Morgunblaðið - 03.09.1967, Blaðsíða 5

Morgunblaðið - 03.09.1967, Blaðsíða 5
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 3. SEPT. 1967 5 GltH Guhmvndsson: Sjón er sögu ríkari sannaðist rækilega í þessari ferð minni um Austur-Skaftafellssýslu. Þegar á heildina er litið tel ég, að þar sé að finna meiri og stórbrotnari náttúrufegurð, og fleira athyglis- vert að sjá og njóta, en í nokkru öðru héraði á Islandi. Og þetta er ekki ut í bláinn sagt, því að ég hefi ferðast um allar byggðir landsins, og flestar oft. Á næsta ári stendur þett hérað öllum opið til ferðalaga og á komandi árum mun það verða fyrir sívaxandi aðstreymi gesta, inn- lendra og útlendra. Því verða allir aðilar, sem hér eiga hlut að máli, héraðsbúar með sýslunefnd í fararbroddi, Ferðamálaráð, Náttúruverndarráð og aðrir, að hefjast handa um, að skipuleggja nauðsynlega ferðaþjónustu á sem hagkvæmastan hátt, en jafnframt því, ákveða hvaða staði á að vernda, og á hvern hátt. I von um að svo megi verða, og vel til takast, lýk ég þessu spjalli. Mínum ágætu samferðamönnum og öðrum, sem greiddu götu mína, sendi ég alú'ðarkveðjur ag þakklæti. SUÐURSVEIT ber fallegt nafn, í ætt við sól og hlýju, og mér finnst hún eiga það skilið. Ljóð línan alkunna, „Þér skýla fjöll, þig faðmar haf“ lýsir henni vel og þó að undirlendisræman í fjallaskjólinu sé óneitanlega mjó og gróðurlendið slitrótt, þá hef- ur sveitin á sér yfirhragð bú- sældar og snyrtimennsku. Sú var þó tíðin og búsældin var heldur rýr og björg úr fangi sjávar hélt byggðinni við lýði. Við ána Kolgxímu endar undir- lendi Mýranna, vestan hennar er fyrst Skálafellshnúta en suður af henni Borgarhafnarfjall. Néð- an við brattar hlíðar er grösugt hjallaland, sem fer mjókkandi suður að Hegggerðishnútu (Hest gerðishnútu). Þar gengur bratt- lendið alveg fram að stóru sjáv arlóni, Hegggerðislóni (Hest- gerðislóni), en framan við það er hólóttur sjávargrandi, Hálsar. Fjögur býli eru á þessu svæði, Merkurbæir. Bærinn Skálafell er framan undir hnútunni, þar fæddist bóndasonurinn Jón Eiríksson, sá er Harboe biskup tók með sér til Kaupmannahafnar og setti til mennta. Vegna yfirburða hæfi- leika og mannkosta komst hann til valda og metorða, í kóngsins þjónustu, og reyndist þjóð sinni bjargvættur á hennar mestu neyðartímum, á síðari hluta 18. aldar. Kolgrímug voru áþjánar- öflin, sem hann átti við að stríða og margur hefur fengið bauta- stein fyrir minni verðleika. Nokkru vestar fellur Smyrla- tojargará fram af fjallsbrúninni, í 100 m háum fossi, og þar er bærinn Smyrlabjörg. Fyrir nokkrum árum var ákveðið að virkja þennan foss, framkvæmd ir hafnar, digrar vatnsleiðslur fluttar á staðinn en vélar biðu flutnings í Reykjavík. Svo datt botninn úr öllu saman, en rör- staflarnir standa við veginn, sem nokkurskonar minnisvarði um afrekið, það vantar bara snotran skjöld með nöfnum af- reksmannanna. En fossinn held- ur áfram að prýða bergið. Utan við bæinn Uppsali þreng ist undirlendið stöðugt, þar eru Tröllaskörð og þóttu varhuga- verður staður að fara um í myrkri. Bærinn Hegggerði (Hest gerði) er framan undir hnútunni og vakti þessi staður athygli mína, ekki sízt hinar kynlegu hamramyndanir í fjallinu. í miðj um hlíðum trónaði vígalegur grjóthaus, Kleykir, en í brúnum var fagurt stuðlabergsþil, Fall- stakkanöf. Þessi staður á einn- ig að baki sér langa og viðburða ríka sjóferðasögu. Vestan undir lágum klettarana er gróin lægð, er nefnist Kambstún, og þar sést til fornlegra rústa. Hér höfðu Norðlendingar verstöð fyrr á öldum, og fóru miklar sögur af henni og misjafnar. Gleðskap ur var þar oft mikill og háski á ferðum fyrir dyggðugar heima sætur (Komdu í Kambstún ef þér leiðist). En endalok þeirrar sögu urðu hörmuleg, er sagt, að í hroðalegu mannskaðaveðri, ár ið 1957, hafi farizt 53 menn og sú mannfórn bundið endi á sjó- sókn Norðlendinga frá Kambs- túni. En heimamenn héldu áfram sinni sjósókn í aldir. Vestan við Hegggerðishnútu opnast töluverður undirlendis- sveigur og í honum er megin- byggð sveitarinnar. Að baki hennar rísa tignarlegustu fjöll- in í suðurbrún Vatnajökuls, að Öræfajökli undanskildum. Fáir staðir á fslandi hafa upp á ann- að eins að bjóða. Undir lágum hlíðum, hægra megin, standa Borgarhafnarbæir í fallegri hvirf ingu en Vagnsstaðir eru sjávar- megin. Frekar grunnur dalur, Staðardalur, gengur norður í fjöllin og upp úr honum er greið fær leið inn á Vatnajökul, segja munnmæli að það sé hinn forni Noirðlendingavegur. Vestan við þennan dal gnæfa hin háreistu Kálfafellsfjöll með hamrabelt- um, eggjum og tindum. Hæstir þeirra eru Kaldárnúpur og Birnudalstindur (1406 m). Framan undir þessum fjöllum er önnur bæjarhvirfing (Mið- þorp) og þar er kirkjustaðurinn Kálfafellsstaður, skóli og félags heimili. Leizt mér þarna vera álitlegur áningastaður ferða- manna. Ég spurði Þorstein um völvuleiði, sem ég hafði heyrt um, að væri á þessum slóðum og hann benti mér á staðinn, fram- an undir Hellnaklettum. Að því er sagnir herma, þá er þessi fornkona búin að liggja þar und- ir grænni torfu í ein 1000 ár, en er ennþá það máttug, að hún getur launað prestinum á Kálfa- fellsstað fyrir að hlaða upp leið ið. Síðast mun það hafa verið gert um síðustu aldamót, þá laun aði hún með rekatré, svo vænu, að það dugði til að viða upp nýtt íbúðarhús. Það er óneitanlega hagur í því, að hafa slíkan ná- granna. Þegar ég svo spurði Þor- stein um huldufólk og álfa vildi hann lítið um það segja, virtist meira fyrir sannfræði en huldu- fræði. Vestan við Kálfafellsfjöll opn aðist Kálfafellsdalur, sem ég tel eiga mikilfenglegri umgjörð, en flestir aðrir dalir landsins. Upp af sléttum, hallalitlum botni rísa vesturhlíðar Kálfafells fjalla, snarbrattar og hömróttar, þverskornar af hrikalegum gljúfxagiljum (þeirra mest er Kaldárgil). Vestan við dalinn er fyrst Staðarfjall en fjær gnæfir hæsta fjallið á þessum slóðum, Þverártindsegg (1554 m), skreytt miklum hjarnbreiðum. Skriðjökulstunga hangir í bratt- lendinu fyrir botni dalsins og undan henni koma Steinavötn (Miðvötn). Þau hafa skilið eftir sig samfellda aura um allan dal inn og framan við hann Steina- sand. Fyrir 3—4 árum voru vötnin brúuð og þá var ýtt upp mörgum varnargörðum, til að halda þeim í föstum farvegi. Þá hófu bændurnir nýtt landnám og nú gladdi augað víðáttumikið og fagurt graslendi. Ef vötnin tolla á sínum stað verða þeix búnir að klæða dalinn, eftir áratug eða svo. Þó að Staðarfjall sé rúmir 900 m á hæð virðist það næstum lág- reist í samanburði við skýjakljúf ana báðu megin. Það hét að fornu Papýlisfjall, hér vax bú- setusvæði hinna lítt kunnu frum byggja landsins okkar. Sem ég var að horfa á þetta fjall, þá fékk ég skrýtna hugdettu. Þeim skyldi þó aldrei hafa tekizt, þessum frómu sálum, að bregða yfir sig huliðshjálmi, til að kom ast undan hinum norrænu heið- ingjum, og þannig orðið forfeður huldufólksins okkar. Ég skal við urkenna, að þetta er nokkuð gamansöm tilgáta, en á hinn bóg inn finnst mér það alveg gaman laust, hversu fræðimenn okkar hafa leitt hjá sér rannsóknir á >essum merkilegu frumbyggj- um. Vestan við Staðarfjall sést í endann á miklu gljúfri, sem heit ir Klukkugil, og eru um það margar sagnir, t.d. um eina tröll skessu, sem átti 7 dætur. Það er fallegur dalur, Hvannadalur, innan við gljúfrið, Dalsá rennur í það en heitir svo Kaldakvísl, þegar hún kemur fram úr því. Steinafjall lokar þessum fallega sveig að vestan, girt mdkl um hamraflugum að framan, sem sízt draga úr tign myndar- innar. Úr þessum hömrum, hef- ur kortiið mikið grjóthrun og sumt af því heljarbjörg. Við fór um að skoða nokkur ferlíki, sem 'höfðu hrunið í fyrra, og hrun- sáxið sást uppi undir brúnum. Við þá skoðun hrundi jarðfræði kenning, sem mér var kennd í skóla, sú, að gabbróið væri elzta bergmyndun landsins. Þessi björg voru úr dökku, grófkorn- óttu gabbrói, komin úr lögum, sem lágu ofan á mörgum basalt- lögum. Þorsteinn sýndi mér rústirnar af gamla Steinabænum, sem varð að yfirgefa vegna vatnagangs úr Steinavötnum. Heimilisfólkið varð að yfirgefa bæinn í skyndi og þá ól húsmóðirin barn í hell- isskúta, þarna ofan við. Báðum heilsaðist vel. Bærinn var flutt- ur vestur með fjallinu og nafn- inu breytt í Sléttaleiti, það er nú í eyði. Svo er Breiðabólstaður, land- námsjörð Hrollaugs jarlssonar, frá Mæri. Þó að bærinn beri ekki nafn hans mun það þó geym ast, Hrollaugseyjar eru undan landi og Hrollaúgshólar heitir hólaþyrping í austurjaðri Breiða merkursands. Þar sá einn Norð- lendingur hóp af huldufólki, sumarið 1962. Á Breiðabólstað eru 4 myndarleg býli og bænd- urnir þar stunda landnám. Á einum þeirra, Hala, sleit Þor- bergur Þórðarson barnsskónum, einn mesti landnámsmaður ís- lenzkrar ritlistar á þessari öld. Þarna ofan við eru hamrar Steinafjalls rismestir, en fram- undan er víðátta úthafsins. Reynivellir eiga sér fagurt bæjarstæði undir fjallinu, nokkru vestar. Svo kemur Fells fjall, útvörður byggðarinnar í vestri, og snýr rammgervum hamravegg að jötninum Breiða- merkurjökli. Við Þorsteinn héld um heimleiðis, það var bjart yfir Suðursveitinni en sarna dumb- ungsveðrið í Nesjum. Svo kvaddi ég þennan merka bónda og fræði mann með virðingu og þakk- læti. Nú var Lónið (Bæjarsveit) eina sveitin í Aust.ur-Skaftafells sýslu, sem ég átti eftir að skoða, og því gerði ég mér ferð þang- að. Þá fékk ég þriðja Þorstein- inn í fylgd með mér, son Þor- steins frá Reynivöllum. Frá sjó og úr lofti, hafði ég oft dáðst að útvörðum Lónsins í austri g vestri, Austurhoxni og Vestur- horni; þessum tignarlegu, tind- w óttu fjallaskögum, sem bjóða öll um stormum og stórsjóum byrg- inn. Inni í hinum fagurdregna sveig á milli þeirra, þar sem lág lendið á svo nauma fótfestu framan við stóxbrotið ' hálendi, með jökla að baki, þóttist ég vita, að finna mætti fagra og sérkennilega staði, enda reynd- ist svo vera. Það var þoka á fjöllum er við komum í Almannaskarð svo að ég naut ekki hins fagra útsýn- is þaðan, var enda búinn að sjá það allt af öðrum sjónarhólum. En fagurt hlýtur það að vera f bjartri morgunsól, öll hin stór- kostlega suðurbrún Vatnajökuls vestur að Öræfajökli, með sveit ir, lón og sanda hið neðra, kögr- aða af hvítu brimi. En ökumenn v vil ég vara við hinni hættu- legu beygju, niður út skarðinu að vestan, og um leið lýsa sök á hendur þeim yfirvöldum, sem bera ábyrgð á þeirri vítaverðu vanrækslu, að þarna eru engin hættumerki. Það eru fallegir tindar á báðar hendur, Skarðs- tindur að norðan en Fjarðar- fjall með Klifatind (889 m) að sunnan. Vegurinn liggur niður Skarðsdal, Fjarðarheiði er fram undan en Endalausidalur opnast til vinstri, stórskorið landslag og litskrúðugt. Papafjörður er á hægri hönd, innan við mjótt standrif og hliðarvegur, til hægri, framhjá bænum Syðra- Firði, að Papós, þar sem sjá má rústirnar af fyrsta verzlunarstað sýslunnar (1860—97). Enn sunn- ar eru Papatættúr, en munu orðnar ógreinilegar. Það fer lítið fyrir graslendinu í vesturhluta sveitarinnar, þó eykst það nokkuð austan við bæinn Þorgeirsstaði, í kring utn | Volasel. Þorgeirsstaðatindur er nakinn og dökkbrýnn, svo er Gjádalur og bærinn Hvammur í j mynni hans, framan undir Framhald á bls. 31 <§> KARNABÆR TÍZKUVERZLIJIM UIMGA FÓLKSINS SLMARSALAN Aðeins á morgun — Allra síðasti dagur Allt að 50% afsláttur HERRADEILD NÝJAR VÖRUR • STAKAR BUXUR FRÁ 400/- • PEYSUJAKKAR FRÁ 500/- • SKYRTUR FRÁ 150/- • STUTTJAKKAR 1400/- O. M. FL. STORKOSTLEGT TÆKIFÆRI FYRIR SKÓLAFÓLK TIL AÐ KLÆÐA SIG FYRIR LÍTIÐ VERÐ.

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.