Morgunblaðið - 09.10.1963, Blaðsíða 10

10
MORCU NBLAÐIÐ
Miðvikudagur 9. októbér 1961
Skáldatími Halldórs Laxness

.
EINS og skýrt er frá ann-
ars staðar hér í bláðinu
kemur hin nýja bók Hall-
dórs Laxness, Skáldatími,
út í dag á vegum Helga-
fells. Bók þessi hlýtur að
þykja tíðindum sæta fyrir
sakir ýmissa hluta. Nóbel-
skáldið er víðförull heims-
borgari sem hefur kynnzt
mörgu merku fólki og
greinir frá þessum kynn-
um á þann hátt að forvitni
hlýtur að vekja. Bók þessi
er í senn eins konar rit-
gerðasafn og æviágrip, og
er hvort tveggja flettað
samán, lífshlaup skáldsins
og skoðanir. Ekki fer hjá
því að ýmislegt það, sem
skáldið ritar um kommún-
ismann hljóti að vekja
einna mesta athygli. Ástæð
an er sú, að skáldið hefur
ekki ávallt þótt við eina
fjöl felldur í pólitík, þó
lengst af hafi hann stutt
kommúnista, og jafnvel
um hríð verið einskonar
stafnbúi í þeirri fylkingu
hér á landi. Nú virðist
hann aftur á móti vera að
gera sér grein fyrir því, að
kommúnisminn er ekki
það sæluástand sem hon-
um var sagt ungum. Segja
má að í hinni nýju bók
geri hann upp sakirnar við
svonefndan Stalínisma, en
lætur þróunina síðan liggja
milli hluta. Af þeim sökum
er ekki hægt að segja að
skáldið geri endanlega upp
við kommúnismann, en af
Skáldatíma má sjá að hann
hefur orðið fyrir gífurleg-
um vonbrigðum og svo
mjög, að nú virðist kippt
stoðunum undan þeirri trú
hans, að kommúnisminn sé
upphaf og endir allra hluta.
Þegar rætt er um stjórn-
málaskoðanir Halldórs Lax-
ness, hlýtur hugurinn að
hvarfla til Bandaríkjaferðar
hans, sem hann tókst á hendur
ungur og æfintýragjarn. Hann
hefur orðið allhandgenginn
Upton Sinclair, en fer heldur
háðslegum orðum um margt í
fari hahs og ekki virðist hann
hafa fengið neina sérstaka ást
á verkum hans. Á einum stað
segir hann um Sinclair: „Þeg-
ar hann talaði um „fólkið",
„alþýðu", var það í munni
hans svipað orðtak og hjá
rússneskum marxistum, verk-
aði sem óhlutkent fræðiorð,
abstraktum". Á öðrum stað:
„Sennilega hefðu líka menn
einsog Theodore Dreiser og
Upton Sinclair rekið upp stór
augu ef einhver hefði kallað
þá listamenn. Sögur þeirra eru
athyglisverðar og áhrifamikl-
ar, a.m.k. sumar hverjar, sak-
ir siðferðilegrar ástríðu höf-
undanna; en höfundarnir eru
samt fjarri því að vera at-
hyglisverðir sem sögumenn“,
leggur ^íðan Theodore Dreiser
það til lasts að hafa verið at-
vinnublaðamaður.
Aðdáunin á Sinclair Lewis er
aftur á móti drjúgum meiri:
„Lewis var áhrifadrýgstur til
að koma mér á bragðið sem
þjóðfélagslegum ádeiluhöf-
undi í skáldsögu", segir skáld-
ið. „Að fordæmi hans leitaðist
ég mjög við að byggja sögu-
manninum út gem einstaklíngi
í frásögninni en líkja í staðinn
eftir hugsunarhætti og mál-
fari þess umhverfis þar sem
sagan er látin gerast: láta
margslungið umhverfið tala
sjálft gegnum þann samnefn-
ara stílsins sem höfundurinn
telur hlutverk sitt að finna.
Að finna þennan samnefnara
var höfuðvandamál mitt list-
rænt og það sem ég barðist
mest við að leysa í fyrstri
þjóðfélagslegri skáldsögu
minni Sölku Völku“.
Síðan segir skáldið að penni
Lewis hafi verið illertnari en
penni þeirra Upton Sinclairs
og Theodore Dreisers, þó að
hann hafi ekki eins og þeir
verið bendlaður við róttækan
sósíalisma eða kommúnisma
eða stjórnarstefnu Sovétríkj-
anna.
Eftir hugleiðingar um þess-
ar þjóðfélagsbókmenntir ger-
ist skáldið þátttakandi í alls
kyns stjórnmálabrasi í Evrópu
um þetta leyti, fer m.a. á frið-
arþing í Amsterdam, kynnist
Willy Munzenberg, „sem inn-
blés flestum alþjóðlegum fram
herjasveitum róttækum anda
á þessum misserum" og var
eins konar hliðstæða Göbbels
í röðuníkommúnista þ.e. „and
legur ýtustjóri í skeleggustu
vinstriforlögum Þýskalands“.
Maður þessi hafði vikustaðna
gisna skeggbrodda á blýfölu
andliti, „að góðum og gildum
öreigasið“ var hann haldinn
þeirri stríðandi mælskulist
sem Göbbels var ef til vill
heimsmeistari í. Og síðan bæt-
ir skáldið við: „f dag hefur
því miður komist hálfgert ó-
orð á þessa listgrein, mælska
talin í meiralagi óáreiðanleg
list, nema kanski í Havanna
eða Djakarta“.
En listgrein þessi hefuc
samt að áliti skáldsins hlotið
„óumdeilanlegan sess í ver-
aldarsögu hrollsins".
Þá var komið að því að
skáldið héldi til Fyrirheitna
landsins. Og þá sá hann sýn
sem virtist vekja honum
nokkra tortryggni, þó hún
hefði ekki fengið byr undir
vængi fyrr en nú síðustu árin.
í Paradís öreiganna blöstu
ekki við þær endalausu dýrð-
ir og allsnægtir, sem komm-
únistar sífellt boða að fylgi
stefnu þeirra, heldur annað og
dapurlegra. Hann segir: „Sá
slæpti og niðurdrabbaði tötra-
lýður sem á Rússlandi troð-
fylti pláss og stræti stassjónir
og farartæki haustið 1932 var
að því leyti frábrugðinn strjál-
um leifum afturúrfólks á Vest
urlöndum, að hann var slitinn
úr teingslum við. umhverfi
sitt ... Einmitt á þessum
misserum er talið að nær 30
miljónir bændafólks hafi ver-
ið á flótta í landinu undan
samyrkjuhreyfingunni .......
Þessi uppflosnaði kotalýður
hafði enn ekki feingið annað
í skiftum fyrir kú og svín en
hugsjónir og própaganda ....
Hvernig áttu þessir músjikar
vafðir druslum, með skegg
uppá nef, áþekkastir þeim
frægu „clochards“, dúðadurt-
unum sem sofa undir brúm
Parísar, að ljá eyra því kald-
rifjaða háðúngalofi í upphróp
un og óskhætti, sem látlaust
var út gefið um „fólkið", „al-
þýðuna" í klestum og illa þefj-
uðum blaðsneplum ríkisstjórn
arinnar, eða á endalausum
rauðum og hvítum tuskuborð-
um sem festir voru utan á
húsin: þetta áttu að vera hetj-
ur hetjum ofar.“
Síðan lýsir skáldið hinum
svoköiluðu „félögum" og fer
um þá heldur hæðnislegum
orðum eins og margt af því,
sem hann segir yfirleitt um
kommúnisma, eða stalínisma.
Það er eins og hann hafi meiri
áhuga á að spotta kommún-
ismann en gera upp við hann
sakirnar fyrir fullt og allt.
Það lýsir kannski betur þeim
sársauka, sem viðskiptin við
kommúnismann hafa valdið
skáldinu, en t.d. átakamikið
allsherjaruppgjör. Um félag-
ana segir hann m.a.:
„Það var nauðsynlegt að
temja sér sérstakt orðavald til
að geta samneytt þessum
mönnum. Og á öllum textum
sem skrifaðir voru handa
þeim varð að vera sú skríngi-
lega golfranska, óskiljanleg
vestur-evrópumönnum, sem
höfð er í Rússlandi enn þann
dag í dag“.
Allt er þetta löngu vitað.
Þeim, sem hafa fylgzt með
þróuninni í Sovétríkjunum
undanfarna áratugi ,kémur
fátt eitt á óvart af því sem
skáldið segir um ástandið þar
austur frá. Það er einungis
staðfesting á því, sem staðið
hefur í ábyrgum blöðum og
ritum sjáandi manna mörg
undanfarin ár. En af hverju
hefur þá jafníhugull og glögg
skyggn maður og Halldór Lax-
ness ekki fyrr séð í gegnum
þann blekkingavef, sem Ráð-
stjórnin hefur hjúpað um sig
og land sitt? Skýringin kemur
á bls. 140 í bók skáldsins. Hann
segir:
„Hér dugði ekki annað en
herða upp hugann; þetta var
samskonar tal og haft er uppi
við fólk í lífsháska. Þannig
fanst mér við nánari íhugun
að þetta leiðinlega sjálfshól
stalínismans samfara enda-
lausri lakkeríngu á eymd og
mistökum bæri í sér ákveðna
siðferðilega réttlætíngu og
væri meðal í þágu sósíalism-
ans. Ég viðurkendi það og not
aði það sjálfur að vissu
marki, ég held þó oftastnær
með einhverjum hreim af út-
skýríngum. Mörgum bauð og
ótta við því — og ég var einn
þeirra — að það mundi vinna
gegn sósíaljsma í heiminum
alment ef fólki væri' sagt frá
hinu óumdeilanlega gæfuleysi
sósíalismans 'hjá Stalín — 1
„höfuðlandi sósíalismans".
Menn sögðu í hljóði „hver veit
neftia Eyjólfur hressist“ og
biðu óþreyufullir í von þess,
og báru í brestina á meðan“.
Þetta eru stór orð og at-
hyglisverð yfirlýsing, að þegja
þunnu hljóði meðan pólitískir
vargar hakka í sig, ekki æin-
ungis samlanda sína og bræð-
ur, heldur hverja þá þjóð, sem
bjó í næsta nágrenni. Þannig
má segja, að ábyrgðin hafi ver
ið mikil á herðum þeirra sem
vissu, en þögðu. En þeir höfðu
sínar ástæður, eins og nú kem
ur berlega fram af orðum
skáldsins. Þau orð, sem síðast
er til vitnað, hljóta að vera
skrifuð sem alvarlegur ásök-
imarbroddur að höfundinum
sjálfum. Þannig mætti með
nokkrum sanni segja, að
þungamiðja hinnar nýju bók-
ar Nóbelsskáldsins sé fremur
uppgjör við eigin samvizku
en þá stjórnmálastefnu, sem
enn er haldið með ofurþunga
einræðis og atómvopna að fjöl
mörgum þjóðum og blekkt inn
á blásaklaust fólk í fjarlægð.
Vafalaust eru margir, sem
gætu tekið undir fyrrnefnd
orð skáldsins og hafa þurft
eins og hann: að létta á sér.
Hér á eftir fara enn nokkr-
ar tilvitnanir í Skáldatíma,
um ástandið í Sovétríkjunum:
A „Jafnvel þetta snemma á ár
um Stalíns var raunverulega
búið að banna pólitík í Ráð-
stjórnarríkjunum ..."
+ „Allt tal var bannað á al-
mannafæri nema þjóðernislegt
og flokkslegt sjálfhól og
frjáls skoðanamyndun um það
bil útdauð í landinu ..."
„Enda þurfti kallinn (þ.e.
Stalín) ekki annað en lofa
fólki því æ ofan í æ að það
skyldi fá að éta eftir fimm ár,
og kanski einhverjar pjötlur
upp á kroppinn, til þess það
streingdi að sér sultarólina og
lofaði þennan dýrðarmann,
þessa holdteknu ímynd ljóss-
ins ..."
jt „ . .. landbúnaðurinn í Ráð-
stjórnarríkjunum var á öllu
stalíntímabilinu í sannköll-
uðu forógnarástandi, svo
t.d. matvælaframleiðslan í
landinu var lángt fyrir neðan
það sem verið hafði á síðasta
friðarári keisaratímanna
(1913)“.
jf „Kennisetníngarnar voru
stundum svo sterkar að jafn-
vel gras gat ekki vaxið í land-
inu“. (Þetta virðist sannast
áþreifanlega nú í hveitiskort-
inum).
jf „Stærsta axarskaft okkar
vinstrisósíalista fólst í trú-
girni. — Það er í flestum til-
fellum meiri glæpur að vera
auðtrúa en vera lygari“.
Halldór Laxness lýsir ágæta
vel áhuga kommúnista á bók-
menntum. Hann segir í löngu
máli frá því, hve illa honum
hafi gengið að fá bækur sínar
út gefnar, bæði hér á landi og
erlendis; hér á landi þorðu
fæstir að segja að bók væri
góð fyrr en hún hafði hlotið
hálof í Danmörku, segir skáld
ið; átti það m.a. við um
Sölku Völku. „Næstu bók,
Sjálfstætt fólk, þorði eing-
inn forleggjari á íslandi að
gefá út heldur, af því menn
vissu ekki hvað mundi vera
sagt í Danmörku".
Síðan segir skáldið:
„Þeir fáu sérvitríngar sem
báru blak af bókinni (þ.e.
Sjálfstæðu fólki) á íslandi
voru hrakyrtir af áhrifamönn-
um og úthrópaðir af almenn-
íngi. Þeir sem hældu bókinni
voru mestan part íslenskir
bolsar, og þó kanski meira af
þeim sökum að ég var þeim
vinveittur ert hinu að bókin
væri í nokkru tilliti bolsé-
víkaáróður ..."
Og austur í Sovét var matið
þetta:
Rússar neituðu að gefa út
Sölku Völku „af því þar kæmi
fyrir einn mjög illa marxis-
tískur kommúnisti, Arnaldur.
Hefði slíkir. kommúnistar
aldrei verið til á Rússlandi
og myndi því einginn sovét-
lesandi skilja slíka og þvílíka
fjarstæðu sem þessi maður
væri“. Og ennfremur: „Aftur
á móti sagði Anisímoff að bók-
in um Bjart í Sumarhúsum
væri ágæt"mynd af eymd
bænda í auðvaldsríkjunum og
könnuðust allir rússar við þá
eymd frá því á keisaratíman-
um. Hann gerði síðan við mig
samníng fyrir hönd bókafor-
lagsins um útgáfu Sjálfstæðs
fólks".
- XXX -----
Eins og af þessum dæmum
má sjá, kemur Halldór Lax-
ness víða við í hinni nýju bók
sinni. En þó það þyki vafa-
laust markverðast sem hann
ritar um kommúnismann og
afskipti sín af þjóðfélagsmál-
um, fjallar álitiegur hluti bók-
arinnar um ýmiss málefni önn
ur. Verður hér að lokum stikl-
að á nokkrum atriðum, en
ekki lagður neinn dómur á
bókina að öðru leyti því grein
þessari er ekki ætlað. að vera
ritdómur, heldur einskonar
tíðindi af nýrri bók.
Skáldið skrifar af einstakri
hlýju um Jóhann Jónsson og
skemmtilegir eru kaflarnir
um Erlend í Unuhúsi og Egg-
ert Stefánsson. Sumt af því
sem um getur í bókinni er
þann veg til komið, að skáld-
ið ’finnur gömul minnisblöð,
reikninga og annað smávegis
og lætur þessa bleðla minna
sig á ýmislegt, sem áður gerð-
ist. Þannig minnist hann þess,
hverjir kostuðu Vefarann
miklg frá Kasmír. Það voru
engir blóðheitir öfgamenn eða
unnendur öreigastefnunnar:
Einar Pétursson, Haraldur
Árnason, Gunnar Kvaran.
Björn Ólafsson, Sigurður Guð
mundsson ark., Kristján Al-
bertsson, Púlli, Ásgeir Ásgeirs
son, Þórður Albertsson, Ingi
mar Brynjólfsson. Og um Vef-
arann segir hann m.a.:
„Flestum bar saman um að
þetta væri ein sú ómerkileg-
asta bók sem sést hefði á fs-
landi. Margir ritdómarar
töldu það höfuðskömm að slík
bók væri gefin út á vora
túngu. Sjaldan hefur nokk-
urt skáldmenni verið skamm-
að jafn rækilega fyrir bók“.
Um Mafr:
„Grunntónn tímans frá
rússnesku byltíngunni og
fram að dauða Stalíns, alt frá
„byltíngasinnuðum“ fræði-
kenníngum Stalíns sjálfs nið-
ur í nasjónalsósíalskar prédik-
anir Hitlers, átti rót sína að
rekja til þessa leiðinlega þýsk
ara og þeirra grillufángara,
landsmanna hans, sem hann
reisti á, ekki síst Hegels sem
W. H. Auden sagði nýlega að
léti nútímamenn skella uppúr
um allan heim ef þeir heyrðu
nafn hans, nema á Einglandi
U
Síðar í bókinni segir enn-
fremur:
„Stalín er fæddur og upp-
alinn við óskeikulleik Heilagr
ar Visku, sem hann lætur síð
an í skiftum fyrir þýska heim-
speki. Annaðhvort er þýsk
heimspeki óskeikul eða hún
er það ekki. Það er erfitt að
benda á kenníngu sem að upp
runa hugsunarhætti lærdómi
og stíl sé þýskari en marxis-
tísk Þjóðfélagsheimspeki.
Nasjónalsósíalisminn er jafn
óhugsanlegur án Marx eins og
stalínisminn. Það var eingin
tilviljun að þessir tveir gerðu
félag sitt. En það var Hitler
sem bilaði í sambandinu.
Hinisvegar finst mér heldur
en ekki stúngin tólg í fyndni,
þegar nú er lýst yfir því aust-
an úr Kína, að aungvir skilji
þýska heimspeki leingur nema
kínverjar".
Um James Joyce:
„Munurinn á James Joyee
Framh. á bls. 13

*****