Morgunblaðið - 22.01.1966, Blaðsíða 8

8
MORG'IUBLAÐID
Laugardagur 99. Janðar 1988
Aldarminning
Bjarni Bjarnason, hrepp-
stjóri á Geitabergi
ÖLD hinnar miklu tækniþróunar
og vélvæðingar er gengin í garð
í landi voru. Eru nú á öllum
sviðum þjóðlífs vors efst á baugi
staðreyndir þess, hve öllum verk-
legum framkvæmdum fleygir
fram á brautum hinnar nýju
tækni.
Hugsjónir þeirrar kynslóðar,
sem nú byggir landið, um skjót-
an framgang þjóðþrifamála,
standa nú miklu nær því en
nokkru sinni fyrr, að fylling tím-
ans gjöri þær að raunveruleika.
Og alltaf stefnum vér ha^ra og
hærra um hagnýtingu nattúru-
gæða lands vors og að sama skapi
vaxa úrræðin til framkvæmd-
anna. En þeirrt, sem standa í at-
vinnuumsvifum á þessari tækn-
innar og hraðans öld, verður ó-
sjálfrtt húgsað til þeirra manna,
sem um og fyrir aldamótin brutu
blað í sögu þjóðar vorrar og
stigu að segja má fyrstu sporin
til endurreisnar atvinnulífsins í
landi voru og unnu af miklum
þrótti að eflingu þjóðlegrar
menningar. Þessir menn bjuggu
þá við föngin fá og áttu ekki
margra góðra kosta völ. En þeir
áttu hugsjónir engu síður en vér.
Sálarlíf þeirra var frjótt. Þá
dreymdi drauma um miklar
framfarir í atvinnuháttum, bæði
á sjó og landi. Þeir sáu í anda
sléttar og grónar grundir, þar
sem voru fen og foræði. Þeir sáu
fríðan farkost ausa upp auðæfum
úr nægtabrunni fiskimiða vorra
og annan enn stærri skipastól
flytja afurðir vorar á erlendan
markað og varninginn heim. Þeir
vissu, að það var annað og meira
en tign og fegurð, sem skein út
úr mikilúðlegum brúnum fossa
vorra. Þar bjó einnig afl, sem var
til margra hluta nytsamlegt. Og
þeir gerðu sér ljósa grein fyrir
gildi hitans, sem kraunaði og
sauð í iðrum jarðar. Og þeir sáu
akbrautir lagðar heim á hvern
bæ á byggðu bóli. Þeir sáu skóla-
hús rísa af grunni víða um héruð.
Þeir vissu, að listhneigðar þjóðar
vorrar biði rýmra svið til iðnað-
ar og listsköpunar. Og þeir sáu
félagssamtök vor eflast að þroska
og þrótti. Þetta viðhorf blasti við
sjónum hinna nýju brautryðj-
enda. Þarna beið þeirra mikið
verkefni: Nýtt landnám í sínu
eigin föðurlandi. Til þessa nýja
landnáms áttu þeir í rauninni
ekki annað en stælta vöðva,
styrkar hendur og það sem mest
á valt, sterkan vilja. Og þeir
færðu sönnur á, að „vilji er allt
sem þarf“. Þeir gengu ótrauðir
til starfa, þótt fátt hefðu þeir
verkfæra til léttis og flýtisauka.
Öllum hindrunum var smátt og
smátt af brautu bægt. Áfram, á-
fram, var kjörorðið. Það er í fót-
spor þessara manna, sem vér höf-
um fetað sem nú beitum véltækn
inni til allra stórra hluta og
smárra í þeirri uppbyggingu og
nýsköpun, sem þessir aldamóta-
menn lögðu grundvöllinn að.
Ætt og uppruni
Tilefni þessara hugleiðinga er
það, að fjórða dag þessa mánaðar
voru liðin hundrað ár frá fæð-
ingu eins þeirra manna, sem af
lífi og sál hófu upp raust sína og
tóku með þrótti og þolgæði virk-
an þátt í því endurreisnarstarfi,
sem hér hófst fyrir aldamótin og
að framan hefir verið vikið að.
Þessi maður er héraðshöfðinginn
Bjarni Bjarnason, bóndi á Geita-
bergi í Svínadal. Bjarni var fædd
ur að Stórabotrii í Botnsdal í
Hvalfjarðarstrandarhreppi 4. jan-
úar 1866. Foreldrar hans voru
Bjarni Helgason bóndi þar og
kona hans, Jórunn aMgnúsdóttir.
Stóðu að Bjarna traustar og góð-
ar bændaættir. Bjarni fæddist
nokkru eftir lát föður síns. Tvö
voru systkini hans, Sveinbjörn,
stórbóndi í Efstabæ í Skorradal,
og Elísa, bústýra Snæbjarnar
Gislasonar á Stórufellsöxl. Móðir
Bjarna bjó ekkja í Stórabotni
um hríð. Síðar giftist hún öðru
sinni Gísla Gíslasyni fræðimanni,
sem þá hóf búskap í Stórabotni.
Áttu þau hjón margt mannvæn-
legra barna, sem flest ílentust í
héraðinu og bjuggu þar um lang-
an aldur.
Bjarni ólst upp í Stórabotni.
Þaðan fór hann í vinnumennsku
til vandalausra. Stundaði hann,
að hætti sveitamanna á þeirri tíð,
sjómennsku á vetrar- og vorver-
tíðum, lengst af á Suðurnesjum,
en vann aðra tíma árs að sveita-
störfum í átthögum sínum. Á
vinnumennskuárum sinum dvald
ist Bjarni einn vetrartíma í
Keykjavík. Stóð hugur Bjarna á
unga aldri mjög til náms, því
menntaþráin var honum í brjóst
borin, en hagur hans veitti ekki
ráðrúm til fullnægingar þeirri
löngun framar því sem fyrr
greinir. En þennan vetrartíma
notaði Bjarni vel. Naut hann þar
nokkurrar bóklegrar fræðslu og
lærði auk þess að spila á orgel,
því hann var að eðlisfari maður
söngvinn og hafði alla tíð mikið
yndi af söng og hljóðfæraslætti.
Þegar hér var komið sögu gerð-
ist Bjarni organisti í Saurbæjar-
kirkju og hafði á hendi í hreppn-
um barnafræðslu á vetrum.
Snemma komu í ijós hjá
Bjarna þeir eiginleikar í fari
hans, sem síðar leiddu til þess,
að honum var falin forsjá fjölda
mála í sveit sinni og héraði.
Bjarni var að upplagi og gerð
sannur sveitamaður. Hjá honum
hafði á uppvaxtarárunum þróazt
sú hugsun og ásetningur að helga
sveitastörfum krafta sína. Það
olli honum þegar á unga aldri
hugarangri og sárindum það á-
stand, sem þá ríkti í landbúnaði
vorum. Öryggisleysið með bú-
stofninn, ef nokkuð bar út af
með heyöflun og beitarnot fyrir
sauðfé og hross að vetrarlagi, lá
eins og mara á herðum hans.
Aukin ræktun og bættur húsa-
kostur var æðsta boðorð bóndans
á jarðnesku sviði og þar lá köll-
un hans.
Fyrstu búskaparárin
Með þessum hugsunarhætti hóf
Bjarni búskap í Katanesi á Hval-
fjarðarströnd vorið 1894. Kvænt-
ist hann þá frænku sinni, Sigríði
Einarsdóttur frá Litlabotni. Voru
þau hjón systkinabörn. Nokkru
áður en þau hjónin Bjarni og Sig-
ríður, reistu bú í Katanesi hafði
dregið til nokkurra stórtíðinda á
þessari jörð. Smalamenn af ná-
grannabæjum töldu sig hafa séð
dýr eitt mikið, er hefði aðsetur í
Katanestjörn, er svo var nefnd.
Er það vatn allstórt nokkuð fyrir
ofan bæinn í Katanesi. Fregnin
um þetta og tilburði dýrsins sló
nokkru felmtri á fólkið í ná-
grenninu. Kvað svo ramt að
þessu, að niður lagðist umferð
um skeið á þessum slóðum og
fólk í nágrenninu harðlæsti að
sér, þegar skyggja tók. Mátti því
eigi við svo búið standa. Var því
hafizt handa um aðstoð til þess
að ráða niðurlögum þessa ægi-
lega dýrs. Var ráðin frægasta
skytta staðarins til þess að koma
á vettvang og jafnhliða safnað til
þess að ræsa fram tjörnina. Hvor
ugt bar árangur. Dýrið birtist
aldrei sjónum skyttunnar, en
hann beið með uppdreginn gikk-
inn á byssunni, sem var forláta-
gripur. En um stefnuna á skurð-
inum úr tjörninni til sjávar
tókst þannig til, að vatnið hefði
þurft að renna upp í móti, svo
takast mætti að tæma tjörnina.
Frægasti myndasmiður landsins
var fenginn til þess að teikna
dýrið eftir frásögn sjónarvotta,
eins og þjóðspgur Ólafs Davíðs-
sonar gerst frá greina. Svo féll
umtal um þetta smám saman nið-
ur. En málaferli allmikil risu víst
af greiðslu til skyttunnar vegna
aðfararinnar.
Eigi fældi þetta Bjarna og
konu hans frá að reisa bú í Kata-
nesi, enda hafði í uppvextinum
þróazt í huga þeirra hjóna skyn-
samlegt sjálfsmat á viðburðum
líðandi stundar, svo að þjóðsagna-
og imyndunarfarldur orkaði ekki
á hugi þeirra. Bjarni bjó í fimm
ár í Katanesi. Fjarri var það
hinum unga bónda að sitja þar
auðum höndum. Hóf hann þegar,
eins og eðli hans stóð til, umbæt-
ur á jörðinni. Græddi út túnið,
byggði uppbæjarhúsin af grunni
og ný peningshús, því bústofn-
inn jókst með hverju árinu sem
leið. Og víst er um það, að ef
Bjarni Bjarnason
Bjarni hefði búið lengur í Kata-
nesi, þá hefði hann ræst fram
Katanestjörn á örðum stað án
alls tillits til þjóðsögunnar um
Katanesdýrið, heldur einvörð-
ungu til þess að auka grasnytjar
jarðarinnar, eins og nú hefir ver-
ið gjört.
Jörðin Katanes, sem er ekki
landstór, en hæg og góð til bú-
rekstrar, er nokkuð afskekkt og
allfjarri alfaraleiðum. Það var
ekki að skapi þessa félagslynda
hugsjónamanns, sem hafði sterka
löngun til þess að örva og glæða
hjá mönnum félags- og sam-
starfsvilja til allsherjar endur-
reisnar og framfara, ekki sízt á
sviði landbúnaðarins, að setjast
að til frambúðar á þessum stað,
ef annars væri kostur. En margt
snerist á betri veg á þessum ár-
um, þar á meðal það, að upp í
hendur Bjarna barst tækifæri til
þess að festa kaup á jörð í þjóð-
bráut, þar sem var mikið athafna
svið fyrir duglegan og áhugasam-
án framfaramann. Þetta hvort
tveggja voru kostir, sem Bjarni
lét sér vel líka, og hugði hann
allskostar glaður til breytingar-
innar. Þessi jörð var Geitaberg
í Svínadal. Árið fyrir aldamótin
fluttist Bjarni búferlum að
Geitabergi. Þar var að búnaði
öllum köld aðkoma. Nýir straum-
ar í þjóðlífsháttum vorum höfðu
til þessa farið þar framhjá garði.
Og hvað viðkom híbýlakosti þar
voru það mikil viðbrigði að setj-
ast þar að, samanborið við það,
hvernig þau hjónin voru búin að
búa um sig í Katanesi.
Við árroða nýrrar aldar hefst
nýtt og viðburðaríkt tímabil í
sögu hins nýja bónda á Geita-
bergi. Hér hafði hann fast undir
fótum. Hér skyldi lífsstarfið háð
og hér skyldi hann lifa þær
stundir, að æskudraumar hans
rættust um bjarta og heillaríka
framtíð þjóð vorri til handa.
Eigi hafði Bjarni lengi búið
búi sínu á Geitabergi, þegar bús-
athafnir hans þar færðu sönnur
á, að engu var gleymt af heitum
þeim, sem hann hafði gefið á
unga aldri, að helga landbúnað-
inum krafta sína, þegar honum
yxi fiskur um hrygg. Brátt gerð-
ist Bjarni, miðað við fram-
kvæmdaaðstöðu þess tíma, harla
stórvirkur í umbótum á þessari
eignar- og ábýlisjörð sinni. Svo
vel hafði honum skilað áfram
með ræktunina, að þar var eftir
nokkur ár framfleytt einu af
stærstu búum hreppsins. Sam-
tímis ræktunarframkvæmdunum
og fjárfjölguninni risu af grunni
öll peningshús á jörðinni og hlöð-
ur yfir heyfenginn, sem óx með
hverju árinu sem leið. Við bygg-
ingu íbúðarhússins, sem var einn
liður í þessum miklu byggingar-
framkvæmdum, varð að hafa
hliðsjón af því, að Geitaberg er í
þjóðbraut og bar þar að garði
margt langferðamanna, meðan
menn ferðuðust á hestum milli
Reykjavíkur og Norður- og Vest-
urlands. Þegar hið nýja íbúðar-
hús reis af grunni varð Geitaberg
aðalgististaður langferðamanna á
þessum slóðum. Auk þess, hvern-
ig Geitabergsheimilið var í sveit
sett, var það frábær gestrisni hús
ráðendanna þar, rausn og höfð-
ingslund, hlýtt og glaðvært við-
mót, sem laðaði gesti að heimil-
inu. Það var því oft gestkvæmt
á Geitabergi. Það áttu margir er-
indi við Bjarna bónda, enda
reyndist hann jafnan ráðhollur
ogúrræðagóður, ef vanda bar að
höndum. Uxu þessi erindi því
örar sem Bjárrii færðist níeira í
fang um forystu mála í hreppn-
um og nálægðum byggðarlögum.
Þá kom og snemma símstöð á
Geitabergi. Margt var það, sem
stuðlaði að því, að þarna var
samgagnamiðstöð hreppsins og
vettvangur þar sem rædd voru
og gert var út um fjölda fram-
fara- og umóbtamála, sem til
heilla horfðu.
Húsfreyjan á Geitabergi
En jafnframt því sem Bjarna er
minnzt, dugnaðar hans og atorku
semi og höfðingslundar í sam-
skiptum við skylda og vanda-
lausa, er og skylt að geta konu
hans, hinnar tápmiklu dugnaðar-
og mannkostakonu, sem í blíðu
og stríðu stóð við hlið bónda
síns og bar með honum byrðarn-
ar og reyndist honum traustur og
farsæll lífsförunautur, sem aldrei
missti sjónir af því, sem gott er
og göfugt í fari manna. Þetta
kunni Bjarni vel að meta, enda
taldi hann konu sína skipa æðsta
sess þeirrar lífshamingju, sem
honum féll í skaut um dagana.
Hinar miklu framkvæmdir,
sem Bjarni hafði með höndum á
Geitabergi, vöktu athygli vegfar-
enda og fregnir af þeim bárust
víða um sveitir, enda hlaut hann
heiðursverðlaun úr styrktarsjóði
Kristjáns konungs IX fyrir fram-
úrskarandi afrek í ræktunarmál-
um og húsabótum.
Það hefir löngum vakið ærna
furðu, hve mikið þeir menn ýms-
ir, sem unnið hafa baki brotnu
við búsýslu og önnur störf, hafa
getað lagt af mörkum í félags-
málastarfsemi og ýmis konar op-
inberri þjónustu. Og raunsæilega
skoðað hefir á þessu sviði verið
drýgð mikil dáð í landi voru,
bæði fyrr og síðar. Þegar slíkra
manna er minnzt kemur brátt
röðin að Bjarna á Geitabergi.
Hann hafði lengi á hendi flest
þau opinber störf í hreppnum,
sem fellur í hlut hreppsbúa að
inna af hendi. Hann var oddviti
í þrjá áratugi. Hreppstjóri var
hann og og sýslunefndarmaður
langa hríð og í sáttanefnd. Bjarna
þótti vænt um kirkju og kristin-
dóm. Var hann lengi sóknar-
nefndarmaður og safnaðarfull-
trúi. Þessi störf öll hlóðust ekki
á Bjarna vegna þess, að það væri
nein starfsmannafátækt í hreppn
um. Það var síður en svo. En það
var vilji fólksins, að þetta skyldi
vera svona. Allt bar þetta vott
um það álit, sem hreppsbúar
höfðu á honum, enda var það
svo, að eigi þótti vel ráðum ráðið
nema atkvæði hans kæmi tiL
Aldrei bar skugga á það traust,
sem til hans var borið, eða vin-
sældir þær, sem hann átti við að
búa. En starfssvið Bjarna á vett-
vangi opinberra mála náði langt
út fyrir hrepp hans og kirkju-
sókn. Bjarni beitti sér fyrir stofn
un Kaupfélags Hvalfjarðar og
hafði á hendi rekstur þess til
dauðadags. Hann var lengi í
stjórn Sláturfélags Suðurlands,
og mætti jafnan á fulltrúafund-
um þess.
Jarðamatið
Snemma á öðrum tug þessarar
aldar var sivo ákveðið með lög-
um, að fram skyldi fara nýtt fast
eignamat um land alt. Voru ti'l
þess kjörnar nefndir í öllum
sýslum og kaupstöðuim sem
höfðu kaupstaðarréttindi. Var
Bjarni skipaður formaður fast-
eignamatnsnefndar Borgarfjarð-
sýslu með Akranesi, sem þá til-
iheyrði sýslunni. Mat þetta bófst
á árinu 1916. Að fasteignamatinu
unnu þá með Bjarna Kristleifur
Þorsteinsson, hinn landskunni
bóndi og fræðimaður á Stóra-
kroppi, og ég sem línur þessar
rita. Líður mér aldrei úr minni
náin kynni og langt samstarf við
þessa skemmtilegu og mikilhæfu
iheiðursmenn. Undirbúning mats-
ins hófum við með þvi að leggja
land undir fót. Fórum við ýmist
fótgangandi eða á hestum um
alla sýsluna, heim á hvern ein-
asta bæ, auk þess sem við höfð-
um aðsetur í Akraneskauptúni
um skeið. Hafði Bjarni á hendi
að skrá lýsingu á jörðunum með
gögnum þeirra og gæðum ásamt
því, sem telja mátti þeim til
ókosta. Nokkrum fyllri upplýs-
ingum en fyrirskipaðar voru
skaut Bjarni þarna inn í, sem
voru merk heimildargögn fyrir
síðari tóma menn. Var þet'ta verk
svo vel og rækilega af hendi
leyst hjá Bjarna, að til fyrir-
myndar var talið af nef ,d þeirri,
sem að starfi lpknu heima í hér-
aði fór höndum um fasteigna-
matið. Og allt til þessa hefir við
endurnýjun á matinu verið sótt-
ur fróðleikur í þessa frumgerð.
Bjarni var maður formfastur og
mjög vandvirkur, auk þess sem
hann hafði næman skilning á
því, sem var aðalatriði við skrá-
setningu og verðlagningu fast-
eigna. Annað er það og, sem enn
lifir í sál minni og sinni frá
þeim tíma sem við þremenning-
arnir unnum saman að fasteigna-
matinu. Það er endurminningin
um dvöi mína á heimili Bjarna
og Sigríðar á Geitabergi. Sá
heimilisbragur, sem þar var ríkj-
andi og þau hjónin og uppkom-
in börn þeirra, er heima voru,
mótuðu, var svo einlægur og
innilega hugþekkur, að dvölin
þar var ánægjuleg og þar leið
manni vel. Að vetrarlagi nokkru
fyrir vökulok dag hivern, safnað-
ist allit heimili&fólkið og gestir
saman í baðstofunni uppi á loftL
Þar var lesinn húslestur og fyrir
og eftir sungnir sálmar og leik-
ið á orgel. Lét Bjarni dætur
sínar skiptast á um að spila á
orgelið. En börnum sínum öllum
hafði Bjarni kennt að leika á
hljóðfæri. Án söngs og hljóðfæra
sláttar gat heimilið á Geitabergi
ekki verið. Þetta voru hátíðlegar
stundir í baðstofunni, sem vöktu
'hjá þeim er þeirra nutu góðar og
göfugar hugsanir.
Harðæri og bjargráð
Bjarni á Geitabergi var mað-
ur úrræðagóður. Hann var hug-
kvæmur og fundivís á leiðir til
þess að greiða fram úr erfið-
leikum, sem að höndum bar.
Sumarið eftir frositaveturinn
mikla 1918 var um land allt og
ekki sízt á SuðurlandL þar sem
frostið kom á auða jörð, —•
grasleysi mikið, sem stafaði af
kali og því, hve klaki var lengi
í jörð og sums staðar sumar-
langt. Var bændum þetta mikið
Framhald á bls. 18.