við öll tækifæri, allt frá
barnsfæðingum til jarðarfara.
Jarðarfarir voru óhugsandi án
þess að bandwagon æki á undan
líkvagninum og Iéki sorgar-
marsa — með sama hljóðíallinu
og þeir léku fyrir dansinum á
kvöldin.
Fann kornettið á götunni
Hinn ungi Buddy lék . þetta
allt saman, en honum fannst
harmónikan fljótlega of vélræn
og ekki hafa sömu möguleika
og blásturshljóðfærin, þar sem
loftvegur mannslíkamans á sinn
þátt í að mynda tóninn. Hann
gerðist því eðlilega kornettleik-
ari. Sagan segir að hann hafi
fundið hljóðfærið á götu.
Grautarpottur
í lok 19., aldarinnar varð New
Orleans eins og heijarstór allra-
þjóða hrærivél og grautarpott-
ur í senn. Þarna voru Frakkar,
Spánverjar, Englendingar, írar,
Þjóðverjar. Slavar og þúsundir
negra, allt frá Kreoia-negrum,
sem voru kynblendingar Kreola
og negra, og til manna sem sökn
uðu þess að hafa ekki manna-
kjöt í sunnudagsmatinn, eins og
þeir höfðu fengið í æsku. Þó
voru flestir hinna svör'.u manna
blandaðir.
New Orleans glumdi endanna
á. milli af tónum: ensk þjóðlög1
voru sungin; dansaðir spánskir
dansar, frönsk þjóðlög og hallet-
músik leikin, lúðrasveitir hers-
ins léku eftir prússneskri fyrir-
mynd, sem þó þótti fínast í öll-
, , , gciuist ýVl CAJXlACgCl JWXJ
Armstrong, leikur á trompetinn sinn. Myndin er tekin í julr arj sagan segir að ha
fundið hljóðfærið á götc
djassinn til
enda þyrpast íerðamenn þangað,
einkum á vetrum og þá sérstak-
lega meðan kjötkveðjuhátíðin
stendur yfir. Kjötkveðiuhátíð
þessi ber nafn sprengidagsins,
Mardi Gras, og stendur frá þrett
ándanum og nær hámarki á
sprengikvöld. Gamla hverfið,
French quarter (franska hverf-
ið) er miðstöð skemmtanalifs-
ins.
Ragtime blómstrar
Um aldamótin var Ragtime
blómstrandi um öll Bandaríkin,
ekki sízt í New Orleans, Upp-
haflega var betta píanóstíll,
hratt hamrað hljóðfall með iag-
línu, er hafði blæ cvrópskra al-
þýðulaga. Oft var þetta poika
og marz, en leikið með hijóð-
falli negranna.
Scott Joplin var mesta stjarna
Ragtime-tónlistarinnar. Hann
samdi meir en 600 Ragtimes,
sem sum eru leikin enn t. d.
Maple Leaf Rag; auk þess
samdi hann sinfóníu og tvær ó
perur. Rag-lögin samdi hann
flest beint á hljóðfæri, sem var
einskonar sambland af píanó og
spiladós. Eitt slíkt hljóðfæii
fannst, á forngripasölu eftir
seinni heimsstyrjöldina og hefur
verið gefið út á plötu. Þetta var
talinn allmikill viðburður meðal
djassunnenda, því nú fyrst máttl
heyra, hvort tónlist Scott Joplin
hefði mátt kallast djass. Scott
Joplin var viðurkenndur.
Kristur svartnr — djöfullinn
skjannahvítur
í andrúmslofti New Orleons-
borgar myndaðist svo veraldleg
og andleg tónlist negranna. Þeir
urðu fljótlega trúaðir og gerðu
kristindóminn að sinum. Jesú-
barnið var kolsvart, fætt í kofa
þræis við jaðar óravíðrar baðm-
fremst kornet eða trompet og
með því klarinett og trombón.
Undirspilið var bassi eða túba,
slagverk (þ, e. trommur o. fl.)
banjo eða gítar og stundum pí-
anó.
New Orleans-djass er ieikinn
af svertingjum en hinir hvítu
hrifust með og líktu eftir, en
eftirlíkingin tókst ekki. Ný
djasstegund kom fram, Dixie
land djass.
Blues — sorgarsöngur um ástina
Um 1920 er komið fram al-
skapað nýtt afbrigði, blues.
Blues er veraldleg hliðstæða
negrasálmanna, þau voru sung-
in í negrahverfum og úti á bú-
görðunum sem kvöldsöngur, oft-
ast sorgarsöngur um ástina og
erfitt hlutskipti hins svarta
manns. Blues urðu fljótlega aðal
verkefni hljómsveitanna, og þeg
ar þær urðu að flýja norður eft-
ir var það fyrst og fremst blues,
sem þær fluttu með sér, en ekki
hin eldri glaðværa New Orleans
tónlist,
Hljóðfæraleikararnir voru ail-
ir „sjálfmenntaðir", framan af-
var enginn, sem gat lesið nótur.
Allt var spilað eftir eyranu.
★
Þó svona skammt sé liðið síð-
an djassinn kom fram á sjonar-
sviðið, er þó í raun og veru mik
ið á huldu um fyrstu á" hans.
Um hina fyrstu djassista er
mjög lítið vitað, hvorki nöfn
þeirra né æviferill. Tónlist
er líka að talsverðu leyti týnd,
sú kynslóð sem spilaði inn á
fyrstu plöturnar hafði þegar
umbreytt djassinum að meira
eða minna leyti.
Samnefnari djassleikaranna
Buddy Bolden er einskonar
samnefnari hinna eiztu diass-
Um aldamótin fór svo Buddy
að leika opinberlega. Hann vqr
í fangelsi stuttan tíma árið 1902
vegna slagsmála um kvenmann,
en ekki veit neinn það með
vissu. Skýrslur fangelsins ná að-
eins til 1907. Hann er sagður
hafa verið tvígiftur, en um það
finnast engin plögg, enda létu
svertingjar þeirra daga nægja
að láta guð sjá um vígsluna og
spurðu engan hvítan mann um
leyfi. Sagt er að Buddy Bolden
hafi verið hreinn svertingi en
það er mjÖg sjaldgæf mannteg-
und í Bandaríkjunum, gömlu
þrælahaldararnír voru nefsilega
áhugasamir um kynbætu.*
Buddy lék ekki að nc u.u leyti
ólíkt félögum sínum en gamall
New Orleantsbúi sagði: Buddy
var dásamlegur trompetleikari.
Hann hafði hærra en Louis
Armstrong gegnum sterkasta
hátalara".
Buddy Bolden fékk höfuðsjiYk
dóm 1907. Hann átti að gang-
ast undir uppskurð. en lék alla
nóttina áður með óvenjulegum
krafti og svaf yfii sig daginn
eftir. Uppskurðurinn var aidrei
gerður og skömmu síðar var
hann sendur í geðveikrahæii.
Þegar hér var komið sögu gat
hann ekki leikið lengur. Buddy
dó í Jackson geðveikrshælinu
4/10 1931. Hann fékk aldrei vit-
ið aftur, ef frá eru taldir ör-
fáir dagar í lok fyrra stríðsins.
30 hljómsveitir í borginni
Margar aðrar hljómsveitir
voru í New Orleans um þessar
mundir og urðu sumar frægar
seinna. Bræðurnir Tio spiluðu
á klarinett í Excelsior band (st.
um 1880) en þeir eru taldir ein-
hverjir beztu klarinettleikarar í
sögu djassins. Seinna spiiaði
Framh. á bls. 16.