Morgunblaðið - 03.09.1967, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 3. SEPÍ. 1967

Vísindamenn í sumarönnum Vísindamenn í sumarönnum Vísindamenn í sumarönnum •>)'
Próf. Trausti Einarssn með sýnishorn af Öskjuhrauni.
rannsókn stendur einangruð.
Hún varð mér þó að miklu liði
síðar. Bergsegulmælingarnar
leiddu nefnilega fljótlega að
þeirri spurningu hver væri
tímaröð hinna yngri segul-
fiokka bergsins.
20—25 MIL.LJÓN ÁRA
GAMALT BERG
— Hvernig fara þessar ald-
urrannsóknir bergsins fram?
— Aðalleiðin auk aldurs-
greiningar með geislavirkum
efnum, sem hér er enn mjög
lítið af var að kanna landslags-
myndunarsöguna.
Þá kom Eyjafjarðarrannsókn
in mér að gagni, og ég hafði
vissan grundvöll til að styðj-
ast við. Síðan færði ég þessar
athuganir út til annarra lands-
hluta.
— Gætir þú kannski Trausti
lýst einstökum atriðum í lands-
lagsmyndunarsögunni?
— Einn af síðari þáttum i
myndunarsögu landslagsins var
myndun strandflatar, sem er
víða breiður stallur grafinn
inn í strönd landsins eða slétt
láglendi skorið í hallandi blá-
grýtislög upp að brattri fjalls-
hlíð. Hlutar þessa strandflatar,
sem nú liggur víða í 50—80 m
hæð er t. d. svæðið vestan und-
ir Akrafjalli, Kjalarnes, og
hjallinn vestan undir Úlfars-
felli. Og flatlendið ofan Brekku
á Akureyri, upp að mynni Gler
árdals, er einn hlutinn. Á ein-
um stað, þ.e. á Skaga vestan
Skagafjarðar liggja hraunlög
með öfugri segulstefnu ofan á
þessum strandfleti.
— Hvað þýðir það?
— Það gefur til kynna, að
þessi strandflötur sé a.m.k. 700
þúsund ára gamall. Því á þessu
tímabili er síðast vitað að
hraun hafi segutmagnast öfugt.
Dalir blágrýtissvæðana eru
verulega eldri en strandflötur-
inn og hef ég glímt mikið við
að fá sæmilega örugga tíma-
setningu í dalmyndunarsög-
una.
— Hvernig ganga þær rann-
sóknir?
— Ég verð að segja að málið
sé enn í deiglunni, og loka-
niðurstöður fást varla fyrr en
aldursmælingar með geisla-
virkum efnum hafa verið gerð-
ar hér í stórum stíl.
— Á hverju byggjast þær?
Þessar mælingar, sem ekki
hefur verið hægt að gera hér
á landi byggjast á mæling-
um kalíum og argons í berg-
inu. Við höfum sent töluvert
magn utan til aldursákvarðana
og erlendir vísindamenn hafa
einnig tekið hér efni til ákvarð-
ana. Hins vegar reynist ís-
lenzkt berg venjulega þ'að
mikið umbreytt, að útkoma er
mjög é reyki.
— Hvað er elzta berg sem
hefur fundizt hér á landi?
— Hámarksaldur berg-s, sem
fundizt hefur hér, virðist vera
20—25 milljón ár. Til gamans
má geta þess að elzta fundið
berg í heiminum er 3500
milljón ár, og fannst í Kanada
og Afríku. Þess má og geta að
í jarðsögu íslands eru lög sem
sýna að í myndunartíma þeirra
hefur segulsvið jarðar snúist
við 30—40 sinnum, við getum
rakið svona marga segulflokka
í berginu.
-— Ég hafði í fyrstu hugsað
mr að halda mig sem mest
að jarðeðlisfræði, en hún er þó
eiginlega svo samtvinhuð jarð-
fræðinni, að aðgreining var
raunar ekki svo auðveld.
— Hvaða svið kaustu tit
rannsókna?
Fyrst voru það hveragos,
sem ég átti við og síðan jarð-
hitinn í heild, einkum voru
það grundvallarsurningar um
eðli hans, sem heilluðu mig
mest.
Einnig ætlaði ég að taka til
við bergsegulmælingar, það
var líklega á árunum 1936 eða
’37, en lét draga úr mér áhuga
á málinu. Eftir því sá ég tals-
vert seinna. Tæki voru á þess-
um tíma öll ófullkomnari en
nú. Ef til vill hefði ég unnið
fyrir gýg, hver veit?
— Þú fórst þó seinna út í
mælingarnar?
— Jú, þegar Hollendingur-
inn Hospers var búin „að
vinna sitt brautryðjendastarf
og próf. Þorbjörn Sigurgeirs-
son kveikti í mér 1953, fannst
mér ég hafa hitt gamla kær-
ustu. Síðan hef ég aðallega
fengist við kortlagningu á
berglögum eftir segulmagni,
ásamt Þorbirni, en mælingar á
tilraunastofu hafa verið í hönd
um hans.
Annars er það svo, að eitt
verkefnið leiðir gjarnan af
öðru. f sambandi við jarðhit-
ann, fór ég að kanna halla
jarðlaga. Út úr því kom með
árunum lítið yfirlitakort yfir
jarðlagahallann hér á landi.
— Hvað er að segja um
þetta kort?
— Það er skársta kortið af
þessu tagi, ófullkomið að vísu,
en sæmilegt til glöggvunar á
aðalatriðum.
— Hvert var aðalstarf þitt
fyrstu árin?
— Ég gerðist menntaskóla-
kennari á Akureyri. Auk jarð-
hitans, sem ég glímdi við,
blasti þar eitt verkefni við.
Það var dalmyndunarsaga
Eyjafjarðar og nágrennis, og
jafnframt ísaldarsaga svæðis-
ins.
Það var von mín, að aðrir
tækju fyrir Skagafjörð og
ýmis önnur dalasvæði á svipað-
an hátt til samanburðar. Úr
því hefur ekki orðið, svo þessi
GUSU UNDIR VATNI
— Þú hefur kannað myndun
móbergsfjalla, sem svokölluð
stapakenning hefur verið lögð
fram um af Guðmundi Kjart-
anssyni?
— Jú, ég hef kannað all ræki
lega móbergsmyndunina eink-
um á S-Vesturlandi og þykist
nú hafa komizt all nærri því
rétta í myndunarsögu þess.
Hefi ég endurbætt þær hug-
mundir sem ég hafði fyrir 20
árum. Nokkurn hluta þessava
rannsókna birti ég 1962, en.
síðan hefi ég enn safnað miklu
Framhald á bls. 30
segir próf. Trausti Einarsson
Þessi fallegi hraun skúlptúr myndaðist í Heklugosinu.
Ieg skilyrði og stundum lítinn
skilning. Eftirvinnuhýru og
annan þvílíkan munað þekktu
menn ekki í þann tíð, en söfn-
uðu fremur því sem ryð og
mölur fá ei grandað.
Dr. Trausti tók blaðamanni
Mbl. Ijúflega að heimili sínu
á Sundlaugavegi, og vísaði hon-
um til sætis í hlýlegri dag-
stofunni. Varla var Dr. Trausti
seztur niður fyrr en blaðamað-
ur hafði spurt hann um ætt
og uppruna.
— Ég er fæddur í Reykja-
vík, en uppalinn í Vestmanna-
eyjurn, og myndi líklega berj-
ast í liði eyjaskeggja, ef því
væri að skipta. Gekk í Mennta-
skólann í Reykjavík og lauk
stúdentsprófi 1927. Hélt síðan
til Þýzkalands og nam við há-
skólana í Múnchen og Götting-
ur til jarðarinnar?
— Þegar ég hafði lokið
doktorsgráðunni og allt var í
óvissu um starf mitt hér heima,
var ég sendur á fund Gold-
smiths. Hann var Norðmaður
og hafði prófessors- og for-
stöðumannsstöðu í Göttingen.
Goldsmith var raunar sjálfur
faðir jarðefnafræðinnar. Hann
tók mér af sinni alkunnu ljúf-
mennsku. Kallaði mig herra
kollega og sagði, að ef ég hefði
ekki rannsóknaraðstöðu í
stjörnufræði á íslamdi, gæti ég
margt verra gert en að snúa
mér að náttúru landsins. Hann
fór mörgum orðum um þá
miklu möguleika, sem ísland
hefði upp á að bjóða á þessu
sviði.
Annars streyttist ég fyrstu
árin við að snúa mér að jarð-
eðlisfræði eða jarðfræði. En
eftir um 5 ár var ég svo djúpt
sokkinn, að á árinu 1942 og ’43
sigldi ég frarn og til baka til
Bretlands í gegnum kafbáta-
mergðina til að komast í jarð-
fræðideild háskólans í Glas-
gow. Þá pússningu, sem ég
fékk þar hjá nokkrum góðum
mönnum hef ég látið mér
nægja, sem beina skólagöngu
í faginu.
— Var það þá jarðfræðim,
sem þú einbeittir þér að?
Ef sverð þitt er stutt gakktu þá feti framar, var sagt í
Spörtu forðum daga. Myndina tók Birgir Kjaran af dr.
Trausta. Við mælingu á seigju hraunsins í Ileklugosinu,
Trausti notaði staf einn, sem hann rak niður í hraunið. Hit
inn varnaði honum stundum aðgöngu. Fyrir atlöguna
við Öskju var álskjöldurinn sem sézt á myndinni smið-
aður. Dugði sá vel til hitavarna.
DR. Trausti Einarsson er í hópl
þeirrar kynslóðar íslenzkra
vísindamanna er lauk númi á
erlendri grund á þriðja tug
aldarinnar. Tímabili stöðnunar
og lélegra lífskjara á íslandi.
Enginn gæti ásakað þá menn
um „lífsþægindagræðgi", sem
til Fróns snéru á þessum tima,
hvað svo sem útlendum gylli-
boðum leið.
Hér heima plægðu þeir jarð-
veginn fyrir vísindalegri starf-
semi ,oftast við næsta fátæk-
en, doktorsgráðu fékk ég frá
þeim síðarnefnda árið 1934.
— Þú ert stjörnufræðingur
upphaflega?
—- Já og eigum við ekki að
segja rímsins vegna, að ég hafi
haft lítið dálæti á þeim jarð-
bundnu mönnum, sem voru
með nefið niðri í gjám og gjót-
um eða grófu moldarbörð.
FRÁ STJÖRNUFRÆÐI
TIL JARÐFRÆÐl
— Hvenær steig'stu svo nið-
STAPAKENNINGIN FÆR
YFIRLEITT EKKI STADIST