Morgunblaðið - 12.12.1964, Blaðsíða 23

í Laugardagur 12. des. 1964
MORGU N BLAÐIÐ
23
hvað þá þjóðfélaginu. Það er
hrópað hátt um þetta, og flestum
ráðamönnum virðist koma það
allspænskt fyrir sjónir. En er við
öðru en þessu að búast? Hin hrað
fara breytiþróun atvinnu-, við-
ekipta-, skemmfana- og menn-
ingalífs og raunar allra aðstæðna
hefur ruglað uppalendur í rím-
inu og þá ekki'síður hina menn-
ingarlegu forsjármenn þjóðarinn-
ar, sem ekki hafa hirt um að sjá
fyrir, að í skólunum sé lögð ekki
Bídri áherzla á lífrænt starf nem-
andans og siðferðilega og félags-
lega þjálfun hans en á ítroðslu
fræðilegra námsatriða — og láta
það svo rólegir líðast, að yfir
hina ungu kynslóð sé án afláts
hellt úr sorpkyrnum ísienzkrar
og erlendrar gróðafíknar. í um-
ræðum um sjónvarpsmálin voru
það meginrök sumra sjónvarps-
gyllenda, að það tæki því sann-
arlega ekki að tala um meinleg
éhrif amerísks hermannasjón-
varps sem uppeldistækis, sið-
ferðilega og þjóðernislega, þar eð
hinni ungu kynslóð væri daglega
og óátalið af öllum boðið upp á
glæpa- og klámmyndir í bíóun-
um með amerísku tali — og á
boðstólum væru hvarvetna handa
íslenzkum börnum erlendar
myndasögur, þar sem morð,
mannvíg og hvers konar aðrir
glæpir væru tilreiddir í litum og
línum. Þarna var svo sem ekkert
ofsagt, en hins vegar hefði mátt
bæta þar við sorpritunum ís-
lenzku, sem að því leyti eru gefin
út með ríkisstyrk, að þau njóta
frábærra vildarkjara um tollun,
samtímis því sem hátollar eru á
bókapappír, enda hvers konar er-
lend sorprit með öllu tollfrjáls!
Þá mundi mega minna á í þessu
sambandi áfengisflóðið úr hin-
um mikla Gvendarbrunni ís-
lenzkra ríkistekna — og loks það
frelsi, sem æska landsins sér að
íslenzkir stjórnmálamenn og
verndarar lýðræðis og menningar
veita sjálfum sér til hagræðingar
staðreyndum, jafnt í sókn sem
vörn. . . . Og hvort mundi æskan
e r(a sér von verulegrar leiðsagn-
ar og menningarlegrar örvunar
frá íslenzkri list í orðum, litum
Og línum?
Mundi það svo sóma forráða-
mönnum uppeldismála, menning-
arforkólfum og stjórnmálaleið-
togum að blímskakka augum og
berja sér á brjóst út af því unga
fólki, sem gerir sig sekt um
ýmis konar misferli og skrúfar
*umt svo mjög upp kveikinn í
lampa lífsorku sinnar og lífs-
nautnar, að hann ósar í sífellu,
linz ljósið kafnar, án þess að hafa
tiokkru sinni þjónað þeim til-
gangi að lýsa til starfs og stríðs
é vegi manndóms og menningar?
V
Ég er ekki í neinum vafa um
það, að mikill þorri þeirra æsku-
manna, sem ganga meira og
minna á glapstigum, finnur sig
einmana, finnur sig án hvers kon
•r hlýrrar og styrkrar hand-
leiðslu, finnur sér ekkert það
gefið, sem fái veitt vaxandi lífs-
þorsta, svölun og þrótti og starfs-
orku verkefni. Þeir eygja fæstir
nokkurt markmið, þessir æsku-
menn, ekkert, sem vert sé stríðs
og starfs, en sjá hins vegar mörgu
girnilegu að sér ýtt til augna-
bliks nautnar og finna æpandi
falskan tón í hvers konar vand-
lætingarhrópum hinna eldri. Það,
sem svo að þessum æskumönnum
«r vikið sem tómstundayndi,
verður ekki annað en glerbrot
með rósum og kroti, — þeir sjá
þar hvergi vegvísi að eftirsóknar-
verðu marki.
En það er ekki aðeins þetta
nnga fólk, sem statt er í vanda. í
hinni miklu meginfylkingu, sem
fer með gát og tekur þátt í á-
byrgu námi og starfi, eru — sem
betur fer — fjölmargir, sem
finnst, að hið íslenzka nægta-
þjóðfélag fullnægi ekki eðlislæg-
um kröftum þeirra — á einn veg-
inn til raunverulegs frelsis, á
annan veginn til hugsjónalegra
markmiða — og í þriðja lagi og
ekki sízt til réttlætis, sem ekki
fari í manngreinarálit. Þeir sjá
misræmi milli hinna fögru orða
og loforða landsfeðranna, koma
auga á blekkingar og svikagyll-
ingar, heyra hrópað hátt um
þetta misferli og vita þagað um
annað og stundum að þeirra
dómi meira. Þeir reka sig á, að
þrátt fyrir allt tjáningarfrelsið,
er fátt tekið verr upp en ef ungur
maður leyfir sér að láta í ljós
skoðun, sem brýtur í bága við
þau sjónarmið í þessu eða hinu
vandamáli, er einhverjir af þeim
flokkum, sem eru yfirlýstir hyll-
endur og verndarar grundvallar-
atriða vestræns lýðræðis og
frelsis, hefur sett á hinn ginn-
heilaga stimpil flokksforustunn-
ar. —
Ég gef mig oft á tal við unga
menn, ef mér gefst til þess sæmi-
lega hentugt tækifæri. Og ég hef
nokkra æfingu í að víkja þannig
að ýmsum vandamálum, að sá,
sem ég tala við, finni hjá sér hvöt
til að létta á sér. Og aftur og aft-
ur hef ég komizt að raun um, að
hjá ungum manni, sem hefur
gert sér viðhlítandi grein fyrir
misræminu í hinum kommúníska
heimi milli áróðursathafna og
árangurs annars vegar og yfir-
lýstra markmiða á hinn bóginn
— og hugsar alvarlega um fram-
tíð síha og þjóðar sinnar — þarf
ekki djúpt að grafa, unz út brýzt
æsileg og hartnær örvæniskennd
reiði, þar sem aflavakinn er særð
réttlætistilfinning og vængstýfð-
ur vilji til starfa og baráttu í
þágu jákvæðrar og þjóðhollrar
framvindu undir fána lýðræðis-
ins. Þessi reiði snýst gegn áheil-
indum á sviði stjórnmála, fjár-
mála og menningarmála og hinni
þrálátu stöðnun viðhorfa við lýð-
ræðinu, verndun þess og leít að
raunverulegum úrræðum til að
bæta úr ágöllum þess. Ráðþrota
og fullir óþols ljúka þeir gjarnan
máli sínu með því að spyrja:
„Hvað á maður að gera? Hvað
getur bjargað því, sem við —
þrátt fyrir allt — eigum að þakka
það, sem við erum — og við trú-
iuH, raunar þykjumst vita að
unnt sé að umbæta, ef þeir eldri
fást til að leyfa okkur að segja
þeim til syndanna og taka eitt-
hvert tillit til vilja okkar og skoð
ana, í stað þess að kasta á okkur
rýrð, fordæma okkur fyrir ung-
æðishátt og barnaskap?“
V
Ég hef áður skrifað um þessi
mál, rækilegast í grein, sem birt-
ist í Eimreiðinni árið 1956, þá er
ég hafði út af almenningsbóka-
söfnum landsins athugað allvand-
lega hin svokölluðu sorprit. Eng-
inn tók undir, en hins vegar var
ráðizt fautalega á mig í sorprit-
unum, en sú mun þó hafa orðið
raunin, að forráðamenn þeirra
hafi komið sér saman um að fara
með meiri gát og háttvísi fram-
vegis. Að þessu sinni var það
tvennt, leikrit og bókarkorn, sem
kom mér til að grípa ennþá einu
sinni til ritvélarinnar ög festa á
pappír hugleiðingar um þessi
mál, er urðu mér ærið hugstæð
á þeim árum, sem ég var að
kynna mér sem rækilegast eðli,
starfshætti og árangur ríkjandi
einræðisstefna og vega og meta
kosti og galla lýðræðisins og um
leið hyggja að þeirri hættu, sem
yfir því vofir frá tveimur mjög
ósammála, en þó að nokkru sam-
virkum aðilum, þess eigin mönn-
um, sem misnota það frelsi, er
það veitir og sýna tómlæti þeirri
nauðsyn að víkjast mannlega við
breyttum tímum — og frá harð-
skipulögðum áróðri fulltrúa ein-
ræðisins, en árangur athugana
minna kom fram í bókinni Gróð-
ur og sandfok.
Leikritið er Forsetaefnið eftir
Guðmund Steinsson, sem hefur
ekki, svo að vitað sé, haft nein
afskipti af deilumálum dagsins,
en gefið út tvær skáldsögur og
upp á síðkastið sýnt mikinn og
lofsverðan áhuga á viðleitni
ungra leikara og höfunda til að
þreifa fyrir sér um ný form á
vettvangi leikritagerðar, svið-
setningar og leiktækni.
Fyrri skáldsaga Guðmundar er
allóbjörgulegur samsetningur
manns, sem virtist annað tveggja
einstæður sérvitringur og um leið
ritklaufi — eða þá staddur í úlfa-
kreppu ákafrar viðleitni til að
eignazt persónulegan stíl. Hin
skáldsagan er hrein og bein, and-
stæða þeirrar fyrri. Hún er hag-
lega formuð og blæfögur ástar-
saga, sem vitnar um jafnvægi í
stílbrögðum og tilfinningalega
hófsemi, sem stundum jaðrar við
vöntun á blóðhita. — Maríumynd
í daufum, svo sem tregakenndum
og þó sætlegum litum.
í Forsetaefninu kemur upp úr
dúrnum, að Guðmundur er einn
hinna reiðu manna þjóðfélagsins,
sem ýmist eru ungir að árum eða
svo seinir til þjóðfélagslegs
þroska, að tilfinningalíf þeirra og
vitsmunaleg viðleitni til mót- og
meðraka hafa ekki fyrr en á
miðjum aldri náð viðhlítandi
skilyrðum til samvinnu. Leikritið
vitnar um það, að einmitt brotin
á þeim leikreglum lýðræðisins,
sem eru því ófrávíkjanleg skil-
yrði til heillavænlegs árangurs í
samtíðinni og líf þess er undir
komið á vegum framtiðarinnar,
hafa orðið honum mjög alvöru-
þrungið viðfangsefni, en hins
vegar koma svo til þær raunar
virðingarverðu formtilraunir,
sem eru honum og félögum hans
daglegt umtals- og umhugsunar-
efni. Þær hafa reynzt honum svo
ríkar í huga, að þær ganga í
fyrirrúmi fyrir tjáningareðli boð-
skapar hans og ádeilu. Honum
finnst, að hann verði að finna
boðskap sínum persónulegt og um
leið nýstárlegt form, en hins gæt-
ir hann ekki, að efni leiksins og
tilgangur gera sínar kröfur til
formsins, og án þess að skáldinu
takist að samræma þ^tta þrennt,
kröfur persónuleika síns og kröf-
ur efnis og tilgangs, er unnið fyr-
ir gíg, hve nýstárlegt og í sjálfu
sér haglegt sem formið kann að
virðast. Það fer ekki vel á því, að
maður sé svo frumlega og snyrti-
lega klæddur, að sá sem hann á
erindi við, glápi á hann eins og
tröll á heiðríkju og taki annað
hvort ekki eftir því, sem hann
segir — eða taki það alls ekki
alvarlega. Formalismi Guðmund-
ar hefur ekki orðið honum lausn-
arorð, heldur fjötur um fót, svo
að hann gæti eins vel látið vand-
lætingarorð sín hljóma meðal
hraunstyttanna í Ódáðahrauni og
yfir löndum sínum, sem hann
þarf að vekja til andstöðu eða
fylgis En hvað sem þessu
mikilvæga atriði líður, verður
þeim, sem áður sá og heyrðu þá
vá, sem ekki aðeins stendur við
dyr lýðræðisins, heldur á sér
sæti innarlega í salarkynnum
þess, ljós sú staðreynd, að Guð-
mundur Steinsson er þar síður en
svo blindur eða daufur áhorf-
andi, og ef dæma má af skáldæð
og einmitt formgáfu hans, mundi
mega ætla, að hann ætti eftir að
láta til sín taka um þessi efni
af leiksviði í formi, sem væri allt
í senn: haglegt, nýstárlegt og
samræmt þörf hans til að segja á
almennt áhrifaríkan hátt þau
alvöruorð, sem hann réttilega
finnur og sér að þarf að koma
á framfæri við þjóð hans.
Bókarkornið, sem ég vék að,
heitir Rismal, og höfundur þess
er Hilmar Jónsson, bæjar- og
héraðsbókavörður í Keflavík.
Hann fjallar þar um þjóðfélags-
mál og bókmenntir. Greinarnar,
ANTONIO Segni, fyrrum allan mátt í hægri hiið.
Italíuforseti, sem sagði .af sér
embætti nú fyrir nokkrum
Myndin er tekin af Segni
í forsetahöllinni og bað eru
dögum, er á góðum batavegi, barnabörn hans, Maria og
eftir veikindin síðsumars, en Antonio, sem með honum eru
hefur þó ekki fengið aftur á myndinni.

sem flestar hafa verið birtar ein-
hvers staðar áður, vitna ljóslega
um það, að honum er nærfellt
ástríðuþrungin alvara, enda á
hann sér dálítið sérstæða og eftir-
tektarverða sögu.
Um tvítugt var hann mikill dá-
andi austræns einræðis. Þá tók
hann sig upp og fór til hinnar
miklu heimsborgar Parísar, þar
sem mætast fulltrúar hinna marg
víslegustu stefna og strauma í
stjórnmálum, bókmenntum og
listum, og þar leitaði hann á vit
skoðanabræðra sinna frá ýmsum
löndum heims. Hann kynntist
bellibrögðum þeirra og óheilind-
um og varð sér þess meðvitandi,
að eins og París er svolitið annað
en Paradís, er járntjaldið ekki
aldeilis markalína milli hins lang
þráða þúsundáraríkis og Sódóma
og Gómorra hins vestræna auð-
valdsskipulags. Og hann átti sér
þann manndóm að venda sínu
kvæði í kross, ekki þó þannig, að
gerast ákafur og gagnrýnislaus
dáandi alls í skipan hins vest-
ræna heims, heldur varð honum
það mál málanna að hrópa varn-
aðarorð til forustumanna lýð-
ræðisins með þjóð sinni, benda á,
hvers vant væri og hverjum stoð-
um yrði rennt undir öryggi lýð-
ræðisskipulagsins í framtiðinni.
Hann er fljóthuga og ákafur,
því að honum finnst bæði mikið
í húfi og margt þurfa að segja,
og í ljósi persónulegrar reynslu
sinnar virðast honum í rauninni
staðreyndirnar liggja í augum
uppi. Þess vegna er hann óþreyju
fullur, ærið hvatvíslegur og oft
fljótlátur og grefur stundum
stutt til raka. Veilur eru því ekki
vandfundnar í málflutningi hans
eða einstökum dómum, en hins
vegar haggar það engan veginn
heildarniðurstöðum, og oft er
mál hans þrungið réttlátri reiði
og auðfundið, að hann skortir
ekki djörfung eða er að hugsa
um að gera þessum eða hinum
til hæfis. Mergurinn málsins í
greinum hans er þessi:
Eru ekki komin rismál hjá for-
ustumönnum lýðræðisins, tími til
þess kominn, að þeir horfist í
augu .við þá staðreynd, að eins
og nú er farið málum með ís-
lenzku þjóðinni sé lýðræðinu sú
ein hætta búin frá einræðissinn-
um, sem stafar af veilum þess
sjálfs, skorti forsvarsmanna þess
á heilindum í starfsaðferðum og
málefnaflutningi, deyfð þeirra og
makræði og vöntun á djörfung
til að taka ómjúkum, en raunrétt-
látum tökum á meingerðarmönn-
unum, hvort sem þeir eru póli-
tískir spákaupmenn í röðum lýð-
ræðissinna, skoðanalausar gróða-
hýenur og hálfgildings gangster-
ar eða beint eða óbeint áróðurs-
tól einræðisins á vettvangi stjórn
mála, uppeldismála, bókmennta
eða lista?
V
Svo vildi ég þá leyfa mér að
spyrja með hinum reiða höfundi
og mörgum ungum og hugsandi
manni, sem ég hef haft kynni af:
Mundu ekki komin rismál? Er
þess ekki brýn og bráð nauðsyn,
að ábyrgir menn á öllum sviðum
íslenzks félags- og menningarlífs
horfist í augu við þá staðreynd,
að mál er nú að linni andvara-
leysinu um framtíð lýðræðisins,
— að þeir sem heyrandi heyra og
sjáandi sjá geri sér grein fyrir, að
þeir megi ekki óttast svo mjög
brigsl meingerðamanna og sof-
andi sauða um skerðingu hins ó-
metanlega og hálofaða frelsis, að
þeir þori ekki að gera mun á já-
kvæðu og neikvæðu, á hvitu og
svörtu, á góðu og vondu, — að
þeir verði, hvað sem öllu yfir-
borðshjali um frelsi líður, að
leyfa sér að hætta því að hampa
því neikvæða, að dá það svarta,
að verðlauna það, sem er og verð-
ur ævinlega af því vonda?
Mér hefur, virzt, að loddararn-
ir, daufingjarnir, hinir hunzku
uppgjafarmenn — öll sú fylking,
sem er jafnháskaleg þróun lýð-
ræðisins, sé eitthvað tekin að
ugga að sér. Þeir hafa sem sé
fundið upp nýtt slagorð, sem flýg
ur nú manna á milli — og þykir
ærið spaklegt. Það er: „Látið þið
menninguna í friði! Verið þið
ekki að skipta ykkur af menning-
unni . ..“! En öll menningarsag-
an, öll íslandssagan segir okkur
einmitt hið gagnstæða — og þá
ekki sízt saga okkar frá því á
síðari hluta 18. aldar.
Ég efast ekki um, að einræðis-
ríkin austrænu komist smátt og
smátt það á veg — misjafnlega
fljótt eftir aðstæðum — að þar
hafi allir nóg að bíta og brenna,
þar takist að koma á allmikilli
festu í atvinnu- og athafnalífi. En
þar mun tiltölulega fámenn yfir-
stétt, stjórnmálalega, tæknilega
og hagrpekilega menntaðra
manna h öll völd, taka allar
ákvar^ ifa einkarétt á öllu,
sem m örugga afkomu,
Allur manna mun hafa
nægileg og fæði, búa við
mannsæmandi húsakost, njóta
vissra, en takmarkaðra réttinda,
fá einhæfa og sérhæfða fræðslu,
miðaða við þarfir þjóðfélagsins
þá og þá til framleiðslu á þessu
eða hinu sviði atvinnulífsins.
Þegar svona er orðið háttað, þá
er kominn sigurtími einræðisins
í hinum vestræna heimi, ef þar
fer svo fram, sem nú horfir. Þeim
mun sí og æ fjölga, sem kjósa ró,
öryggi og festu í stað glundroða
og oft og tíðum öryggisleysis.
En er nokkru tapað, þó að
þessi verði þróunin? Og þá
hverju?
Ekki öðru en því, sem er grund
vallahugsjón lýðræðisins og vest-
rænnar menningarþróunar og ó-
frávíkjanlegt lífsskilyrði smáþjóð
anna — og þá ekki sízt slíkra kot-
þjóða sem okkar Islendinga: A#
hver einasti einstaklingur sé
fæddur til þess réttar að þjóðfé-
lagið veiti honum skilyrði til al
öðlast manndóm og menningu i
fullu samræmi við þann efnivið
sem í honum er.
Guðmundur Gíslasua Haplia.