Morgunblaðið - 22.01.1966, Blaðsíða 15

1 Laugardagur 22. Janöar 1966
MORGUNBLADIÐ
15
Jóhann Hjálmarsson:
Ljoðskáld og lesendur
(Stutt athugasemd)
LENGI hef ég verið að velta
fyrir mér þessum orðum
franska skáldsins Valérys: „Það
sem máli skiptir, er ekki að
túlka hitt eða þetta ástand sem
skáldið er í, það er einkamál,
heldur ríður mest á að skapa
þannig ástand hjá öðrum“. Ég
hef komizt að þeirri niðurstöðu
að réttast væri að snúa orðum
Valérys við, og orða þetta þann-
jg: „Það sem máli skiptir fyrir
skáldið, er að leitast við að
túlka það ástand sem það er í,
og ef það heppnast mun lesand-
inn komast í sama ástand, að
minnsta kosti meðan áhrif ljóðs
ins vara í vitund hans“.
En í sambandi við þetta er
ýmislegt að athuga. Aðeins fá-
einir lesendur hafa möguleika á
að skynja eða skilja rödd skálds
ins réttum skilningi. Þeir sem
aldrei hafa fundið til á sama
hátt og það, munu ekki verða
margs vísari. I þeim getur að
vísu fæðst grunur um það sem
skáldið vildi segja, sá grunur er
oft mikilvægur og getur leitt til
finningum sínum stað í verkum
en hcUin sameinar aldrei
reynsiu skáldsins og lesandans
fyllilega. Til þess að vera sér
fyllilega meðvitándi um harm-
inn í ljóðum Georgs Trakls, t. d.
þarf lesandinn að hafa drýgt
blóðskömm, verið á valdi eitur-
lyfja, og að lokum tekið þátt í
fyrri heimsstyrjöldinni. Flestir
munu taka undir það að Trakl
hafi verið mikið skáld, en ef
þeim væri sagt að ráða hin
marglitu og dimmu tákn ljóða
hans, myndi þeim vefjast tunga
um tönn.
Skáldið á sér ekki aðra leið"
en að lýsa sinni eigin reynslu,
því er ekki undankomu auðið.
Þrátt fyrir allt er það rödd
mannsins í því sem er sterkust
og ríkust. Það er ekki hægt að
útiloka manninn og líðan
(ástand) hans, enda þótt fræði-
menn og prófessorar í nútíma-
ljóðlist vilji halda því fram að
sum nútímaskáld hafi gert
þetta. Sannara er að þau
reyndu það, en þau gáfust öll
upp. Rödd mannsins í þeim tók
völdin, og þau stóðu uppi ber-
skjölduð. Og þegar allt kemur
til alls rneta lesendurnir hæst
skáldið, sem gefur mest af sínu
eigin blóði, hvort sem það lýsir
fögnuði sínum eða þjáningu.
Við skulum því ganga út frá
því sem vísu að allur góður
skáldskapur kappkosti að lýsa
innra eða ytra lífi mannsins
sjálfs, og að honum geti ekki
tekizt að hlaupa frá þessari
skyldu sinni. Þá erum við kom-
in að því sem er mergurinn
málsins: Á að segja allt, eða á
að láta nægja að gefa í skyn?
Skáldið, sem þjóðfélagsborg-
ari, hefur ekki aðstöðu til að
segja allt það sem því býr í
brjósti. Það verður heldur ekki
að teljast nauðsynlegt,- aðeins
það að það sé trútt grundvall-
armynd sinni af heiminum. Ef
Jóhann Hjálmarsson
skáldið segir allt, er hætt við
að bæði það og lesendurnir fái
ofnæmi fyrir skáldskap þess.
Það er líkt og að éta yfir sig af
einhverjum gómsætum rétti.
Þess vegna er skáldið neytt til
að segja margt á milli línanna,
gefa tóminu á pappírnum fyll-
ingu. Ef það væri aðalatriðið að
skáldið segði allt, myndi það
semja nokkrar ritgerðir (sumir
eina) um lífsmynd sína. Vafa-
samt væri að nokkur sem væri
í leit að skáldskap, hefði áhuga
á að lesa þetta. Slíkt skjal væri
nefnilega að öllum líkindum
sneytt skáldskap, en bæri frek-
ar keim af skýrslu um afla-
brögð eða varnar- og sóknar-
ræðu frammi fyrir dómara.
Skáldið verður að gefa í skyn,
og á þann hátt öðlast orð þess
eiginleika þess sem hefur fleiri
augu en tvö.
Lesendurnir eru sér þess oft-
ast ómeðvitandi hvers krefjast
skuli af skáldinu. Góður skáld-
skapur afvopnar þá tíðum. Þeir
eru í fyrstu hikandi við að við-
urkenna það, sem kemur þeim
á óvart, og vísir til að berjast
gegn því með oddi og egg, en
þegar minnzt varir eru þeir
orðnir ákafir fyígismenn þess
sem áður var þeim þyrnir í aug
um. Form nútímaljóðlistar hef-
ur oft ögrandi áhrif á lesendur.
Þegar þeir hafa aftur á móti
skilið merkingu orðanna, lærist
þeim að formið er hennar rétti
búningur, og nota svo þessa
uppgötvun sína sem vopn gegn
því sem reynir aðrar leiðir.
Þeir sem hafa t. d. nýlega upp-
götvað það að ljóð Jóns úr Vör
eru mörg hver álitlegur skáld-
skapur, hrista höfuðið yfir verk
um ungs skálds, sem hefur ann-
að að segja en Jón. En tíminn
er miskunnarlaus, og velur sér
skáld og ekki síður lesendur.
Hlutverk lesandans er jafn
mikilvægt og skáldsins. Got't
skáld verður að eiga sér les-
endur, annars er hætt við að
því sígi blundur á brá á ein-
talinu við sjálft sig.
Það er mjög háskalegt fyrir
íslenzka ljóðagerð nútímans
hversu fáa lesendur hún á, og
ef til vill ein af skýringunum
fyrir því að hún skuli ekki
vera lengra á veg komin. Þess
eru líka dæmi að ákafir les-
endur taki völdin af skáldinu.
Hvort tveggja er jafn viðsjár-
vert sinnuleysið og of mikill
áhugi. Skáldinu er nauðsynlegt
að vera eitt, og það má ekki
hika við að fórna lesendum sín
um, ef það finnur sig knúið til
þess. Ef rödd þess er lifandi,
finnur hún sér. alltaf nýjan
hljómgrunn.
Ef til vill eru þannig tímar
á íslandi núna að mikil þörf
fyrir skáldskap er ekki fyrir
hendi? En skáldið verður að
neita að trúa því. Það verður
að haga orðum sínum þannig að
þau geti orðið einhverjum að
liði, og það má umfram allt
ekki vera hrætt við að tjá
eigin reynslu sína, bitra eða
fagra, lýsa sínu eigin ástandi til
þess að aðrir geti fundið til-
finningum sínum stað í verkum
þess, umskapað þau eða gefið
þeim víðtækari merkingar.
Bercelona í janúar.
I gœr,í dag og á morgun
Lelkstjóri: Vittorio De Sica. —
Framleiðandi: Carlo Ponti. Hand-
rit: Cesare Zvattini, Eduardo De
Filippo o. fl. Kvikmyndun: Giu-
seppe Rotunno. Tónlist: Armando
Trovajoli. Frönsk-ítölsk frá 1963.
Techniscope og Technicolor. —
Danskur texti. Bæjarbíó. 119 mín.
Frumheiti: Ieri, oggi, domani.
í gær, í dag og á morgun er
raunar þrjár ósamstæðar myndir
að öðru en því að sömu tveir
leikararnir fara með aðalhlut-
verkin í þeim öllum og þeim er
stjórnað af Vittori De Sica, sem
eitt sinn var meðal merkustu
kvikmyndaleikstjóra, en er nú
orðinn geldneyti innan kvik-
myndagerðar. í stað einlægs
6annleika og raunsæis fyrri
mynda hans, finnur maður nú
uppgerð og gervikæti sem yfir-
gnæfir og kæfir þá fáu neista lífs
og upprunaleika er leiftra rétt
sem snöggvast, en fá ekki kveikt
það hrifningarbál sem lokaði
skært við sýn fyrri mynda hans.
Nú eru þeir félagar, De Sica og
Zavatti, komnir svo fjarri ný-
raunsæissfcefnunni í ítölskum
myndum að lengra verður tæp-
lega komizt.
í höndum þeirra verður hinn
einstaki Marcello Mastroianni
svo aðþrengdur, að hæfileikar
hans fá ekki notið sín til fulls,
nema á smá augnablikum. Það
er spaugilegt að hugsa til þess,
ef De Sica hefur haldið að ný
raunsæið yrði uppvaifið með því
að hafa Sophiu Loren raunveru-
lega ólétta í þeim atriðum sem
Adeline — í Adeline frá Napólí
— á að bera barn undir belti.
Slíkar tilraunir De Sica til raun-
sæis eru vonlausar innan í gervi
ramma er hann smíðar utan um
þær manneskjur er Mastroianni
og Loren eiga að sýna. De Sica
og Loren virðast einstaklega sam
ræmt eyki og hæfa hvort öðru;
samt er það Marcello sem bjarg-
ar myndinni. Það er einkar fróð-
legt að sjá hvaða tökum hvort
um sig nær á hlutverkunum. —
Sophia er hin sama í öllum hlut-
um myndarinnar, opin og glennu
leg og ræður yfir lítilli tilbreyt-
ingu í leik þótt um þrjú ólík
hlutverk sé að ræða. Aftur á
móti nær Marcello ýmsum til-
brigðum í leik sínum þótt auð-
sætt sé að De Sica ætlar Loren
sinni heiðurinn af myndinni.
Fjölbreyttni Marcellos í hlut-
verkunum er miklu meiri en hjá
Sophiu. í fyrsta hlutanum, Ade-
lina frá Napólí, sýnir hann nokk
uð skemmtilega úttaugaðan eig-
inmann, sem ekki þolir til lengd
ar fjölgunarstarf hjónabandsins.
f miðhlutanum, Anna frá Mílanó,
sem gerður er eftir sögu Alberto
Moravia, Troppo Ricca, er hann
nálægt þeim persónum er fylla
myndir Antonionis og vitanlega
er frú Ponti sérlega utangátta í
þeim hluta. í síðasta hlutanum,
Mara frá Róm, sýnir hann enn
eina hlið leikhæfni sinnar í hlut-
verki pabbadrengsins Rusconi,
sem taugaveiklaður bíður blíðu
Sophiu meðan hún fægir gull-
hjarta gleðikonunnar sígildu
með saklausu augnaráði unglings
eins sem á að verða prestur, en
ruglast í ríminu við að sjá feg-
urð Sophiu og ætlar að hætta við
múnklífið.. Þessi síðasti hluti er
líklega sá bezti og spaugilegt er
að sjá þegar Sophia fær Marcello,
úrvinda af löngun í hana, til að
sameinast sér í bænahaldi vegna
skírleifisheits hennar ef ungi
maðurinn snúi aftur að múnklíf-
inu — og er það dagurlegur endi
á lifi drengsins.
Mastroianni leikur þarna
skemmtilega „playboy“ og pabba
dreng, sem sífellt verður að slá á
frest ástastundum sínum með
Sophiu og það er gamanleikur
hans i hlutverki þessa taugaveikl
aða Casanova sem gerir mynd-
ina umtalsverða fremur öðru.
Sameykið Loren/De Sica kemst
skammt án Mastroiannis, þótt
athygli De Sica beinist þll að
Sophiu sem fær að blómstra öllu
sínu bezta, sem á að skyggja á
Mastroianni. En uppáhald De
Sica fær ekki — og getur ekki
— ráðið mótun myndarinnar
vegna hans. Þó fær hann ekki
bjargað myndinni upp úr meðal-
mennskunni.
Smájafnaðarmennska myndar-
innar kemur ekki aðeins fram í
meðförunum á þessum frægu
stjörnum, heldur einnig í kvik-
myndun Rotunnos, sem átti þó
heiðurinn að kvikmyndun Hlé-
barðans eftir Visconti, en er ó-
sköp flatneskjuleg miðað við
fyrri afrek kvikmyndarans, sem
voru auðsæ í fyrrgreindri mynd,
þrátt fyrir skemmdir á litaleik
hans þar.
Þessar þrjár smámyndir rísa
hver upp af annarri. Það er, sú
fyrsta er lökust, önnur er betri í
sínum Moravia/Antonioni anda,
sem Mastroianni er kunnugastur
og lætur honum bezt að túlka
í and-karlhetjumennsku sinni á
kvikmyndatjaldinu. Sú síðasta
er án efa skemmtilegast gerð og
leikin. í heild mun myndin án
efa vekja hlátur og er raunar
þess virði að hún sé gerð að
kveldeyði. De Sica á enn í sér
smáþætti eftirtektarverða, þótt
hann hafi runnið sitt bezta skeið
fyrir löngu og sá sem ekki minn-
ist þess mun geta átt ánægjulega
stund — án merkisatburða — í
samfélagi við þennan fyrrver-
andi meistara í kvikmyndagerð.
Þéir sem þekkja til fyrri afreka
hans munu samt finna til sakn-
aðar gagnvart Sciuscia, Reið-
hjólaþjófnum, Umherto D og
Kraftaverki í Mílanó, sem munu
halda nafni De Sica hátt á lofti
þrátt fyrir síðari tíma vönun. Ef
til vill mun honum takast að
komast út úr þessari andlegu
sjálfheldu sinni og skapa eitt-
hvað varanlegt á ný. Þó rennur
sú von út í sandinn með tíman-
Frh. á bls. 12