Morgunblaðið - 09.10.1963, Blaðsíða 13

Miðvikudagur 9. október 1963
MORCU N BLAÐIÐ
13
Xorfahúsiö á Flateyri.
Torfahúsið brunnið
Mbl. hefur beðið Pétur
Sigurðsson regluboða að
rita nokkur orð um Torfa-
húsið á Flateyri sem nú er
brunnið. Grein Péturs fer
hér á eftir:
ÉG HRÖKK við, er ég heyrði
að Torfahúsið á Flateyri væri
brunnið. Hvers vegna? Mátti
mér ekki standa á sama um
þetta hús? Að vissu leyti, því
að það var búið að breyta
töluvert um svip frá því sem
það var þegar Torfi Halldórs-
son, tengdafaðir minn, bjó
þar við mikla rausn um fimm-
tíu ára skeið. Kona mín, Sig-
ríður, er ein á lífi af 11 börn-
um þeirra Torfa og Maríu
Össurardóttur. En gaman hefði
verið, ef húsið hefði varð-
veitzt nokkuð í þeirri gerð,
sem það var, þegar Torfi bjó
þar, því að það átti dálítið
merka sögu eins og húsráð-
endurnir sjálfir.
Það er sá ókostur við að
verða gamall, að maður verð-
ur að sjá á bak margra góðra
vina og kunningja, og einnig
sjá ýmislegt fara forgörðum,
sem tengt er merkum minn-
ingum. Það voru auðvitað hús-
ráðendurnir, sem gáfu þessu
húsi sína sérstöku sögu. Torfi
keypti Flateyri árið 1867 og
efnaðist þar vel, átti um eitt
skeið fleiri jarðir í önundar-
firði, en auður sá gufaði
seinna allverulega upp, og
segja sumir að elzti sonurinn,
Páll, hafi átt nokkra sök á
því. Hann mun hafa verið
glæsimenni á unga aldri, fór
ungur í siglingar, alla leið til
suðlægari landa og mun hafa
lifað stundum ríkmannlega.
Það hefur ef til vill orðið
systkinum hans til góðs, þau
fengið minni arf og því þurft
að efla manndóm sinn á því
að ájá sem bezt fyrir sér sjálf.
Torfahúsið mætti sennilega
teljast einna frægast fyrir
eitt, ekki eina draugasögu,
sem þaðan er, heldur hift, að
talið er, að þar hafi staðið
árum saman hinn raunveru-
lega fyrsti sjómannaskóli á
íslandi. Á unga aldri tók
Torfi að stunda hákarlaveiðar
og kynntist þá hve ófullnægj-
andi var lærdómur íslenzkra
skipstjóra. Eftir að hinir
nafntoguðu Kollabúðafundir
hófust (1849) var Torfi ráðinn
til þéss að fara utan og læra
skipstjórafræði. Hann fór þá
í allmikið ferðalag um Vest-
fjörðu til að selja fé og eignir
til þess að afla sér farareyris.
Eftir heimkomuna geymdi
hann lengi einn dal, sem hann
átti afgangs eftir ferðalagið og
dvölina hið ytra. Hann lauk
ágætu prófi á sjómannaskól-
anum, og í félagi við Hjálmar
Jónsson á ísafirði keypti hann
skip og sigldi því heim til ís-
lands. Ævilöng vinátta og
samstarf tókst með þeim
Hjálmari og Torfa. Torfi
hófst strax handa um sjó-
mannakennslu og mun hafa
kennt fyrsta veturinn 1852-3
á ísafirði, en eftir að hann
fluttist til Flateyrar, stóð
þessi sjómannaskóli hans þar.
í Þjóðviljanum birtist grein
1887, sem send hafði verið að
vestan. Þar segir:
„Hér á Flateyri söfnuðust
fyrst saman íslenzk sjómanna-
efni til að læra sjómanna-
fræði. Má vera, að hinn nú-
verandi innlendi þilskipastóll
Norðlendinga og að nokkru
leyti Vestfirðinga eigi þeim
sjómannaefnum töluvert af
tilveru sinni að þakka. í
minningarriti Stýrimannsskól-
ans í Reykjavík er sagt um
Torfa:
„Torfi gerðist höfðingi í
sveit sinni, og voru honum
falin ýms trúnaðarstörf. Hann
lét sjálfur af sjómennsku,
nokkru eftir að hann settist
að á Flateyri, en sá um út-
veg sinn, hél-t áfram að
stunda" kennslu sína og verzl-
unarstörf .. Til Flateyrar
streymdu menn úr öllum átt-
um að leita sér atvinnu, og
verzlun og viðskipti færðust
mjög í vöxt.“
Miðstöð þessa var auðvitað
Torfahúsið og við framkvæmd
ir þessar, og þá sérstaklega
sjómannáskólans, varð nafn
þess tengt. í þessu húsi ólst
upp stór og ágætur barnahóp-
ur, auk 11 barnanna einnig
nokkur tökubörn og stundum
var um 30 manns í heimili.
Þar var og allgestkvæmt og
dvöldu gestir þar stundum
dögum, jafnvel vikum saman,"
stundum allmerkir gestir. Hús
freyja varð orðlögð fyrir
skörungsskap. Eitt herbergi
hússins hafði á sér einkenni-
legt orð. Þar þótti reimt og
kom það fyrir að gestir vökn-
uðu upp með andfælum og þótt
ust hafa orðið varir við eitt-
hvað kynlegt. Sumir ^ þóttust
sjá þar unga fallega* stúlku, *
ljóshærða og hárprúða. Á
ung stúlka að hafa alið barn
í húsinu, grandað því og falið
milli þilja í þessu herbergi,
en fyrirfarið sér svo sjálfri,
er fólk tók að komast á snoðir
um þetta. Eitthvað á þessa
leið mun sagan vera, en hún
er áreiðanlega til skráð ein-
hvers staðar.
Þessi viðburður gerðist í
húsinu löngu áður en Torfi
Halldórsson fluttist þangað.
Kona mín hefur sagt mér frá
því, að hún hafi stundum
sofið í þessu herbergi, til
þess að vita, hvort sér auðn-
aðist ekki að sjá stúlkuna, en
svo varð ekki. Það eitt er víst,
að hefði sál þessa húss, getað
talað upphátt, hefðj hún kunn
að að skýra frá æði mörgu
minningamerku, en nú hefur
eldurinn gert því sín skil..
Til er ein saga um húsráð-
anda hússins, sem lýsir nekk-
‘ uð áhuga hans, vinnuhrögðum
og lifnaðarvenjum. Þegar Flat
eyri var til sölu, voru tveir á
ísafirði, sem höfðu hug a að
eignast hana. Torfi var annar,
hinn er ekki nafngreindur, en
talað hefur verið um Ásgeir
Ásgeirsson. Þegar hinn ónafn-
greindi maður var kominn
mjög árla daigs upp á Breið-
dalsheiði, á leið vestur til að
kaupa Flateyri, þá mætir
hann Torfa þar, sem er að
koma að vestan og er þá bú-
inn að kaupa Flateyri. Torfi
hefur víst oft verið árrisull,
og hefði hann ekki verið
óvenjulega árrisull þenna
morgun, hefði hann aldrei
eignast Flateyri né gert frægt
hús það, sem síðan hefur heit-
ið Torfahúsið.
— Skáldatími
Framh. af bls. 10
og öðrum surrealistum er ein-
faldlega sá að hann ber höf-
uð og herðar yfir þá alla og
hefur með stærð sinni einni
saman útrýmt sambræðrum
sínum, svo eftir stendur af
uppskeru þessarar stefnu að-
eins ein bók, Ulysses, sem
verkar á nútímamann einsog
Fjallið Eina“.
1 Um Thomas Mann:
„Þegar Þjóðverjar skrifa
best, þá skrifa þeir einsog pró-
fessorar; og það er þessi andi
prófessorsins sem hefur heykt
Thomas Mann sem sagna-
skáld.“
Um Goethe:
„Hann varð ekki nema til-
hlaup til þýskra klassíkur.
Mestallt verk hans er samtín-
íngur og sitthvað, sambæri-
legt aðeins við kvarnarsópið
Úr æviverki ýmsra hinna stóru
rithöfunda franskrar gullald-
er.“
Um Ibsen:
„Og Ibsen, sem ég les enn
f dag í orðlausri undrun yfir
því af hve mikilli lotníngu,
hátíðleik og andakt hann end-
ist til að fjalla um þesskonar
frakkaklædda konsúla, prófess
ora og grósséra utanaf landi,
sem í augum nútímans mundu
vera sjálfskipað inventar í
skrípaleiki.“
Um Martin Andersen Nexö:
„Hið göfuga málefni sem
étti að frelsa okkur alla var
grunntónninn í lífi og verki
Martins Andersens Nexö.
Hver stafur var skrifaður,
hvert orð talað, hver eyrir
sparaður í þágu þess.“
Um Gunnar Gunnarsson:
„Hann var dæmigerð blanda
úr skáldi og höfðíngja einsog
sevinlega hefur verið á ís-
landi. Hann minti mig ævin-
lega á Búlandstind, fjall fyrir
austan.“
Um Steingrím Thorsteins-
son:
„. .. . sem mér hefur laung-
um fundist næstmest skáld ís-
lands á 19. öld.“
Um Ólaf Kárason:
„Það er hægt að sanna að
hann hafi verið fádæma leir-
skáld. Það - er líka hægt að
sanna að Goethe hafi verið
leirskáld. f mínum augum var
Ólafur Kárason Ljósvíkíngur
lángmesta skáld heimsins í
sex ár.“
Ekki þarf að spyrja að því
að Freud gamli fær heldur
háðulega útreið hjá skáldinu:
„Á dögum Freuds gat þýsk-
ari orðið heimsfrægur í hvaða
grein sem var, þarámeðal í svo
kallaðri sálfræði, ef hann
keypti sér stórt skrifborð með
mörgum hólfum.... Gol-
franska Freuds keptist við
golfrönsku marxista um að
tröllsliga mælt mál Vestur-
landa á mínum sokkabandsár-
um.“
★
Þannig blandast saman í
þessari bók Laxness smáþætt-
ir úr lífi skáldsins, kynni við
menn og hinar litríkustu skoð
anir. Er ekki að efa, að mörg-
um muni nú sem endranær
þykja hann með köflum all-
stóryrtur um menn og mál-
efni. Og jafnvel þó bókin taki
ekki yfir Krúsjeffstímabilið í
Sovétríkjunum er lítil ástæða
til að ætla að rússneskir
kommúnistar hafi sérstaka á-
nægju af að sjá hana út gefna
þar í landi frekar en Vefarann
mikla á sínum tíma. Ekki er
þó með neinni vissu hægt að
sjá af þessari bók, hvert skáld
ið nú stefnir af þeim krókótta
vegi, sem hann lagði ungur
út á. Nú, í sjálfheldu marxis-
tískrar uppgjafar, virðist sá
vegur einna helzt blasa við
skáldinu, sem Lao tze nefnir í
sínum ritum. Sá vegur er ann-
ar og hættuminni en hinn sem
landi hans Mao Tze Tung hef-
ur valið; sá vegur mun ekki
ónáða samvizku manns né
skálds, þegar tímar líða.
um það. Jóhann Briem getur lát-
ið hlutina spila saman á skemmti
legan hátt, þannig að átökin milli
litflatanna skapa spennu, sem
sker í augað. Það er kraftur í
þessum verkum, og sum þeirra
ljóma í sterkum litum. En Jó-
hann kann líka að takmarka liti
sína, þannig að verk hans verða
þrungin einhverju dulrænu, sem
grípur um hug manns og sýnir
manni inn í torráðinn heim.
Þetta er skemmtileg sýning
hjá Jóhanni Briem, og það er
mjög ánægjulegt að sjá, hve
öruggur hann er í list sinni. Hon-
um hefur tekizt að fara sinar
eigin leiðir og skapa sér persónu
legan stíl, og er mjög sérstakur
meðal listamanna okkar. Það er
aðeins eitt, sem mér sárnar, þeg-
ar þessi sýning er skoðuð. Það
er of þröngt um hana, og ég er
viss um, að hefði Jóhann Briem
átt aðgang að stærri sal, þar sem
hvert verk hefði notið sín til
fulls, þá hefði sýningin í heild
verkað miklu sterkari og kostir
hennar verið augljósari. Það
verður vonandi ekki löng bið- á
því, að sýningarvandamál lista-
manna verði úr sögunni. Sem
stendur er Listamannaskálinn
gríðarstór fyrir einkasýningar,
en Bögasalurinn oft of þröngur.
Maður sannfærist um nauðsyn
nýs sýningarskála í höfuðstað ís-
lands, þegar sýning eins og þessi
er skoðuð.
Jóhann Briem á miklar þakk-
ir fyrir þessa sýningu, og hún
er honum til sóma. Alltaf er það
ánægjulegt að geta séð það svart
á hvítu, að ekki verður beztu
listamönnum okkar brugðið um
andlega leti eða stöðnun. Þetta
er sýning, sem ég mælist til, að
að sem flestir sjái.
Valtýr Pétursson.
„Apótek“
Sýning Jóhanns Briem
í BOGASALNUM er Jóhann
Briem með sýningu á nýjustu
verkum sínum. Hann sýnir að
þessu sinni 28 olíumálverk, auk
þess á hann tvær olíumyndir á
Haustsýningu F.Í.M. í Lista-
mannaskélanum. Það er sannast
orða, að Jóhann Briem heggur
stórum og lætur mikið til sín
taka. Það er ekki langt síðan
hann hélt einkasýningu á sama
stað og nú.
Það er einkennandi fyrir mynd
ir Jóhanns, hve mikla áherzlu
hann leggur á kraft litarins og
hvernig honum tekst að skapa
sterk áhrif með mjög einföldu
viðfangsefni. Hann tekur sma
blett úr fyrirmynd sinni og vinn-
ur hann út á þann hátt, að öll-
um smáatriðum er hrundið burt,
en eftir verður sú reisn, sem gef-
ur hlutunum myndrænan svip.
Ég held, að litir Jóhanns hafi
ekki verið eins hátt tónaðir áð-
ur, og þeir hafa nú meiri slag-
kraft og bókstaflega blossa móti
manni án þess að sprengja mynd
flötinn. Það er mikill galdur.
Það er einnig nokkuð áberandi
í sumum þessara verka tilhneig-
ing til skreytilistar, án þess þó
að málverkið bíði tjón af. „Blár
Adam og hvít Eva“, er gott dæmi