Morgunblaðið - 22.06.1963, Qupperneq 15

f
Laufardagur 22. júní 1963
TUORCVISBLAÐIÐ
15
Gamla húsið við Bræðraborgarstíg.
■ í fáum orðum
Framh. af bls. 10.
Komst ekki norður að vera
við jarðarför manns síns. Hvað
er nú þetta, drengur minn?
Spyr sá sem ekki veit. Var
sál hennar svo sterklega með
okkur við útför manns henn-
ar, að hún varð sýnileg hús-
freyjunni í Víðidalstungu?
Eða hvað mundirðu segja,
ef þú sætir í stofunni þinni
og sæir allt í einu myndir
renna eftir veggnum eins og
kvikmyndir, ókennileg dýr
sem þú veizt að eru einungis
til í útlöndum, erlendar stór-
borgir, framandi fólk? Eða
ef myrkvuð stofan lýstist allt
í einu upp eins og ljós flæddi
inn í hana? Ég segi þér satt,
eftir áttatíu ár er ég litlu
nær.“
„En hefur þig aldrei dreymt
neinn merkilegan draum?“
„Ég vil ekkert um þessa
hluti tala, eins og ég sagði
þér.“
„En það getur engum orðið
meint af því,“ fullyrti ég.
Jón hugsaði sig um. Ég sá
honum var farið að leiðast
þrákelkni mín, en það varð
ekki aftur snúið. Svo fór hann
að segja mér draum, en það
var erfið fæðing, því hon-
um var á móti skapi að blanda
yfirnáttúrlegum efnum í sam-
tal okkar.
„Ég var við brúargerð að
Hólmsá 1907,“ sagði hann
dræmt. „Þá dreymir mig eina
nóttina að ég sé að draga
fána að hún. En hvernig sem
ég reyni, get ég ekki komið
fánanum nema í hálfa stöng.
Ég held það sé hnútur á lín-
unni, vef hana upp á hand-
legginn á mér og kippi í hana
án þess það dugi. í gamla
daga voru flöggin vafin upp
og þurfti maður að kippa í
spottann til að þau breiddu
úr sér og blöktu í vindinum.
En þegar ég geri það sé ég,
að þetta er stórt hjálpræðis-
hersflagg, sem ég hef dregið
í hálfa stöng.
Um morguninn er ég send-
ur út á Mýrdalssand með
Haraldi Einarssyni, síðar
bónda í Kerlingardal, að sækja
timbur. Þegar við komum til
baka voru vinnufélagar okk-
ar að ljúka við að borða og
gengu út úr matsalnum, en
við fórum inn og snæddum.
Meðan ég er að borða kemur
inn til mín tjaldfélagi minn,
Guðmundur Friðlaugsson og
segir við mig: „Heyrðu, er
þér ekki sama þó ég biðji
fyrir mér.“ Ég segi það vera
og ekki muni ég trufla hann
í bæninni. Þegar hann hefur
lokið við bænina, horfir hann
á mig og segir: „Ég bið þig
að skila kveðju til konunnar
minnar.“ „Af hverju?“ spyr
ég, ag bæti því jafnframt við
að ég skuli gera það, ef ég
hitti hana. Svo gengur Guð-
mundur út, en ég held áfram
að borða.
Skyndibrú eða gangbrú var
yfir fossinn fram með stöpl-
unum og eftir henni ók Guð-
mundur grjóti á hjólbörum
austur yfir ána. Þegar hann
er í einni slíkri ferð, rekur
hann hjólbörurnar í stöpul-
hornið og dettur í fossinn. Þá
heyri ég mikil hróp að utan
og þýt út. Það er þá Ingimar
bróðir minn sem kallar. Ég
þykist strax sjá hvers kyns
er, en þá er allt um seinan.
Guðmundur fór í fossinn, gat
skriðið upp á eyri í miðri
ánni, en hefur þá verið svo
ruglaður af volkinu, að hann
skreið yfir eyrina og aftur
út í ána, þar sem hann drukkn
aði.
Hjólbörumar með öðrum
vettlingnum hans vógu þá
salt á skyndibrúnni.
Það sem merkilegast er við
þessa sögu er sú staðreynd,
að Guðmundur var meðlimur
i Hjálpræðishernum hér í
Reykjavík. Hann . var góður
maður og gegn eins og margir
í þeim söfnuði“.
S
it. Gengur á fjöll
„Þú hefur verið víða í vega
virnu?*' spyr ég Jón enn.
„Já, ég hef unnið víða við
brúa- og vegagerð. 1901 lögð-
um við spottann yfir Drag-
ann og ruddum Hvalfjarðar-
botninn. Vegurinn yfir Drag-
ann átti aðeins að vera vagn-
fær, en ég held hann hafi
ekki breytzt mikið frá því
við lögðum hann. Þar voru
margir ágætir menn og sum-
ir með skrítnum viðurnefn-
um, eins og Sigurður frá
Flánkastöðum, eða Sigurður
flánki síðar leikari, Einar
Jochumsson, bróðir Matthías-
ar, og Sigurður Þorláksson,
kallaður snari, alkunnur leik-
fimismaður og tónskáld.“
„Var þetta erfið vinna?“
„Hún hefði þótt erfið nú,
en við fundum ekki til þess
í þá daga. Við vildum vinna
og þurftum þess.“
„Verkfærin fábreytt.“
„Jú, auðvitað; skóflur, hak-
ar, járnkarlar, plankar og
hjólbörur. Það ætti að vera
•hægt að gera ýmislegt á ís-
landi nú á dögum með þeim
tækjum, sem völ er á.
En þú hefur gaman af skáld
skap og þess vegna dettur
mér í hug að segja þér, að
ég var eitt sumar í vegavinnu
með Stefáni frá Hvítadal, það
var 1905 eða ’6, og lögðum
veginn yfir Breiðadalsheiði og
brúuðum Tungá, sem svo hét
í þá daga, ég held hún heiti
nú Seljadalsá. Þar skammt
frá stendur bærinn Tunga,
þar sem Guðmundur aflakóng
ur og skipstjóri á Freyjunni
ólst upp, að því er ég bezt
veit.“
„Hvernig líkaði þér þessi
vinna?“
,Mér féll hún vel eins og
öll vinna sem ég hef unnið
um mina daga. Þó held ég
mér hafi fallið bezt að vera
smali.“
„Af hverju?“
„Þá gat maður lesið bækur,
skoðað blóm, hugsað. Ég hef
haft gaman af að hugsa, en
það er stórhættulegt. Smala-
mennskan gerir okkur kleift
að losna við sjálfa okkur,
það er nauðsynlegt. Sumir
drekka vín í þessu skyni, en
ég hef ekki trú á því. Það
er blekking. Smalamennskan
er ekki blekking. Einu sinni
drakk ég í fjögur ár sam-
fleytt, ég veit ekki af hverju,
ég bara drakk. Kannski var
ég að reyna að losna við sjálf-
an mig, mér tókst það ekki.
Og svo hætti ég að drekka,
fannst ekkert sport í þessu
lengur. Þó gekk þetta aldrei
út í þær öfgar að ég gæti
ekki unnið mína vinnu, nei
ekki man ég til þess.
Þegar ég var smali gengum
við stundum á fjöll; ég held
ekkert sé eins skemmtilegt
og ganga á fjöll, að komast
hærra og hærra upp á topp-
inn og inn í himininn. Hvað
er hinumegin? erum við alltaf
að spyrja og verðum ekki í
rónni fyrr en við fáum eitt-
hvert svar. En hvaða svar
fáum við, oftast þetta: Það
er ákaflega lítið hinumegin.
Og eftir því sem við komumst
nær og nær þessu hinumegin,
eftir þvi gerum við okkur bet-
ur grein fyrir einum hlut: að
við vitum ekkert. Það er ein-
asti kosturinn við að komast
hinumegin, að gera sér grein
fyrir þessu. En ég á góðan
vin sem er 98 ára og tala
oft við hann og hann veit
allt milli himins og jarðar og
mér finnst ég vera snöggtum
vitrari, þegar ég er nýbúinn
að tala við hann. Að hafa
kynnzt góðum mönnum hefur
verið mín gæfa: Matthíasi
Einarssyni, Hallgrími Bene-
diktssyni, Gunnlaugi Blöndal,
Geir Zoéga, Jóni Þorlákssyni,
Ólafi Helgasyni og mörgum
fleiri. Þessir menn þurftu ekki
að fara í langar og erfiðar
fjallgöngur til að komast á
toppinn. Allt öðlingar, góð-
menni, ógleymanlegir vinir.“
„Er þér einhver fjallgangan
minnisstæð?“
„Já. Ég gekk á Tröllakirkju
með Þórbergi Þórðarsyni og
fleiri mönnum 1912“.
„Og fannst þér þú nokkuð
vitrari eftir?“
„Ég held það sé ekki hægt
að segja annað. Við sáum
yfir ellefu sýslur. Það er ekki
lítill lærdómur. Við sáum að-
eins framan á Esjuna, hugs-
aðu þér víðsýnið!"
„Þekktirðu Þórberg eitt-
hvað áður?“
„Við fórum saman vegna
þess við vorum í vegavinnu
á Holtavörðuheiði og brúuð-
um þá til dæmis Miklagil og
Norðurá uppi við heiði.“
„Hvernig líkaði þér við Þór-
berg?“
„Vel, þá var hann víst ekki
byrjaður að skrifa. En hann
var þá eins og nú sérkenni-
legur maður. Einhverju sinni
sofnaði hann út frá því að
sóta gler inni í tjaldi og var
nær dauður. Ég held hann
hafi verið að horfa á sólina
í gegnum glerið. Kannski
hann hafi verið að mæla fjar-
lægðina milli Holtavörðuheið-
ar og sólar, það hefði verið
eftir honum.
Þórbergur gat verið
skemmtilegur, en hann var
einrænn og stundum þrætu-
gjarn, fannst mér. Stefán frá
Hvítadal var líka skemmti-
legur og bezti drengur, en
samt nógu undarlegur til að
geta fallið í kramið í Unu-
húsi. Þegar við vorum saman
í vegavinnu, var kalt vor.
Stefán orti víst lítið í kuld-
unum. Þá var hitinn og hlýj-
an ekki eins sjálfsagður part-
ur af daglegu lífi fólks og
nú er. Ég get sagt þér dálitla
sögu af því, hvernig farið var
með olíuna.
Ég var í brúargerð á Síðu
1903, eða sama ár og Glasgow
brann. Við gengum alla leið
austur og fluttum verkfæri og
ýmislegt dót á hestvögnum.
Það var kalt vor og svo mikill
snjór lá yfir allri Hellisheiði
að engin varða sást. Þegar
við fórum yfir Þverá urðum
við að vinda okkur í Hemlu,
þá fór hrollur um suma. Sið-
an héldum við áfram í þess-
um fötum á náttstað.
Við komum að Klaustri til
Guðlaugs sýslumanns, því
hann átti að útvega fólkið og
vísa okkur á brúarstæðið við
Skaftá. Verkstjóri var Árni
Sakaríasson, sem ég sagði
þér frá áðan. í vinnuflokkn-
um var Finnur Halldórsson
frá Síðumúlaveggjum á Hvítár
síðu. Við Finnur vorum send-
ir yfir ána til að sækja stein-
olíu og eitthvað fleira til
Margrétar í Hæðargarði. Þeg-
ar við komum inn í bæinn,
sáum við að kýrnar voru und-
ir baðstofunni og urðum að
ganga úr fjósinu upp í stof-
una. Þar sat Margrét á rúmi
sínu og var eitthvað að fikta
við ull. Þegar við bárum upp
erindið, þegir hún við dálitla
stund, stendur síðan upp, slær
á lær sér og segir: „Ég segi
fyrir mig að ég fékk tíu potta
af steinolíu í fardögum í fyrra
og ég er líka alveg búin með
þá“. Það var liðið ár frá því
hún hafði fengið þessa tíu
potta af olíu og voru þeir
látnir duga allan þennan tíma.
Ég er ekki viss um að alltaf
hafi verið hlýtt í stofúnni
hennar og er hræddur um að
í Hæðargarði hafi ekki held-
ur alltaf verið bjartara en
svosum eins og af blaktandi
skari. En hún átti aftur á móti
nóga hjartahlýju og hangiket
eins og hver vildi.
Margrét átti dóttur sem Sig-
ríður hét. Eitt sinn þegar við
Finnur komum í heimsókn
hleypur dóttirin inn í bæinn
og kallar: „Mamma, mamma,
það er kominn andi yfir ána.“
Ég hafði aldrei heyrt þvílíkt.
og annað eins, hleyp út en
gleymi tröppunum, dett og
meiði mig, kemst á fætur aft-
ur og út á hlað og sé þá hvers
kyns er: Þar stóð ær með
bólgið júgur.
Það var trú manna í gamla
daga að steindepill eða ein-
hver lítill fugl hefði flogið
undir þær ær sem voru með
bólgið júgur, en á Suðurlandi,
þar sem ég þekkti til, var
það oftast kallað undirflog.
Það var mikil andatrú
þarna fyrir austan og hef ég
aldrei kynnzt henni í eins rík-
um mæli annars staðar á land-
inu. Einu sinni var ég á leið
til kirkju á Prestsbakka, við
annan mann. Við þurftum að
fara gangandi yfir Prests-
bakkaá og þegar Skaftfell-
ingurinn sá dálítinn torfu-
snepil fljóta niður eftir ánni
sagði hann að það væri andi
og neitaði að ganga í vatnið.
En einna minnisstæðast frá
þessum tíma er mér þegar
Grímsvötn gusu. Þá vorum
við inni í skansinum og ég
segi við strákana: „Fjandi
fretið þið, ég verð að fara út.“
En þegar ég kem út fyrir,
var loftið helmingi mengaðra
af svæsinni brennisteinsfýlu.
Þá var fögur sjón að horfa
til jökuls og sjá steinana
koma út úr mekkinum. Þeir
voru eins og skrauteldar, þeg-
ar vikurinn sprakk í allar
áttir.
V. Jón Þorláksson glímir
Jón sagði mér nú frá því,
að hann hefði starfað sem
verkstjóri í f jögur ár við höfn-
ina. Þar vann hann með Þór-
arni Kristjánssyni, verkfræð-
ingi, síðar hafnarstjóra, og
líkaði starfið ágætlega. Haust-
ið 1916 gerðist hann verk-
stjóri hjá H. Benediktssyni
& Co. og má segja hann hafi
verið þar síðan, þó hann sé
hættur störfum fyrir alllöngu.
„Við Hallgrímur unnum sam-
an í Edinborgarverzlun,"
sagði hann, „og kynntumst
þar. Hallgrímur var deildar-
stjóri, en ég alltmúligmann,
gætti til dæmis Kidsonslamp-
anna og þótti mér það all-
ábyrgðarmikið starf. Við Hall-
grímur kynntumst vel og
drengilega og urðum vinir.
Þegar hann stofnaði verzlunar
fyrirtæki sitt, var ég kominn
til hafnarinnar. Einn daginn
gengur hann út í Örfisey þar
sem ég er að vinna og spyr,
hvort ég vilji koma til sín og
svaraði ég þeirri spurningu
þegar játandi. Ekki veit ég af
hverju ég gex-ði það, en stund-
um þegar ég hef verið í vafa,
hefur vafinn horfið eins og
dögg fyrir sólu og ég tekið
ákvörðun án umhugsunar. Ég
sá ekki eftir því í það skipti.
Ég leit aldrei á Hallgrím sem
húsbónda minn heldur vin.
Og ég held hann hafi litið
sömu augum á mig. Þegar ég
hugsa um hvað ég var fljótur
að taka ákvörðun verð ég
steinhissa á framkomu minni,
því skömmu áður hafði ég
ráðið mig til N. C. Kirk, yfir-
verkfræðings hafnarinnar, og
var ráðgert ég færi til Svi-
þjóðar og ynni þar hjá fyrir-
tæki hans. Af honum lærði
ég bezt að vinna, hann kunni
stórvel að segja fyrir verk-
um og var fljótur að sjá hvað
bezt hentaði hverjum einum.
Þetta kom sér vel þegar ég
varð verkstjóri hjá H. Ben.
& Co.“
„Og þú þekktir Jón Þor-
láksson vel?“
„Já, það gerði ég. Ég vann
meira og minna með honum
í ellefu eða tólf ár og við
ferðuðumst saman um land-
ið. Ég var lagsmaður Jóns á
þessum ferðum, það er: við
sváfum í sama rúmi. Við
mældum fyrir brúm og veg-
um og reyndi ég hann aldrei
nema að góðu einu. Jón var
frábær snillingur. Þó var hann
betri á eftirmiðdögum en á
morgnana, þá gat hann verið
dálítið önugur. Vorið 1908 fór-
um við yfir Vaðlaheiði í
þungri færð og komumst upp
eftir mikið erfiði. Þegar við
komum upp á heiðina, dró
Jón upp vasapela og gaf okk-
ur whiskylögg, en lítið. Hann
var hófsmaður.
Þegar við fórum frá Þverá
í Öxnadal, þótti okkur rétt að
koma við á bæ sem ég held
hafi heitið Krossastaðir. Þar
var bóndi Jón nokkur, bróðir
Guðmundar á Þúfnavöllum.
Jón Þorláksson og bóndi flug-
ust á í gamni og lagði Jón
hann í rúmið með braki og
brestum, því botninn brotn-
aði. Bóndi var afskaplega
þungur og feitur, en Jón góð-
ur meðalmaður að burðum. Þá
var mikið hlegið, þegar Jón
lagði Jón bónda.“
VI. Valgerður og Einar
Benediktsson
„Þú minntist á skáld, sem
þú kynntist. En segðu mér,
þekktirðu ekki fleiri skáld?"
„Jú, ég kynntist Jóhanni
Gunnari lítillega þegar hann
var á Bæ í Hrútafirði. Þangað
kom ég og við áttum tal sam-
an, mér féll maðurinn ákaf-
lega vel í geð, hann var gæfu-
legur á svipinn og prúður, en
illa farinn af berklum.
Ég kynntist einnig Einari
Beneditkssyni lítillega og
hann gaf mér fyrsta gullpen-
Frh. á bls. 17.