Morgunblaðið - 09.07.1961, Blaðsíða 11

Sunnudagur 9. júlí 1961
MORCVNBLÁÐIÐ
11
Páll V. G. Kolka:
Jón Guðmundsson
kennt afstöðu ýmissa danskra
ráðamanna gagnvart íslandi en
harðneskja eða illmennska. Sá
smásálarskapur bitnaði á Jóni
Guðmundssyni en aftur á móti
naut Jón Sigurðsson virðulegrar
stöðu og sæmilegra lífskjara við
Eyrarsund og hefði fáum þjóð-
um farizt svo vel við kröfuharð-
an fulltrúa þjóðernisminnihluta,
hvorki þá né jafnvel nú.
Það dásamlegasta við stjórn-
málabaráttu Jóns Sigurðssonar
Jón Guðmundsson, alþingis-
maður og ritstjóri. Þættir úr
ævisögu. Sögurit XXX. Eftir
Einar Laxness. Reykjavík ’60.
Jón Guðmundsson ritstjóri var
8á maður, sem lengst og bezt barð
ist fyrir sjálfstæði Islands við
ihlið Jóns Sigurðssonar og var
boðberi kenninga hans um ára-
tuga skeið. Enginn fórnaði sem
Ihann framtíðarhorfum og frama-
voum fyrir málstað íslands. Hing
eð til hefur verið vanrækt að
greiða jafnvel hóflega vexti af
þ(': ri þakkarskuld, sem þjóðin
etendur í við minningu hans, en
*neð bók Einars Laxness er ráðin
ó þessu bót. Laxness rekur þar
elóð Jóns frá vöggu lil grafar,
ón þess að falla í þá nokkuð al-
gengu freistni að tefja um of á
bæjunum meðfram brautinni eða
jafnvel langt úr leið til þess að
rabba um hluti, sem koma erindi
hans lítið við. Að vísu er ekki
hægt að skrá sögu Jóns ritstjóra
ón þess að það snerti alla sögu
samtíðarinnar, því að svo mjög
var hann við Lana riðinn, en
höfundurinn og lesandinn missa
aldrei sjónar á sögupersónunni í
þeim jóreyk, sem hlaut að þyrl-
est upp í kringum mann, er svo
igeist fór. Hér hefði verið tæki-
færi til að skrifa bók í mörgum
bindum, fulla af tilvitnunum í
þingræður og blaðagreinar Jóns,
og hefðu þá fáir enzt til að lesa
hana, en af þessu er sýnt frekar
van en of og þarf því enginn að
felja eftir sér að lesa bókina né
iðrast þess að lestri loknum.
Jón ritstjóri hefur hingað til
staðið í þeim skugga, sem risinn
Jón forseti varpaði á ^amhérja
sína, en með hækkandi sjálfstæð-
issól styttist sá skuggi, þótt minn
ing forsetans sjálfs minnki ekki.
Mjög voru kjör þeirra nafna ó-
lík í lifanua lífi. Pórsetinn var
fæddur á myndarlegu prestsheim
ili, mótaðist í æsku af einum
mesta menntamanni þjóðarinnar,
sat alla sína ævi við þær fræði-
lindir. sem íslendingar áttu bezt
ar, bjó við það sæmilega afkomu,
að höfðingslund hans fékk notið
sín og dvaldi í hæfilegum fjarska
frá argþrasi og aurslettum dag-
iegrar umgengni í lítilmótlegu
umhverfi. í viðbót við meðfædd-
ar gáfur staðgóða menntun, vís-
indalega þjálfun og viljaþrek,
ótti hann ytri glæsileik, sem var
höfðingja samboðinn, og þá ó-
sjúku meðvitund um yfirburði,
sem vörpuðu tign á fas hans og
framkomu.
Jón ritstjóri var að vísu fríður
maður og svipprúður, en hann
var heldur lágur vexti og bæklað
ur eftir sjúkdóm í æsku, senni-
iega berkla í mjöðm. Hann var
fæddur á- aumu grasleysukoti í
Reykjavík, alinn upp í örbirgð,
étti slitróttan og langsóttan náms
feril, varð að vinna baki brotnu
ella ævi, fórna öruggum embætt-
isferli fyrir baráttu sína í þágu
lands og þjóðar, búa við ónáð
hefnigjarnra og smásmugulegra
yfirvalda. Þrátt fyrir þetta var
hann gæfumaður, þegar dýpra er
ekyggnzt en samtíðin sá og jafn-
vel hann sjálfur á stundum.
Hann átti frábært starfsþrek,
þrátt fyrir líkamlega bæklun,
gáfaða og mikilhæfa eiginkonu,
heimili, þar sem blómi íslenzkr-
ar æsku þáði góðan beina, bæði
í líkamlegum og andlegum skiln
ingi, en fegraði líka þeim frjó-
ikrafti, sem æskunni einni er fært
að leggja á borð með sér. Auk
þess átti hann tryggan hóp les-
enda, sem er hverjum blaða-
manni nauðsyn, og þótt sambýl-
ið við skorpnaða embættisstétt
og rislágan kotungslýð í fiskiþorp
inu, sem var höfuðstaður íslands,
væri oft ekki sem ánægjulegast,
naut hann vináttu ýmissa góðra
manna, eins og sýndi sig í þvi,
að bæði Árnesingar og Húnvetn
ingar sendu honum stundum
Jón Guðmundsson
sauði. til frálags að haustlagi til
þess að létta afkomu hans Þá
héldu skaftfellskir kjósendur
hans lengi tryggð við hann, þótt
hann afrækti þá sem þingmaður,
og þingmennska stóð honum víða
annarsstaðar opin, ef hann hefði
viljað nýta.
— ★ —
Jón ritstjóri var of heilsteyptur
og sjálfstæður í hugsun til þess
að lúta ávallt og í öllu drottin-
valdi síns dáða vinar og leiðtoga,
forsetans, og fór honum þar eins
og fleiri mikilhæfum mönnum
samtíðarinnar, svo sem Arnljóti
Ólafssyni, Benedikt Sveinssyni
og Grími Thomsen, en enginn
þessara manna gekk út úr ágrein
ingi við forsetann með ein hrein-
an skjöld og hann. Engan mun
heldur hafa bitið sárar sá skort-
ur á sanngirni, sem Jón Sigurðs-
son átti til að sýna óþjálum liðs
mönnum sínum, sjálfur vanur
því eftirlæti að það var skoðað
goðgá næst að standa uppi í hár-
inu á honum.
— ★ —
A
Einar Laxness er nokkuð ung
æðislega örlátur á lof og last í
bók sinni um Jón Guðmundsson
og þó ekki til verulegra lýta.
Sögulegar persónur má aldrei
dæma eftir því, hvort þær falla
eins og naglar af fyrirfram á-
kveðinni stærð í mótin á Ijúfri
löð ævisögusmiðsins, því að hver
maður er sérsteett fyrirbrigði,
hafandi sína eigin efnasamsetn-
ingu, herzlumark og vankanta.
Þá er það eteki nóg að lýsa sögu
persónunni eingöngu eins og hún
lítur út frá sjónarhóli síðari
tíma í fjarvídd sögunnar, heldur
verður að skoða hana frá öllum
hliður/i í þverskurði þess tíma,
sem hún lifði á. Þ„ð fyrrnefnda
tekst ágætlega hjá Laxness, svo
langt sem sjónarmið hans nær,
en það er varla nógu vitt, eða
þá að verkinu hefur verið skor-
inn heldur naumur stakkur. Þeir
nafnarnir Jón forseti og Jón rit
stjóri lifðu á miklum umrótstím
um, þegar „öll Evrópa logaði“.
Atburðirnir, sern gerðust erlend
is frá Þingvallafundinum 1848
fram til Þjóðfundarins 1851,
hlutu mjög að vekja ugg þeirra
manna hérlendis, sem voru gætn
ir að eðlisfari eða vegna embætt
isaðstöðu sinnar og þekktu varla
annað form fyrir gæzlu laga og
réttar en einveldi og embættis-
mannastjórn. Blóðug uppþot
höfðu víða orðið samfara frelsis
hreyfingunum, sem fylgdu í kjöl
far febrúarbyltingarinnar
frönsku, hásæti höfðu riðað til
falls og keisarinn í Vínarborg
hafði orðið að fá hjálp kósakka-
hersveita Nikulásar I. til þess að
kefja uppreisnina í Ungverja-
landi í blóði og tárum Sú breyt-
ing ,sem varð á afstöðu Péturs
biskups til dæmis frá Þingvalla-
fundinum, þegar hann skrifaði
undir frelsiskröfur, og til Þjóð-
'fundarins, þegar hann skipaði sér
við hlið Trampe greifa, fer því
skiljanleg — miklu skiljanlegri
en afstaða ýmissa svokallaðra
friðarvina og frelsisvina til svip
aðra atburða í Ungverjalandi
rúmri öld síðar. Því ættu nútíma
menn, sem vanir eru því að sjá
og heyra þingmenn fylgja flokki
sínum til hverskyns óhæfuverka,
ekki að kasta allt of þungum
steinum að þeim, sem þótti var-
legra að fylgja ekki Jóni Sigurðs
syni í kröfum hans, enda þótt
eiginhagsmunir hafi sjálfsagt
komið að nokkru leyti til greina.
Því betri verður og hlutur hinna,
sem þorðu að taka á sig áhætt-
una.
— ★ —
í raun og veru hafa íslending-
ar ekki mikla ástæðu til að bera
sig mjög aumlega undan Dönum
í sjálfstæðisbaráttunni. Hið ,,upp
lýsta einveldi" átti hvergi jafn
víðsýnum og göfugum stjóm-
málamönnum á að skipa eins og
í Danmörku undir lok 18. aldar,
og sýndi það sig m.a. í því, að
Danir urðu fyrstir einveldisþjóða
til að létta af bændaánauð og
átthagafjötrum. Friðrik VII.
sveik ekki loforð sitt um frjáls-
legra stjórnarfar, eins og ýmsir
stéttarbræður hans í öðrum lönd
um Trampe greifi var heldur
ekki sá ógnarkarl, sem íslending
um hefur löngum virzt, heldur
hugdeigt meðalmenni, sem pant-
aði sóldáta til vamar sér, en
þorði ekki að beita þeim, þegar
íslendingar létu sem þeir sæju
þá ekki. Smásálarskapur og gróm
tekið skilningsleysi hefur meira
en hundrað ár miklu fremur ein
var það, að hún var hvorki reist
á metafysiskum og þokukennd-
um fræðikenndum upplýsingar-
stefnunnar né á hástemmdu lýð-
skrumi og fjasi rómantísku stefn
unnar. en þetta hvorttveggja hef
ur tröllriðið mannkynið í tvær
aldir og ekki hvað sízt Samein-
uðu þjóðirnar. Jón hélt fram
sögulegum rétti íslendinga, studd
um vísindalegri rannsókn. Því
gat hann ekki aðeins gert frelsis
kröfur á hendur Dönum, heldur
og fjárkröfur, sem þeir urðu að
viðurkenna. Þar fylgdi Jón Guð-
mundsson honum fast eftir og
ást íslendinga á sögu sinni gerði
þeim mörgum bæði ljúft og skylt
að fylkja sér undir merki slíkra
leiðtoga. En því hefur verið veitt
lítil eftirtekt, að hagsýni þeirra
nafnanna brást í eitt skipti og
það var á sjálfum Þjóðfundinum
1851. Sá fundur átti aðeins að
fjalla um þrjú mál og Trampe
greifi hafði lýst því yfir í upp
hafi hans, að hann mætti ekki
standa nema fimm vikur. Tíminn
fór eins og oft vill verða á slíkum
samkomum í þóf um aukaatriði,
svo að fundarmenn komust í
tímaþröng með það, sem var
kjarni máls, og gáfu Trampe með
því þann höggstað á sér, sem
honum var kærkominn. Fullyrð-
ing hans um léleg vinnubrögð
fundarins virðist hafa við meiri
rök að styðjast en Einar Laxness
og aðrir hafa viljað viðurkenna
Það var aðeins að þakka snar-
ræði og hörku Jóns Sigurðssonar
í fundarlokin, að fulltrúarnir
fóru ekki þaðan sneyptir og nið-
urlútir, heldur haldnir eldmóði
og hrópandi: Vér mótmælum all-
ri. Ósigrinum var á síðustu
stundu breytt í upphaf nýrrar
sóknar.
Það lýsir vel því hTutskipti,
sem hugsjónamönnum er oft bú-
ið, að síðar eða í fjárkláðamál-
inu, var bæði Jóni forseta og Jóni
ritstjóra brigslað um það, að þeir
væru að sleikja sig upp við Dani
í eiginhagsmunaskyni. Þetta
mikla hitamál og hagsmunamál
bænda olli ekki aðeins trosnun
á vináttutengslum þeirra nafna,
heldur og tortryggni í þeirra garð
hjá mörgum fyrrverandi fylgis-
mönnum þeirra. Kláðamaurnum
tókst það, sem konunsfulltrúa
auðnaðist aldrei.
Það er sjálfsagt rétt, að sá kali,
sem í bili kom á milli þeirra
nafna í sambandi við þetta mál,
hefúr verið ein bitrasta raunin
í lífi Jóns Guðmundssonar, sem í
raun og veru hafði verið hlekk
urinn milli Jóns Sigurðssonar og
íslenzks almennings um áratuga
skeið. Þessi hlekkur var .allt of
traustur til þess að bresta, tryggð
Jóns ritstjóra til leiðtoga síns og
þess málstaðar, sem hann barðist
fyrir, nógu haldgóð og sterk. Of
mikið ryð hefur safnazt á þenn-
an hlekk í vitund almennings. en
Einar Laxness hefsir á mjög
myndarlegan hátt sorfið ryðið
burtu, svo að nú blasir við hreint
stálið, spegilfagurt og óbrot-
gjarnt. Höfundur á því þakkir
ekilið fyrir þessa bók, sem varla
er vanzalaust fyrir góðan Islend
ing að láta ólesna.
Ein mjög meinleg villa hefur
slæðzt inn í bók þessa í prentun-
inni, því að hausavíxl hafa orðið
á myndunum af síra Hannesi
Stephensen og Rosenöm stiftamt
manni Þetta er hvergi leiðrétt og
skekkjan helzt í röð myndaskrár
innar. Éigendur bókarinnar ættu
að leiðrétta þetta, því að það var
ólíku saman að jafna fyrir hundr
að árum að vera íslenzk siálfstæð
ishetja eða danskur stiftamtmað-
ur
P. V. G. Kolka
Málf lutningsskrif s tof a
JÓN N. SIGURÐSSON
hæstaréttarlögmaður
Laugavegi 10. — Sími: 14934,
Árni GuÖjónsson
hæstaréttarlögmaður
Garðastræti 17
Forstöðukonuslaða
í Hlíðaborg
(Leikskólin við Eskihlíð)
er laus til umsóknar. Umsóknir sendist skrifstofu
Sumargjafar fyrir 20. júlí n.k. Staðan véitist frá
25. ágúst að telja.
Stjórn Sumargjafar
Studebaker Lark 1959
lítið keyrður, til sölu og sýnis að Flókagötu 11.
ítJWtN
Verð pr. fyrsta m. kr. 200.—
hver viðbótarm. — 120.—
pl. sölusk.
RENN I BRAUTI N -
FVRIR AMERÍSKA
UPPSETNINGU.
5ÍMI 13743
LINDARGÖTU 2.5
Setium upp — IViælum upp