Morgunblaðið - 16.06.1964, Blaðsíða 6

6
MORGUNBLAÐIÐ
Þriðjudagur 16. júní 1964
Dr. Steingrímur J. Þorsteinsson.
Þjdðsöngiirinn
VEGNA drilna þeirra sem
orðið hafa hér í blaðinu um
þjóðsönginn, er tii gamans og
glöggvunar birtur hér á eftir
formála Steingríms J. Þor-
steinssonar próf. fyrir útgáfu
forsætisráðuneytisins á „Ó,
guð vors lands“ (1957).
Þjóðsöngur fslendinga, lof-
söngurinn Ó, guð vors lands, er
upphaflega sálmur, ortur við sér-
stakt tækifseri, og mun hvorki
höfundi ljóðs né lags hafa hug-
kvæmzt, að úr yrði þjóðsöngur,
enda leið meira en mannsaldur,
áður en svo varð.
Árið 1874 voru talin 1000 ár
liðin frá því, er Norðmaðurinn
Ingólfur Arnarson nam fyrstur
manna land á íslandi. Voru það
sumar hátíðahöld um gjörvallt
land af þessu tilefni, en aðal-
þjóðhátíðin fór fram á Þingvöll-
um og í Reykjavík. Fyrir þessa
hátíð var þjóðsöngurinn ortur,
sbr. orðin ' „Islands þúsund ár“,
sem fyrir koma í öllum þremur
erindum, og heitið á frumútgáfu
kvæðis og lags (Rvík 1874) er
l,ofsöngur í minningu fslands
þúsund ára.
Skv. konungsúrskurði frá 8.
sept. 1873 skyldi haldin opinber
guðsþjónusta í öllum íslenzkum
kirkjum til að minnast þúsund
ára byggðar íslands sumarið
1874, og átti biskupinn yfir ís-
landi að kveða nánar á um
messudag og ræðutexta. Sama
haust lét biskupinn, dr. Pétur
Pétursson, boð út ganga þess
efnis, að messudagurinn yrði 2.
ágúst og ræðutextinn 90. sálmur
Davíðs, 1.—4. og 12.—17. vers.
Þessi ákvörðim um hátíðarmessu
olli því, að þjóðsöngurinn ís-
lenzki varð til, og textavalið Téð
kveikju hans.
Um sama leyti og biskupsbréf-
ið var birt, hélt í þriðju utanför
sína (af ellefu alls) séraMatthías
Jochumsson (1835—1920). Hann
var sonur fátækra, barnmargra
bóndahjóna og hafði því farið
gamall í skóla, kostaður af fólki,
sem hrifizt hafið af gáfum hans.
Hann hafði lokið guðfræðiprófi í
Reykjavík og gerzt klerkur í
rýru brauði þar í grennd (í Mó-
um á Kjalarnesi 1867), en sagt
af sér prestskap þetta haust,
1873, er hann átti enn í hugar-
stríði eftir að hafa misst nýlega
aðra konu sína, auk þess sem
hann háði þá sem oft endranær
framan af ævi innri trúbarbar-
áttu. Á næstu árum gerðist hann
ritstjóri Þjóðólfs (1874—80), tók
siðan aftur við prestþjónustu í
mikils háttar prestaköllum (í
Odda á Rangárvöllum til 1887,
síðan á Akureyri) og gegndi þeim
til aldamóta, er hann hlaut fyrst-
ur íslendinga skáldalaun frá Al-
þingi, sem hann naut tvo síðustu
áratugi ævinnar.
Matthías Jochumsson er eitt-
hvert víðfeðmasta, andríkasta,
mælskasta — afkastamesta og
mistækasta stórskáld íslendinga
frá öllum tímum. Kunnastur er
hann og langlífastur verður hann
fyrir beztu frumort ljóð sín,
snilldarlegar þýðingar á ýmsum
öndvegisverkum heimsbókmennt-
anna og margt konar fjörmiklar
ritgerðir og bréf. Hann hefur
öllum öðrum fremur hlotið tign-
arheitið „þjóðskáld íslendinga".
Hann er um fram allt lífsins og
trúarinnar skáld, sem kemur m.a.
fram í þjóðsöngnum — þótt
ósanngjarnt væri í skáldsins garð
að telja hann meðal allra fremstu
ljóða hans.
Kvæðið er ort í Bretlandi vet-
urinn 1873—74, fyrsta erindið í
Edinborg, en tvö síðari erindin í
Lundúnum, og fannst Matthíasi
sjálfum aldrei mikið til þeirra
koma. Á þeim tíma var aðeins
áratugur liðinn frá því, er hann
hafði vakið athygli þjóðarinnar
á skáldskap sínum, og enn leið
áratugur, þar til út kom sérstök
ljóðabók eftir hann.
Höfundur lagsins, Sveinbjörn
Sveinbjörnsson (1847—1926), átti
ólík örlög Matthíasi, var sonur
eins af æðstu embættismönnum
þjóðarinnar, Þórðar Sveinbjöms-
sonar dómstjóra við landsyfir-
réttinn, og ól mestan aldur sinn
erlendis. Hann var guðfræðing-
ur, en gerði síðan fyrstur íslend-
inga tónlistariðkan að ævistarfi
sínu. Hann hafði lokið 5 ára tón-
listarnámi í Kaupmannahöfn,
Edinborg og Leipzig og var rétt
setztur að sem hljómlistarkenn-
ari og píanóleikari í Edinborg,
þegar Matthías kom þangað
haustið 1873 og bjó þar hjá hon-
um, því að þeir voru skólabræð-
ur, þótt aldursmunur væri 12 ár.
Þegar Matthías hafði ort þarna
upphafserindi lofsöngsins, sýndi
hann það Sveinbirni og segir svo
frá þessu í Söguköflum af sjálf-
um sér: „Sveinbjörn athugaði
vandlega textann, en kvaðst
ekki treysta sér að búa til lag
við; fór svo, að ég um vetur-
inn sendi honum aftur og aftur
eggjan og áskorun að reyna sig
á sálminum. Og loks kom lag-
ið um vorið og náði nauðlega
heim fyrir þjóðhátíðina." —
Sveinbjörn var síðan búsettur í
Edinborg, nema hvað hann átti
heima 8 síðustu æviárin í Winni-
peg, Reykjavík og Kaupmanna-
höfn, þar sem hann lézt, sitjandi
við píanó sitt. En allt frá því, er
hann samdi lagið við Ó, guð vors
lands, 27 ára gamall, hélt hann
áfram margs háttar tónsmíðum
alla ævi, og eru þeirra á meðal
ýmis ágæt lög við íslenzk Ijóð,
þótt lengstum væri hann í litl-
um tengslum við þjóð sína og
yrði öllu fyrr kunnur sem tón-
skáld í dvalarlandi sínu en föð-
urlandi. Samt eru tónverk hans
fremur samin í norrænum anda
en engilsaxneskum. Og í fá-
mennum flokki íslenzkra tón-
skálda er hann bæði meðal braut-
ryðjenda og meðál þeirra, sem
hæst ber.
Lofsöngurinn virðist þó ekki
hafa vakið sérstaka athygli,
hvorki ljóð né lag, er hann var
fluttur í fyrsta sinn af blönduð-
um kór við þrjár hátíðaguðs-
þjónustur í dómkirkjunni í
Reykjavík sunnudaginn 2. ágúst
1874. Þann dag voru og sungin
í Reykjavík 7 minni sem Matt-
hías hafði ort að beiðni hátíðar-
nefndar, flest á einum degi —
svo hraðkvæður gat hann verið.
En lofsöngurinn er meðal þess
fáa, sem hann orti fyrir þjóð-
hátíðina af eigin hvötum.
Til hátíðarinnar hafði drifið
fólk hvaðanæva af fslandi og
tignarmenn komið frá ýmsum
löndum Norðurálfu og frá Vest-
urheimi. Meðal þeirra var
Kristján IX, og var það í fyrsta
sinn, að konungur íslands sótti
það heim. Hann færði þjóðinni
þá nýja stjórnarskrá sem i voru
fólgnar verulegar réttarbætur
(löggjafarvald og fjárforræði að
nokkru). Var þetta einn af
áföngunum í endurheimt sjálf-
stæðisins (sem glataðist 1262—
64), þar sem hinir næstu voru:
heimastjórn (íslenzkur íslands-
ráðherra, búsettur í Reykjavík)
1904, fsland fullvalda ríki í per-
sónusambandi við Danmörku
(konungur Danmerkur einnig
konungur íslands) 1. des. 1918
— og loks lýðveldi (með íslenzk-
um forseta) 17. júní 1944.
Meðan fullveldi átti enn langt
í land, var ekki um að ræða
neinn þjóðsöng í venjulegum
skilningi. En þegar íslendingar
sungu fyrir minni ættjarðarinnar,
skipaði- þar öndvegis-sessinn á
19. öld og fram yfir aldamót
Eldgamla ísafold eftir Bjarna
Thorarensen (1786—1841; ort í
Kaupmannahöfn, sennilega 1808
—09). En tvennt olli því, að það
gat ekki orðið þjóðsöngur, þrátt
fyrir almennar vinsældir. Ann-
að þar, að heimþrá fær þar út-
rás í snuprum í garð dvalar-
landsins, nema í fyrsta og síð-
asta erindi, sem voru og oftast
sungin. En einkum var hitt, að
það var sungið undir lagi enska
þjóðsöngsins (þótt upphaflega
muni það samið við lag eftir Du
Puy).
Á síðasta fjórðungi 19. aldar
var Ó, guð vors lands oft sungið
opinberlega af söngfélögum. En
það var ekki fyrr en á tímabil-
inu frá heimastjórn til fullveldis,
milli 1904 og 1918, sem það ávann
sér hefð sem þjóðsöngur. Við
fullveldistökuna var það leikið
sem þjóðsöngur íslendinga og
hefur verið það ætíð síðan. —
íslenzka ríkið var eigandi höf-
undarréttar að laginu — sem áð-
ur hafði verið í eigu dansks út-
gáfufyrirtækis — árið 1948 og að
ljóðinu 1949.
Óneitanlega er samt annmarka
á þessu að finna sem þjóðsöng.
fslendingar setja það að vísu
lítt fyrir sig, að kvæðið er frem-
ur sálmur en ættjarðarljóð. En
lagið nær yfir svo vítt tónsvið,
að ekki er á færi alls þorra
manna að syngja það. Almenn-
ingur grípur því oft til annarra
ættjarðarljóða til að minnast
lands síns, og er þar á síðustu
áratugum einkum að nefna fs-
landsvísur (Ég vil elska mitt
land) eftir Jón Trausta (skáld-
heiti Guðmundar Magnússonar,
1873—1918) undir lagi eftir séra
Bjarna Þorsteinsson (1861—.
1938) og ísland ögrum skorið, er-
indi úr kvæði eftir Eggert Ólafs-
son (1726—68), lagið eftir Sig-
valda Kaldalóns (1881—1946).
En hvorki hafa þessi lög né önn-
ur þokað Ó, guð vors lands úr
þjóðsöngs-sessi.
Það hefur jafnvel hlotið þeim
mun meiri helgi sem því hefur
síður verið slitið út hversdags-
lega. Menn bera lotningu fyrir
háleitum skáldskap kvæðisins —
einkum fyrsta erindis, sem oftast
er sungið eitt saman — og hið
hátíðlega og hrífandi lag er ís-
lendingum hjartfólgið.
Sumarhótel í
Stykkishólmi
Slykkishólmi, 6. júní.
SUMARH ÓTELIÐ í Stykkis-
hólmi tók til starfa 1 gær, föstu-
daginn 5. júní og mun það starfa
i sumar. Er það sem áður í húsa-
kynnum heimavistar barna- og
miðskólans og mun áfram verða
þar rausn og myndarskapur. Er
þetta í þriðja sinni sem hótelið
er rekið og stendur Stykkishólma
hreppur að rekstrinum, en hótel
stjóri verður Lúðvíg Halldórsson
kennari. 18 ágæt herbergi eru á
boðstólum auk þess sem hótelið
hefir tryggt sér húsnæði út í bæ,
ef til þarf að taka. Þá mun hótel
ið annast fyrirgreiðslu á útveg-
un báta til að skoða Breiðafjarð-
areyjar.
[g ÞEIR FULLORÐNU
ÁVÍTAÐIR
Tveir ungir piltar, annar tíu
en hinn yngri komu að máli við
Velvakanda núna fyrir helgina.
Þeir voru þungir á brúnina og
báru sig illa undan fullorðna
fólkinu.
— Við berum blaðið út, sögðu
þeir og höfum gaman af því.
Mamma sagði okkur, þegar við
byrjuðum, að hún leyfði okkur
ekki að annast útburð blaðsins
nema stundum á sunnudögum,
því þá förum við venjulega af
á fætur og vera búnir að bera
út í öll húsin fyrir klukkan hálf
níu. Þetta hefur okkur tekizt
nema stundmu á sunnudögum,
fþví þá förum við venjulega af
stað hálftíma seinna en hina
dagana, en blaðið er alltaf kom
ið til allra kaupenda fyrir kl.
9. Við fáum mjög sjaldan
kvartanir, og í flestum tilfell-
um er það þá vegna þess að
blaðið hefur verið tekið af hún-
inum áður en sá, sem átti að
fá það, fer á fætur, eða hefur
fokið af honum. — En hvers
vegna hafa ekki allir bréfarifu
á hurðinni heima hjá sér?
— En það er nú ekki það
versta, heldur rukkunin. Lang-
flestir borga þó strax og eru
mjög elskulegir, sérstaklega
konurnar. Það eru meira að
segja margir, sem hæla okkur
fyrir, hve snemma við komum
með blaðið. En á fimm, sex
stöðum er viðkvæðið alltaf það
sama: Komdu á morgun, komdu
eftir helgi. Æ, geturðu ekki
komið seinna. Og svo, * þegar
við erum búnir að koma 5—10
sinnum er loks borgað. Við vit-
um það að fólk hefur kannski
ekki alltaf peninga heima, en
okkur finnst, að þegar það seg-
ir okkur að koma í kvöld eða
á morgun þá eigi það að hafa
peningana til þá.
— Mamma segir okkur að
sé ljótt að skrökva og gera öðr-
um erfitt fyrir. Það getur verið
að fullorðna fólkinu finnist
ekkert ljótt að skrökva í krakka
eða þvæla þeim fram og. aftur
að óþörfu — en okkur finnst
það ekkert fallegt. Viltu ekki
segja fullorðna fólkinu að við
krakkarnir séum menn eins og
það, og það á einmitt að kenna
okkur, hvernig við eigum að
verða, þegar við erum orðnir
stórir.
Þetta voru orð piltanna
tveggja, ef einhver vildi hug-
leiða þau.
gj ALMENNINGS-
SALERNI
Hér er úr bréfi frá konu:
„Eitt finnst mér mjög ábóta-
vant í okkar góða bæjarfélagi.
Ég fór út í Nauthólsvík einn
daginn með börnin mín. Við
fórum fyrir hádegi og höfðum
matinn með okkur. Veðrið var
yndislegt. Mjög margt fólk kom
þarna, þegar á daginn leið. Svo
kom að því að ég þurfti að fara
með börnin á salerni, en þá var
allt harðlæst og enginn umsjón-
armaður. Það var verið að grafa
þarna fyrir skolpleiðslum og
verkamennirnir sögðu Nauthóls
víkina lokaða, en ég hef hvergi
séð það auglýst. Mér finnst
þetta salernisleysi í bænum til
skammar fyrir okkur, sem hér
búum og mjög bagalegt.....
Bærinn hefur stækkað svo mik-
ið, að heimamenn eða gestir
geta ekki alltaf hlaupið heim
(eða á hótel) ..“
gj MARGT ER VEL GERT
Siðan bætir bréfritari við:
„Ég ætti kannski heldur að
skrifa um eitthvað, sem mér
líkar vel, eins og til dæmis alla
grænu blettina og blómin, sem
sett hafa verið hér og þar við
götur borgarinnar. Þetta gerir
borgina hlýlegri og fegurri og
eins listaverkin, sem eru til
prýðis. Hvenær ætli Viðey verði
tekin sem skemmtigarður? Þar
á að vera baðströnd, hótel, tenn
isvöllur, brú eða ferja í land.
Það yrði dásamlegt. Svo mætti
hafa skóla þar að vetrinura,
heimavist."
gj í VITLAUSAN
PÓSTKASSA
Svo hef ég verið beðinn
fyrir fyrirspurn „til hinna 72,
sem ætla sér að bjarga menn-
ingu íslands 17. júní: Hvernig
er það, lenti ekki bréfið ykk-
ar i vitlausan póstkassa? Var
ekki ætlun ykkar að skora á is-
lenzka sjónvarpseigendur að
loka fyrir tækin sín 17. júní?
Stóð það ekki nær. — Eða —-
þið verðið að fyrirgefa? — var
bréfið aðeins hugsað sem áróð-
ursplagg?“
Sjálfvirka þvottavéliii
LAVAMAT „nova 64“
komin á markaðinn. Fullkomn
ari en nokkru sinni. óbreytt
verð.
AEG-umboðið
Bræðurnir ORMSSON
Vestúrgötu 3