Morgunblaðið - 23.04.1966, Síða 20

20
MORCUNBLAÐID
' Laugardagur 23. apríl 1966

ÞAÐ er engin tilviljun er fyrstu
rúmlega 100 síðurnar í hinni
miklu bók: l.andnám í Dan-
mörku fjalla um tímaibilið áður
en Heiðafélagið er stofnað, þótt
(bókin sé 100 ára afmælisrit fé-
lagsins. Hér þarf að mörgu að
hyggja til þess að skilja við-
horfin. Annar kafli bókarinnar
hefst einnig á undirkafla er nefn
ist: Ný viðhorf.
Árið 1627 fiuttist 10 ára gam-
all Kaupmannahafnardrengur,
Georg Morville, með foreldrum
sinum til Víborgar á Jótlandi.
Faðirinn var embættismaður við
jarðamatið, en hafði gaman af
veiðum og útiveru, og við þær
aðstæður ólst hinn ungi maður
upp. Umhverfi Víborgar var þá
að wrulegu leyti víð heiðalönd,
og kjörr á stöku stöðum. Georg
Morville nam lögfræði í Kongs-
ins Kaupmannahöfní en hvarf
evo aftur til Víborgar, varð
hæstaréttarlögmaður og bjó sem
lögmaður og embættismaður í
Viborg til æfiloka eða í rúm 60
áir. "Hann stundaði umhverfið
eins og faðirinn. Ásamt 7 mönn-
um öðrum í Víborg keypti lög-
miaðuiúnn 110 ha. heiðasvæðíi
nokkrá km. utan við borgina og
ómerkilegan og vanræktan
eikarskóg, sem kallaður var
Margrethelund. I>ar hófu þeir
félagar skógrækt. Síðar keypti
Morville félaga sína út að mestu.
Er nú fljótsagt að Georg Mor-
ville lögmaður gerðist hinn
mesti „Hæstaréttar-Sveinbjörn
í mikilli Ártúnsbrekku", svo að
ég noti velmeinta samlikingu,
sem allir Reykvíkingar, sem
sig fljótt og sá fram á að ríkis-
sjóður var ekki sá hestur sem
vænlegast væri að fengi dregið
hlassið. Og hann færðist í auk-
ana, gekk að þvi með hörku-
dugnaði að undirbúa félag til að
vinna að ræktun heiðanna,
„Heiðafélagiff. Það er athyglis-
vert að af 112 mönnum sem
undirrituðu boðsbréf um stofn-
un félagsins voru ekki nema 13
venjulegir bændur. 52 voru
stórbændur — „godsejere“ —
jarðeignamenn og því um líkt.
9 voru skógfræðingar, 9 verk-
smiðjueigendur, 6 prestar, 4 amt
menn, og fleiri emíbættismenn.
— Og svo er Det danske Hede-
selskab stofnað á fundi á Hotel
Royal, í Árósum, 28. marz 1866.
Kosin var þriggja manna stjórn:
Dalgas, Morville og stórbóndi að
nafni Mourier-Petersen. Auk
þess var kosið 20 manna full-
trúaráð. í það voru kosnir 7
stórbændur, 2 skógarverðir, 1
amtmaður o.s.frv. en ekki nema
3 bændur. Þetta var ekki félag
smámehna, ársgjaldið var 2
ríkisdalir eða 50 dalir í eitt
skipti fyrir öll. Allt var þetta
raunar eðlilegt og í samræmi
við þjóðfélagsástæður þeirra
tíma.
Það var einnig í samræmi við
aðstæður að afl þeirra hluta er
gera skal, peningarnir komu
fyrst og mest inn sem gjafir og
framlög frá velmegandi mönn-
um, stofnunum, félögum o.s.frv.
Síðar, og tiltölulega fljótt, fóru
að fást framlög frá ríkinu, hér-
uðum og ömtum.
Skrifstofa félagsins var í Ár-
ósum alla tíð til 1947, þá var hún
flutt til Víborgar. Hin fyrsta
þriggja manna stjórn reyndist
Svo föst í sessi að hún ríkti
óbreýtt og fór með völd í félag-
inu í 28 ár eða til þess er Dalgas
andaðist 16 apríl 1894. Formað-
urinn, Mourier-Petersen reynd-
Árni G.
Eylands:
Lcmdnám á Jótlandi
verkfræðings og liðsforingja.
Áhugi hans á ræktun heiðanna
knúði hann til verka.
Ósigurinn og töpin 1864 vöktu
mikla athafnaöldu í Danmörku.
Allir kannast við vigorðin um,
að það sem hefði tapazt út á við
yrði að vinna upp og bæta heima
fyrir. Það var hægt með dugn-
aði að viqna nýtt land — fyrst
og fremst á heiðunum. Og fólk-
ið sunnan hinna nýju landa-
mæra, sem við fyrstu raun
virtist glatað Danmörku, reynd-
ist þegar til kom alls ekki glat-
að danskri þjóð og menningu,
það átti sagan eftir að sýna og
sanna.
Um 1866 eru stofnaðir 20 lýð-
háskólar. Samgöngur eru stór-
bættar, járrvbrautir lagðar, Sam
einaða gufuskipafélagið er
stofnað og fyrsti sporvegur í
Evrépu lagður í Kaupmanna-
höfn. — Og Heiffafélagiff er
stofnað. Ekki sem upphaf fram-
kvæmda á því sviði sem það
haslaði sér völl, fjarri því. En
það reis sem siguralda upp af
hafi rólegra og sígandi fram-
kvæmda, alda sem frjóvgaði og
græddi, breytti heiðum í skóg
og akra, kotum í stórbýli.
f nóvember 1865 birtir E. Dal-
gas tvær viðamiklar greinar í
Berlingske Tidende: Um ræktun
Síðari grein
rækta þær. Andinn er svipaður
og hjá Einari skáldi Benedikts-
ayni: — „hér er ei stoð að
stafkarlsins auð. Nei, stórfé!
Hér dugar ei minna". Dalgas
benti á að ef ríkissjóður legði
ist laginn við að jafna allt sen
á milli gat borið innan félagsiní
og utan iþess, og áhrifagóður ti:
viðræðna á æðri stöðum sen
stundum gat komið sér vel. Mor-
ville var hið örugga bjarg senr

Fram yfir miffja 19. öld bjuggu fátækir frumbyggjar á Jótlands-
heiffum oft í torfbæum (jarffhúsum). Myndin á aff sýna ibúffar-
kofa frumbýlingsins Pæ Lausen á Haderup heiffi um 1860. í kof-
anum bjó Lausen meff konu, eitt barn og eina kú. Kofinn var
gluggalaus og útihurðin var lyngtorfa, Síffar bætti hann húsa-
kynnin verulega, þaff kom gluggi á gaflinn. En kúnum fjölgaffi
líka, þær urffu 13. Börnunum fjölgaffi þó enm betur, urffu 14. Nú
sitja bamabörn slíkra manna á velhýstum vildisjörðum á Jót-
landsheiffum.
áhuga hafa á skógrækt mega vel
kannast við. Náði Morville brátt
jafnmiklu áliti sem skógræktar-
maður eins og lögmaður. Hvort
tveggja bar hátt.
Árið 1854 kemur til dvalar I
Viborg ungur verkfræðiliðsfor-
ingi, Enrico Mylius Dalgas.
Hann dvelst þor í tvö ár og
etjórnar lagningu þjóðvega um
heiðarnar. Síðan flytst Dalgas
sem verkfræðingur til Árósa, en
dvölin í Víborg entist til þess að
þeir Morville og Dalgas tengd-
ust vinaböndum sem entust
þeim ævilangt. Og það varð
meira en vinátta, það varð sam-
starf sem varð Jótlandi og Dan-
mörku allri til mikillar bless-
unar. Það voru þessir tveir
menn sem urðu feður Heiðafé-
lagsins danska. Og þeir gerðu
meira en stofna félagið, þeir
báru það fram til mikilla hluta.
Þótt nafn Dalgas sé mest við það
bundið reyndist samstarfið og
hlutur Morville laundrjúgur.
Sem hinn reyndi skógræktar-
áhugamaður gat Morville frætt
Dalgas um margt, og sem rök-
fastur lögfræðingur hikaði Mor-
ville ekki við að leiðrétta Dal-
gas vin sinn og samherja ef hon-
um þótti arnsúgur áhugans bera
Dalgas nokkuð af réttri leið.
STRÍÐIÐ við Þjóðverja 1864
©g friðurinn í Wien sama ár var
mikið áfall fyrir Dani. E. Dal-
gas tók þátt í stríðinu sem verk-
fræðingur í hernum og gegndi
þar mikilvægum störfum. Sár í
einni kom hann heim að því
loknu, og var ekki myrkur í
máli um að dönsk yfirvöld hefðu
staðið sig illa í sambandi við
ófriðinn. Taldi hann hlut Dana
hafa orðið verri heldur en þurft
hefði að vera sökum „skipulags
lausrar stjórnar" ríkisstjórhar-
innar. Dalgas hafði einnig tekið
þátt í stríðinu 1848 og þá féllu
tveir bræður hans 1850. En allt
þetta efldi átakaþrá hins reynda
józku heiffanna. Hann bendir á
að mikið sé búið að gera, dregur
ekkert úr því, en segir að allt
sé það ekki nema forleikur þess
er koma skal, verði að gerast.
Dalgas er ekki smátækur í til-
lögum sinum. Hann vill láta rík-
ið leggja fram mikið fé til að
gróðursetja skóg á heiðunum og
fram 50.000 ríkisdali árlega í 20
ár yrðu heiðarnar orðnar að vel
byggðum sveitum eftir 50 ár.
Peningunum væri vel varið.
Tillögum Dalgas var ekki sér-
lega vel tekið ,sérstaklega í höf-
uðborginni var þeim tekið með
þögn. Dalgas varð fyrir nokkr-
um vonbrigðum. En hann áttaði
aldrei bifaðist, úrræðasnjall og
gagnfróður um allt er að skóg-
rækt laut. — Og Dalgas — hann
var allt, hinn mikli skipulags-
maður, trúiboði, postuli, hinn
sjálfsagði aðalmaður í stjórn-
inni 'þótt hann væri eigi formað-
ur. Oþreytandi heima og á si-
felldum ferðalögum. Maðurinn
sem framar öllum öðrum gat
talað við bændurna og snúið
þeim á sitt mál. í augum fólks-
ins á heiðunum varð hann brátt
Heiðafélagið, og Heiðafélagið
það var hann.
VERKEFNIN voru mörg, þeim
fjölgaði brátt og þau sóttu á.
Upphaflega var það ef til vill
skógræktin á heiðunum sem mest
var rætt um og unnið að. En
áveitur og vatnsvirkjun til rækt-
unar varð brátt eigi minna verk-
efni, og þar fékkst skjótur árang
ur. Með áveitum frá lækjum og
ám var hægt að auka og bæta
slægjulandið, meira fóður, fleiri
gripir, bætt afkoma. Enginn vafi
er á því að áveitualdan sem reis
hátt hér á landi á síðasta fjórð-
ungi 19. aldar með Jósef Björns-
son og Svein Sveinsson o. fl. sem
frumherja átti að mjög verulegu
leyti rót sína að rekja til Heiða-
félagsins og starfa þess á því
sviði.
Svo mikið var hér í efni að
1877 stofnar Heiðafélagið eins
konar áveituskóla og tilraunabú,
Hesselvig Enggaard. Þar hafa
hafa dvalið íslenzkir menn.
Kalknám — mergel — til rækt-
unar varð fljótt mikið atriði að
finna námur og skipuleggja
mergelnám og flutninga. Menn
höfðu auðvitað áður vitneskju
um að kalkið var eitt frumskil-
yrði þess að takast mætti að
rækta hinn kalksnauða jarðveg
á heiðunum, en Heiðafélagið gerð
ist mikill aðili um framfarir og
skipulagningu á þessu sviði. —
Mergelfélög voru stofnuð í sveit-
unum, mjóspora járnbrautir
byggðar til að flytja mergel o.
s. frv.
Framræsla og ræktun mýrlend
is er eitt hinna stóru verkefna
sem Heiðafélagið hefir fengizt
við í miklum mæli og gert til-
raunir á því sviði._ Sem grein af
þeirri starsfemi er notkun mýr-
lendis til iðnaðar, mótekju o. £L
í kjölfar skógræktarinnar
fylgdi þegar lengra leið viðarkola
gerð, tjörubrennsla o. fl. þess
háttar.
Sandgræffslu hefir Heiðafélag-
ið fengizt við, þó aldrei sem
nein aðalaðili á því sviði, en
víða þar sem það hefir grætt
skóg hefir þurft að sigrast á
uppblæstri og sandfoki.
Hina síðari áratugi hefir rækt-
un skjólbelta verið mikilvert
verkefni á vegum Heiðafélags-
ins.
Þótt starfsemi Heiðafélagsins
væri í upphafi mest eða jafnvel
eingöngu miðuð við Jótland hefir
það breytzt mjög með árunum.
Á sumum sviðum hefir starf-
semin náð um land allt, einnig
til eyjanna, á það sérstaklega
við um framræslu mýrlendis og
vatna og ræktun lands í því sam-
bandi.
I samibandi við skógræktun
Heiðafélagsins á józku heiðun-
um hafa stundum heyrzt raddir
um að félagið eyðilegði hinn
sanna svip heiðanna og landslag.
T.d. deildi hið kunna ljóðskáld
Jeppe Aakjær oft á forráðamenn
Heiðafélagsins fyrir þessar sak-
ir. Vitanlega er það satt, að
Heiðafélagið gjörbreytti svip
heiðanna bæði með eigin starf-
semi en þó enn meir með for-
dæmi sínu og þeirri vakningu
sem leiddi til þess að heiðarnar
voru skrýddar skógi og ræktað-
ar til búnytja. Samt var það
fjarri því að Dalgas sæi ekki
annað en hið nytsama. Hann
kunni fullvel að meta hina ó~
snortnu náttúru heiðanna. Hann
og Heiðafélagið hafði forystu
um að friða fögur og sérkenni-
leg svæði hér og þar á heiðun-
Um og sömuleiðis fornmenjar,
s. s. grafhauga og hörga, sem
ella hefði verið hætt við að
yrðu ræktunarframkvæmdum
einstakra bænda að bráð. Nú
standa slíkar fornminjar víða
inni í rjóðrum skóga, í stað þess
að þær bar áður hátt á auðn
heiðanna.
Upplýsingastarfsemi og áróð-
ur í ræðu og riti hefir alla tíð
verið snar þáttur í starfsemi
Heiðafélagsins. Á því sviði var
Dalgas óþreytandi. Félagið hefir
um langan aldur gefið út tíma-
rit: Hedeselskabets Tidskrift (frá
Framhald á bls. 22