Morgunblaðið - 12.01.1964, Blaðsíða 17

Sunnudagur 11. Jan. 1964
MORGUNBLAÐIÐ
17
Endurmmningar
Edens
Anthony Eden hlaut litla
sæmd af Súezmálinu á sínum
tíma og varð að segja af sér
stjórnarstörfum skömmu síðar
sökum sjúkleika. Engu að síður
verður Eden ætíð talinn meðal
merkustu stjórnmálamanna, sem
komu við sögu síðari heimsstyrj-
aldarinnar, aðdraganda hennar
og uppgjörs. Hann þótti glæsi-
legur maður og þó e.t.v. heldur
litlítill, en hann sá óneitanlega
margt betur fyrir en valdameiri
samtímamenn hans.
Eden, sem nú nefnist jarlinn
af Avon, hefur skrifað endur-
minningar sínar, tvö stór bindi,
og kom hið síðara út fyrir rúmu
ári. Nefnist það „Facing the
Dictators", sem á íslenzku mætti
nefna „Andspænis einvaldsherr-
unum“, og fjallar um aðdraganda
styrjaldarinnar. Fyrra bindið,
„Full Circle“, „Hringnum lokað“,
REYKJAVÍKURBRÉF
var um síðari atburði, einkanlega
réttlæting á Súezævintýrinu.
Ekki verður sagt um þessar
endurminningar, að þær séu
beinn skemmtilestur né fjör-
lega skrifaðar. En fróðlegar eru
þær um margt og við lestur síð-
ara bindisins hljóta menn að
vakna til hugsunar um, hversu
valdahlutföll og rikjaskipun hef-
ur gerbreytzt frá því, sem var
fyrir 25—30 árum.
Á hverfanda hveli
Eden lagði sig allan fram um
að bægja frá þeirri hættu á stór-
styrjöld, sem hann sá yfir vofa.
í þessu skyni bariðst hann af
þrautseigju fyrir að halda við og
efla myndugleik og styrk Þjóða-
bandalagsins gamla og síðan fyr-
ir vígbúnaði Breta sjálfra í tæk-
an tíma. Hvort tveggja tókst mið-
ur en skyldi og er það lengri og
flóknari saga en hér verði rakin.
Fyrst eftir að Eden fór að láta
verulega að sér kveða, var uppi
mikill fjandskapur milli Sovét-
ríkjanna og Hitlers-Þýzkalands.
En Eden sá, að andstæðurnar
voru ekki eins miklar og látið
var. Fjandskapurinn gat innan
stundar snúizt upp í samsæri
gegn heimsfriðnum. í desember
1937 aðvaraði Eden t.d. helztu
samstarfsmenn sína innan brezku
stjórnarinnar og herforingjaráðs-
ins með þessum orðum:
„Helztu einkenni stjórnmála-
ástandsins nú er hversu það er
ákaflega breytilegt. Ómögulegt
er að segja fyrir hverjir hafa
muni samvinnu í alþjóðamálum
að ári liðnu. Hver getur t. d. sagt,
hver endurskipan Stalíns á stefnu
Rússa muni verða? Ef hún
skyldi enda í Moskva-Berlín-öxli,
verður það ægilegri samsteypa
en núverandi Róm-Berlín-öxull-
inn.“
Revndist sannspár
Um þetta reyndist Eden sann-
spár. Stalín og Hitler höfðu gert
blóðbandalag sitt áður en tvö ár
væru liðin og hleyptu þar með
nýrri heimsstyrjöld af stað. Gegn
síbreytilegri sundrung Evrópu
hefði öruggt bandalag Breta,
Frakka og Bandaríkjamanna eitt
nægt til að tryggja friðinn. En á
þessum árum héldu Bandaríkja-
menn fast við algert hlutleysi og
fengust ekki til þess að skipta
sér af málefnum Evrópu á neinn
raunhæfan hátt. í því fólst mesta
ógæfan. Helzta umbótin nú er
atbeini Bandaríkjanna að málum
Evrópu og forysta þeirra í heims-
málum. Styrkur þeirm er örugg-
asta tryggingin fyrir viðhaldi
friðar. Þeir, sem vilja hrekja
Laugard. 11. jan.
Bandaríkjamenn frá Evrópu og
knýja þá til að taka upp að nýju
einangrunar- og hlutleysisstefnu,
vilja einnig skapa á ný sams kon-
ar óvissu og leitt hefur til tveggja
heimsstyrjalda.
Abessyníukeisari
enn á ferli
Eden getur þess, að af þeim
mektarmönnum, sem hann á ár-
unum 1934—1938 hitti á alþjóða-
ráðstefnum, hafi Haile Selassie
Abyssiníukeisari einn verið við
völd síðast þegar Eden sótti slík-
ar samkomur 20 árum síðar. Og
enn er þessi sögufrægi þjóðhöfð-
ingi á ferli. Hann mátti greina í
fremstu röð meðal þeirra, er
fylgdu Kennedy Bandaríkjafor-
seta til grafar.
Valdaferill Abessyníukeisara
var ekki óslitinn á þessu tíma-
bili. Einn eftirminnilegasti hlut-
inn af endurminningum Edens
fjallar einmitt um Abessyníu-
styrjöldina, þegar Mussolini
lagði það land undir sig og gerði
þar með útaf við Þjóðabandalag-
ið. En Haile Selassie átti aftur-
kvæmt til lands síns. Fátt sýnir
betur þá gerbreytingu, sem orð-
ið hefur, en örlög hans og raun-
ar allra Afríkuþjóða.
Ekki eru full 30 ár frá því,
að ein helzta menningarþjóð Ev-
rópu lét sér sæma að ráðast með
her manns inn í miðja Afríku og
leggja þar að ósekju undir sig
með vopnavaldi ævagamalt þjóð-
ríki. Um svipað leyti var það til
alvarlegrar umræðu í Bretlandi,
hvort Bretar ættu að afhenda
Hitlers-Þýzkalandi yfirráð yfir
nýlendum í Afríku, sem Bretar
höfðu hrifsað frá Þjóðverjum í
fyrri heimsstyrjöld. Þá var Af-
ríkubúum sem sagt ráðstafað af
stórveldunum án þess, að nokkr-
um kæmi til hugar að spyrja um
vilja þeirra og óskir. Nú er stöð-
ugt verið að stofna ný sjálfstæð
ríki í Afríku, og aðrar þjóðir,
hvítar og gular, keppast um að
vinna hylli þeirra.
F
Fordæmi Islands
Þegar þetta er haft í huga, má
með nokkrum rétti segja, að verið
sé að deila um keisarans skegg,
þegar þrætt er um áhrif ein-
stakra atburða í langri sjálfstæð-
isbaráttu okkar litlu þjóðar. Þró-
un heimsmálanna hefur vissulega
verið sú, að hvernig sem menn
hefðu snúizt við einstökum til-
boðum fyrir 50—60 árum, eru all-
ar líkur til, að endirinn hefði
orðið sá sami. Eftir að íslenzku
þjóðinni óx fiskur um' hrygg,
hefði Dönum aldrei komið til
hugar að viðhalda yfirráðum sín-
um hér með valdi. Engu að síð-
ur gildir það um íslendinga eins
og aðra, að til þess að fá og
halda sjálfstæði, verða þeir að
hafa sjálfstæðisvilja.
Það er þessi sjálfstæðisvilji lít-
illar þjóðar, sem vakið hefur at-
hygli á fslendingum meðal for-
ystumanna okkur gerókunnugra,
miklu stærri þjóða, sem átt hafa
í harðskeyttri sjálfstæðisbaráttu.
Á alþjóðafundum hafa íslend-
ingar stundum hitt slíka menn.
Þeir hafa vitað ótrúlega mikið
um okkar hagi. Við eftirgrennsl-
an hefur komið í ljós, að for-
dæmi íslendinga hefur orðið
þeim til nokkurrar hvatningar.
Þeir hafa hugsað sem svo, að
úr því að jafn fámenn þjóð í
erfiðu landi vildi vera sjálfstæð,
og gæti haldið við sjálfstæði
sínu, þá væri fráleitt að þeirra
eigin þjóðir, margfalt mannfleiri,
sættu sig við yfirráð annarra. Úr
þessu fordæmi íslendinga má
ekki of mikið gera, en þó er gam-
an að hafa orðið þess var, að
menn af hinum ólíkustu þjóð-
ernum hafa hugsað til okkar með
þessum hætti.
Löp;vernd og
landshættir
Okkur hefur oft hætt til að
gera of mikið úr mætti lögvernd-
arinnar einnar. Allir hugsum við
nú til þess með ugg og hryllingi,
ef aðrar margfalt mannfleiri þjóð
ir hefðu rétt til þess að nýta
land okkar til jafns við okkur
sjálfa. Engu að síður höfum við
þó meirihluta þess tíma, sem við
höfum verið sérstök þjóð, orðið
að búa við slíkt ástand í landi
okkar. Norðmenn og siðar Dan-
ir, lengst af báðir saman, töldu
sig öldum saman hafa jafnrétti
við okkur á íslandi. Samband
okkar við þessar þjóðir varð okk
ur til margháttaðs tjóns. En fólks
flutningar frá löndum þeirra
sköðuðu okkur aldrei, einfaldlega
vegna þess að þeir áttu sér aldrei
stað svo orð væri á gerandi.
Þeir urðu ekki vegna þess, að
allir aðrir en við sjálfir höfum
talið landið lítt byggilegt. E.t.v.
sézt þetta bezt á viðhorfi Breta
á meðan þeir hugðu á landvinn-
inga víðs vegar um heim. Þá var
þeim oft í lófa lagið að leggja
undir sig ísland og gátu áreið-
anlega stundum fengið það með
góðu samþykki konungs. Þeir
kusu aldrei að ásælast landið
vegna þess að þeir töldu hér ekki
eftir neinu að slægjast. Útflytj-
endur jafnt í Bretlandi sem í
veldi Danakonungs vildu heldur
freista gæfunnar í suðlægari lönd
um en að leita hingað norður til
elds og ísa. Erfiðir landkostir
hafa reynzt okkur betri vörn en
nokkur lagabókstafur.
Ný viðhorf
Vaxandi mannmergð, aukin
þ(íkking og ný tækni kann að
breyta þessu öllu. Nú kunna því
að vera hættur, sem alls ekki
voru raunv.erulega fyrir hendi
áður, jafnved þó að við óttuð-
umst þær. Nýr hugsunarháttur
þar með viðurkenning á sjálfs-
ájcvörðunarrétti þjóðanna, jafn-
vel þótt litlar séu, er okkur ó-
metanleg vörn. Á neyðartímum
kann þó út af að bregða. Fjar-
stæða er t. d. að ætla, að hlut-
leysisyfirlýsingar vernduðu okk-
ur, ef til stórstyrjaldar kæmi,
þar sem aðstaða á fslandi hefði
verulega þýðingu.
í öllum samskiptum við okkur
hafa Bandarikin sýnt, að þau
vilja virða rétt okkar. Herafli
þeirra kom hingað með sam-
þykki réttra íslenzkra stjórn-
valda og íslendingar hafa ein-
hliða rétt til að segja varnar-
samningnum upp með áskildum
fyrirvara. Bretar hernámu land-
ið að vísu án okkar samþykkis,
en á hernámsárunum lögðu þeir
áherzlu á góð samskipti við
landsmenn. Síðar hófst landhelg-
isdeilan og henni lyktaði með
fullum sigri íslendinga. Samn-
ingurinn við Breta frá 1961 trygg
ir okkur í einu og öllu þær ítr-
ustu kröfur, sem Alþingi allt varð
sammála um að samþykkja vor-
ið 1959. Ef við sjálfir kunnum
með mál okkar að fara og höld-
um á þeim með hófsemi og gætni,
þarf ekki að óttast samskipti við
þessi voldugu nágrannaríki.
Nýlendustefna
enn í stórum hluta
lieims
Fyrir hinu tjáir ekki að loka
augum, að nýlendustefna ræður
enn í stórum heimshluta. Berlín-
armúrinn er skýrasta vitni þeirr-
ar valdbeitingar, sem enn þjáir
hundruð milljóna. Það þykir
sæta tíðindum að næstu nágrönn
um sé á stórhátíðum hleypt inn
fyrir múrinn, en hins er vand-
lega gætt að enginn heimamanna,
að fáum útvöldum undanteknum,
sleppi út fyrir hann óskotinn.
Bevin, utanríkisráðherra verka-
mannaflokksins brezka, komst
einhverju sinni að orði eitthvað
þá þá leið, að friður væri þá
fyrst kominn á þegar menn gætu
ferðazt hvert sem þeir vildu
vegabréfalausir. Þvílíkt ferða-
frelsi á áreiðanlega langt í land,
og víst mundu hinar undirokuðu
þjóðir sætta sig við eitthvað
minna. En á meðan ófrelsi ræður
heilum meginlöndum og stjórn-
endur þar telja sig til þess kjörna
að þrengja sínum stjórnarháttum
upp á allt mannfólkið, þá er allra
veðra von. íslendingar hafa lært
það, að nokkrir hlákudagar
merkja ekki, að vetur sé liðinn.
Nýlenduþjóðir Vestur-Evrópu
héldu ekki sjálfar, að þær væru
að leiða ógæfu yfir þær þjóðir,
sem undirokaðar voru. Þvert á
móti var talað um „byrði hvíta
mannsins", og jafnvel Mussolini
taldi ítölsku þjóðinni trú um, að
hún væri að vinna menningar-
afrek með því að „friða“ hið
ósiðaða Abessyníuland. Fyrir
okkur er þess skemmzt að minn-
ast, að Danir töldu sig ætíð hafa
kostnað af íslandi og lögðu sig
jafnvel á einokunartímunum,
fram um það að verða íslandi
að gagni, enda þótt allt snerist
öfugt vegna vanþekkingar á
landshögum.
Skopstæling
sjálfstæðis-
baráttu
Það er sannarleg skopstæling
sjálfstæðisbaráttu íslenzku þjóð-
arinnar ,þegar málsvarar og verj-
endur hinnar einu nýlendustefnu,
sem nú er uppi í heiminum, þykj-
ast vera arftakar forvígismanna
hinnar fornu sjálfstæðisbaráttu.
Forvígismenn hennar gerðu sér
ljóst, að varnarleysi landsins
væri það úrlausnarefni, sem erf-
iðast væri við að ráða. Þeir gerðu
þó minna úr því en ella, vegna
þess að þeir töldu Dani alls ó-
megnuga að verja ísland, ef í
odda skærist, og m.a.s. kynni svo
að fara, að samband íslands við
Danmörku færði yfir okkur
hættur, sem ella væru ekki fyr-
ir hendi. Hvort tveggja þetta
reyndist rétt í síðari heimsstyrj-
öldinni. Hitt sannaðist raunar
samtímis, að það úrræði, sem
fundið var 1918, hlutleysisyfirlýs
ingin, var jafn áhrifalaust. Þetta
viðfangsefni er engan veginn
nýtt.
Jón Sigurðsson vildi leysa það
m.a. með því, að íslendingar
kæmu sér sjálfir upp nokkrum
vörnum. Sú skoðun hefur ekki
fengið stuðning hjá síðari kynslóð
um. Enda má segja, að nú á dög-
um sé hættan þeim mun miklu
geigvænlegri en hún var fyrir
100—120 árum, að okkar eigin
varnir megni þar ekkert á móti.
Nú telja hin öflugustu stórveldi
sér lífsnauðsyn að hafa varnar-
samtök við aðra. Hvað mundi þá
um hinar máttarminnstu? Skilj-
anlegt er, að þeir, sem telja, að
nýlendustefnan boði frelsun
mannkyns, vilji, að ísland sé op-
ið og óvarið fyrir henni. En
þessir menn eiga ekki að leyfa
sér að bera tal um sjálfstæði
lndsa og þjóðar sér í munni, held-
ur játa, að fyrir þeim vakir allt
annað en meginþorra þjóðarinn-
ar. Skoðun þeirra er málstaður
fyrir sig, þótt ógeðfeldur sé, en
hann verður fals og fláræði, ef
yfir hann er breidd svikagæra
umhyggju fyrir sjálfstæði og
frelsi íslenzku þjóðarinnar.
Sízt hættuminni
Almenningur hefur fyrir löngu
séð úlfshárin, sem gægjast út fyr-
ir gæruna, sem þessir menn
reyna að breiða yfir skoðun sína.
Héðan af skapa þeir sjálfstæði
Islands því vonandi ekki veru-
lega hættu. Öllu fremur þarf nú
að gæta sín á hinum, sem þykjast
vera með varnarsamtökum lýð-
ræðisþjóðanna ætíð meðan ekki
reynir á, en keppa að því að
skapa tortryggni og hamla á
móti hvenær, sem þess er óskað
að íslendingar leggi eitthvað
fram til sameiginlegra varna.
Þessir menn þykjast nú vera hin-
ir einu sönnu íslendingar, sem
varast vilji erlend áhrif. Jafn-
framt segjast þeir þó vilja læra
af öðrum þjóðum. En einnig í
því tali kemur fram sami óskýr-
Framhald af bls. 31