Morgunblaðið - 05.02.1965, Blaðsíða 10

10
MORGUN*’
Fösíudagur 5. febrúar 1965
Nína Sæmundsson myndhöggvari
FLJÓTSHLÍÐIN er af mörgum
talin vera eitt hið fegursta lista-
smið skaparans hér á landi. Víst
er um það, að margir hafa hrif-
izt af feigurð Hlíðarinnar, þvi
vart getur meir heillandi sjén en
horfa upp til Fljótshlíðarinnar
frá söndunum.
I»að er einnig fagurt að horfa
frá Hlíðinni til jökulsins og út til
hafs. Þar rísa Vestmannaeyjar úr
sæ og gefa vísbending um að
fleira sé handan hafsins en sjón-
hending sér.
Það var auðvelt fyrir litla
stúlku, sem gætti ánna í kyrrð
Jónsmessunáttanna og sem auk
þess var gædd miklu hugarflugi,
að láta hugann reika og gefa
ímyndunaraflinu lausan taum-
inn um það, sem hún ekki sá, en
vissi að hlaut að vera stórt
og framandi. Enginn vissi hvað
bjó í huga litlu telpunnar, þar
sem hún sat yfir ánum í bröttum
brekkum Hlíðarinnar og horfði
út í hið óræða.
Foreldrunum, sem bjuggu í
litla fátæklega bænum í Niku-
lásarhúsum, datt heldur ekki í
hug að litla telpan þeirra, myndi
gera garðinn svo frægan, sem
raun yarð á.
„Lít ei svo með löntgiun yfir sæinn,
lút ei svo gamla, fallna bæinn.
Byggð’u nýjan, bjartan, hlýjan,
brjóttu tóftir hins“.
Nína dáði Einar Benedi'ktsson
mest allra landa sinna. Vafalaust
hefir hún fundið sömu hvöt hjá
sér og hann, að byggja á ný og
brjóta „tóftir hins“. Hennar vett-
vangur varð eins og hans, erlend-
is að mestu og það má segja að
hún hafi komið heim til að deyja.
Það er ekki ætlunin að líkja
Ninu við hið mikla skáld á
nokkurn hátt, enda myndi hún
ekki hafa viljað það. Eitt áttu
þau þó sameiginlegt, en það var
að hvert sem leiðir lágu, var áett-
land þeirra ávallt efst í huga.
Nína hélt móðurmáli sínu við í
hartnær hálfa öld, sem hún
dvaldist samfleytt erlendis, með
lestri íslenzkra ljóðabóka og þá
éinkum Einars Benediktssonar
og sagði hún mér að hún hefði
eldrei lagzt svo til svefns að, hún
hefði ekki lesið eitt íslenzkt ljóð
áður. /
Nína var búsett meiri hluta
ævi sinnar í Ameríku, fyrst í
New York og síðan í Hollywood.
Eftir heimsstyrjöldina síðari
ákváðu íslenzk stjórnarvöld í
samvinnu við Þjóðræknisfélag
íslendinga í Vesturheimi, að
bjóða nokkrum löndum, sem
fram úr höfðu skarað í hinum
nýja heimi, heim til íslands í
viðurkenningarskyni. Þessum sið
var þó fljótlega hætt sennilega
í sparnaðarskyni, þótt næg-
ur gjaldeyrir sé fyrir pípublásara
að vestan. íslendingar í Vestur-
heimi hafa mangir unnið heima-
þjóð sinni mikið og meira en
metið er hér, en íslendingar hafa
ráð á að láta sér fátt um finnast.
Nína var meðal þeirra, er boðið
var og minntist hún þess æ síðan
með ánægju og þakklæti. Nína
vann sér góðan orðstír vestan
hafs með list sinni og var mikils
metin þar sem listamaður. Eitt
háði henni þó mjög á frama-
braut hennar þar, en það var að
hún fékkst aldrei til að afsala
sér hinum íslenzka rí'kisborgara-
rétti, sem var þó skilyrði fyrir
því að hún gæti tekizt á hendur
verk þar fyrir opinbera aðila.
Eitt sinn átti hún að undirrita
samning um skreytingu á opin-
berum skemmtiigarði og var öll-
um skilyrðum fullnægt nema
einu: hún varð að gerast banda-
rískur ríkisborgari. Nína mat
meir sinn íslenzka ríkisborgara-
rétt en þriggja til fjögurra ára
starf, sem henni var þó full þörf
á, því að erlendir listamenn eiga
erfitt framdráttar í Ameríku,
nema fullnægja þessu skilyrði.
Nína stóð einnig föstum fótum
í öðru landi. Danmörk var henn-
ar annað föðurland. Þar hlaut
hún menntun sína og þar varð
hún svo þekkt, að dönsk blöð,
sem skrifuðu um hana fundu
hvöt hjá sér til að eigna Dan-
mörku þessa listakonu. Nína átti ,
fjölda vina í Danmörku meðal
æðri og lægri og hafði mikil
bréfaviðskipti við þá. Má m.a.
nefna að hún og Alexandrine
drottning skiptust á jólagjöfum
meðan lifðu báðar.
Nína hélt sýningu á nokkrum
verka sinna á Charlottenborg
fyrir nokkrum árum og var I
henni vel tekið og hlaut góða J
dóma. í Danmörku hlaut Nína
menntun sína og standa landar ;
hennar í þakkarskuld við frænku
hennar, Helgu Guðmundsdóttir,
sem tók á móti henni heilsulítilli
16 ára gamalli og reyndist henni
æ síðan sem hin bezta móðir.
Hún hlynnti að þessu stóra barni j
sínu á þann hátt, .að það fræ, >
sem í því bjó náði að bera ávöxt
með þeim hætti, sem svo margir
kunnu að meta, þótt telja verði
að ýmsir landa hennar og þá
einkum þeir er sízt skyldi, hafi
ekki verið í þeim stóra hóp.
Einn fyrsta listsigur sinn vann
Nína á alþjóðlegri sýningu í
París, er mynd hennar „Móður-
ást“ hlaut- fyrstu verðlaun. Sú
mynd hennar hefir verið augna-
yndi Reykvíkinga í fjölda ára
og myndi víst fáum til hugar
koma að sprengja hana í loft
upp. Marga aðra sigra vann Nína
á erlendum vettvangi og eru
verk hennar víða, þótt löndum
hennar sé ókunnugt um.
Sem dæmi um sinnuleysi það
er íslendingar hafa sýnt henni og
fleirum sem haslað hafa sér völl
með erlendum þjóðum, minnist
ég þess að hafa lesið í útbreidd-
asta blaði landsins upptalninigu
á stöðum þeim er styttur af
Leifi heppna standa og eins upp-
talningu af höfundum þeirra, en
þeir voru taldir fjórtán í Amer-
íku. Ein styttan gleymdist, en
hún stendur í skemmtigarði í
hjarta stórborgarinnar Los
Angeles í Kaliforníu og styttan
er eftir íslendinginn Nínu Sæm-
undsson.
Nína Sæmundsson var ekki í
hópi misskilinni listamanna. Hún
náði til fólksins og milljónir
manna virða fyrir verk hennar
árlega og margir þeirra vita
áreiðanlega það eitt um ísland að
höfundur þessara verka var það-
an.
Endurreisnartímabil íslénzkrar
menninigar hófst að mestu á nítj
ándu öldinni og náði nokkuð
fram á þá tuttugustu. Þar skína
margir bjartir logar, sem lýst
hafa og lýsa munu þjóðinni fram
á veg, enda var eldsneytið feng-
ið úr íslenzkri þjóðarsál og bund-
ið landinu sjálfu. Þótt Nína öðl-
aðist í listþroska sinn meðal fram
andi þjóða, var hún þó bundin
ættlandi sínu þeim böndum, sem
ekki gátu brostið og þótt hún
ætlaði sér ekki stóran hlut í
þeim hópi, sem áður er nefndur,
munu þó komandi tímar skipa
henni í þá röð. Ýmsir menningar
vitar þeir, er nú rísa úr þokum
íslenzkrar listsköpunnar virðast
mörgum vera tendraðir eldsneyti
því, er notað var til sjós og lands
viðurkenningu hafði hún hlotið
almennt erlendis og frá fólki,
sem hún vissi að hafði vit á list
að henni kom nokkuð á óvart sá
tómleiki, sem henni var sýndur
af þeim mönnum, sem vænta
mátti að dómbærir væru í þess-
um málum oig enda til þess trú-
að dæma um þessi mál. Hversu
henni hefir fallið að vera ekki
lengur skipað á bekk með lista-
mönnum skal ég ekkert um
segja, en hitt má fullyrða, að því
var hún óvön.
Nína hafði séð meira af list
víðsvegar í heiminum en flestir
samlandar hennar. Hún skoðaði
einnig sýningar íslenzkra lista-
manna og hafði að sjálfsögðu sitt
mat á verkum þeirra. Aldrei
heyrði ég hana setja sig í dóm.ara
sæti gagnvart öðrum listamönn-
um, Neistinn til listsköpunnar
var henni jafnheligur í hvaða
formi, sem hann birtist.
‘ Sá háttur að listamenn gagn-
rýndu hverir aðra í blöðum kom
Spirit of achievement (Framfarahugur), verk Nínu á framhlið
Waldorf Astoria hótelsins í New York.
Nína í Hollywood. — Á myndinni
konunni Hedy Lamarr, sem situr
er hún að mota mynd af leik-
fyrir.
á myrkustu niðurlæigingartímum
þjóðarinnar.
„Fjarlægðin gerir fjöllin blá
og mennina mikla.“ Hugur Nínu
stóð ávallt heim til ættlandsins
og svo fór að lokum að hún flutt-
isdt hingað heim. Eftir heimsókn
sína 1949 hafði Nína ástæðu til
að ætla að löngun hennar til að
vera fyrst og fremst íslendingur
væri ekki ástæðulaus.
Er hún kom að lokum alflutt
komst hún að vísu að raun að
blámi íslenzku fjallanna hafði
ekki fölnað, en mikilleiki ýmissa
landa hennar var ekki sá sami og
hún hafði gert sér í hugarlund,
í fjarska.
Litla stúlkan, sem forðum sat
yfir ánum sínum í bröttum
brekkum Fljótshlíðarinnar og
horfði á björtum sumamóttum
dreymandi oig eftirvæntingarfull-
um augum út yfir hið stóra haf,
dreymdi drauma, sem hún lét síð
ar rætast. Mörgum árum seinna
þegar hún var komin út í hinn
stóra heim og var orðin þekkt
fyrri list sína, dreymdi hana enn
á ný drauma og þeir voru um
hennar kæra land. Og þessi kona,
sem vart ferðaðist svo milli borga
í hinu mikla landi, sem hún var
búsett í, að þess væri ekki get-
ið í blöðum, trúði því í draum-
um sínum, að hér heima myndi
bíða hennar verkefni síðustu ár
ævinnar.
Nína hafði ástæðu til að ætla að
hún hefði náð alllangt í list sinni
og fór þar meir eftir annarra
dómum en eigin mati. Svo mikla
henni ókunnulega fyrir sjónir.
Hún hafði það sjónarmið að list-
sköpunin væri hverjum lista-
manni svo persónuleg, að hlut-
laus gagnrýni á listsköpun ann-
ara væri listmanni örðuig.
Nína átti marga góða vini hér
á landi eins og annars staðar,
er hún hafði dvalizt. Flestir land
ar hennar kunnu vel að meta
list hennar og sumir dáðu hana
mjög. Meðal þeirra var góð vin-
kona hennar, sem einnig var lista
kona. Henni varð ekki aldurs auð
ið sem skyldi, en hún vottaði list
Nínu virðingu sína og landinu
elsku sína á þann hátt að láta því
eftir megin'hlutann af eignum
sínum, sem voru verulegar, með
þeim skilyrðum að verkum Nínu
verði í framtíðinni búinn sama-
staður í 'hinu nýja listasafni. Með
því verður fylgzt að þeim skil-
yrðum verði hlýtt.
Nína horfir nú ekki lenigur út
í óvissuna. Trúarskoðanir hennar
voru í samræmi við hennar innri
mann. Trúin á hið góða var henn-
ar innsta eðli og kom fram í öll-
um skdðunum hennar og gjörð-
um. Illan hug bar ‘hún ekki til
nokkurs manns, enda átti hún
því láni að fagna að þeir, er hún
umgekkst voru yfirleitt gott
fólk og eru það í raun og veru
næg eftirmæli um hana að segja
að „ þar sem góðir menn fara
eru iguðs vegir.“
Líf hennar var ævintýri líkast.
Þar skiptust á skin og skúrir,
sigrar og ósigrar. Hún var trygg
vinum sínum og mikill fjöldi
bréfa, er hún stöðugt fékk, vott-
aði um.
Ég hygg að ekki gerist þörf á
að veita neinum þeim, er til
Nínu þekktu, leiðbeiningar um
mynd þá, er þeir kunna að geyma
í minningum sínum um þessa
konu, sem svo langförul lagði
land undir fót og gætti þess
ávallt að vera því trú, sem hún
unni heitast, en það var land
hennar og þjóð. Þessir aðilar
standa nú í þakkarskuld við hana
og hún verður aðeins greidd á
einn hátt, en hann er sá að þjóð
hennar meti að verðleikum sína
beztu syni og dætur og skilji að
listin er ekki dægurfluga heldur
igöfugt innsæi í hið djúpa og
-mannlega. Eilíft og óendanleg
þroskastig, sem maðurinn verður
að ganga í gegnum og skilja til
að öðlast þá lífsfullnægingu, sem
fellst í því að vita með vissu að
maðurin lifir ekki á brauði einu
saman, vita, að lífið er sífelld
leit, leit að sannleikanum, fegurð
inni, igóðviljanum, fullkomleik-
anum. Þeirri leit verður aldrei
lokið og fullkomnum árangri
ekki ‘ náð, en að geta eytt ævi
sini í þesa leit, veitti Nínu lífs—
hamingju. Nína Sæmundsson
vissi að „Hinn mikli eilífi andi,
sem í öllu og allsstaðar býr“ er
einnig við 'hvers manns bæjar-
dyr. Að finna hann er takmark,
það er listin að lifa, það vissi
hún.
Nína Sæmundsson var yngst
13 barna hjónanna Þórunnar
Gunnlaugsdóttur og Sæmundar
Guðmundssonar, sem bjuggu að
Nikulásarhúsum í Fljótshlíð um
lanigan aldur. Systkini hennar
níu, sem upp komust hafa mótað
mörg gæfuspor i farinn veg. For-
eldrum þeirra, sem þrátt fyrir
erfiðan efnahag tókst að búa
börn sín svo úr garði, að margir
hafa notið hamingjustunda f
kynnum við þau, hefir vafalaust
ekki grunað, er litla stúlkan bætt
ist í hinn stóra barnahóp fagran
sumardag í ágúst 1892 að lífs—
hlaup hennar yrði með þeim
hætti, sem varð. Litla býlið við
hliðina á, Hlíðarendakot, hafði
fóstrað þjóðinni son, sem af bar.
Hinum huldu vættum hinnar
fögru oig sögufrægu sveitar,
Fljótshlíðarinnar, þótti hlýða að
færa henni einnig dóttur, sem
einnig bar af otg minnst er nú i
dag þótt minning hennar geymist
öldum og óbornum í verkum
hennar, sem lifa munu.
P.F.
LOKIÐ er einstakri lífsgongu ís-
lenzkrar konu. Jarðneskar leifar
listakonunnar Nínu Sæmundsson
verða bornar til moldar í dag.
•Ung og dreymin hélt hún til
Kaupmannahafnar, þar sem
frænka hennar, Helga Guðmunda
dóttir, tók á móti henni. Helga
hafði farið utan 15 ára gömul
með dönskum hjónum og ílengzt
ytra. Þeir sem eru forlagatrúar,
mýndu segja, að hún hafi verið
send utan til að undirbúa komu
Nínu. Eitt er víst. Hún taldi það
hlutverk sitt, þvottakonan, að
annast þessa frænku sína og búa
hana undir lífið. í fyrstu var
hvorugri þeirra ljóst, hverja leið
Framhald á bls. 21