Morgunblaðið - 06.11.1968, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVTKUDAGUR 6. NÓVEMBER 1968
15
Pétur Björnsson, skipstjóri:
Landslög og aimenningsálitiö
„MEÐ lögum skal lamd byggja,
en með ólögum eyða“. Svo segir
Ihið fornkveðna, og ni á okkar
tímum miun það viðurkiennt af
flestnm menningarþjóðlum, sem
frjálsa huigsun heiðra, að réttlát
lög og dómar séu hymimgar-
sbeimn hins satnma lýðræðis. Það
fcemur þó sbundum fyrir í
frjálsu landi, eiins og tii dæmis
íslandi, að almenninigsálitið er
ekki sammála hinum æðsta dóm
stól, þótt enginn vafi leifci á
því, að dómurinm sé uppkveðinn
samkv. bókstaf laganna. Fyrir
skömmu var þess háttar mál á
daigskrá hér, Ásmundarmálið
svonefnda, þar sem dómstóll
dæmdi vélbát upptækan, sem
eigandinn hafði leigt til fisfcveiða
við strendur landsins, en sem
vair svo notaður til hinmar
stærstu smygltiiraiuna, sem
þekkzt hefir hér á landi. Samkv.
landslögum var báturinn gerð-
ur upptækur til rífcissjóðs, þót-t
sannað þætti, að eiganda hans
hefði ekkert grunað til hvers
æbti að nota bátinn. Það skeði
þá, sem sjaildan hefir skeð hér
á landi, að almenningsálitið
mótmæli þessum dómi af svo
miklum móð, að forsetinn náðaði
manniinn og eigandinni féfck bát
sinn aftur .
Ég ætla efcki að fara að halda
því fram, að aimenniinigsiáilitið
ætti að vera yfirdómari þjóðar-
imnar, þótt það beri við af og til
að því finnist bókstafur laganna
óréttlábur.
Það er eitt atriði í hegningar-
lögum íslands, sem yfirmönnum
á íslenzkum farsfcipum hefir
verið lengi þyrnir í augum. Það
er ákvæði um það að ef smygl-
vara finnst í skipi, em ekki verð-
ur uppvíst hver er eigandi
hennar, svo að hægt sé að dæma
hann, þá sfculi dæma sfcipsitjór-
ann á skipinu í sekt, eirns og það
hefði verið hann, sem átti smygl
vöruna, þóbt það þætti augljósit
að skipstjórinn hefði ekkert um
smyglið vitað. Það eru þó efcki
þessar krónur, sem skipstjórimn
er dæmdur til að greiða, sem
hann svíður mest undan, heldur
það, að hann nú er komimm á
skrá hjá refsiréttinum sem brot-
legur við landislög, og á hegning-
arvottorði hans stemdur með
skírum bókstöfum, að hann hafi
gerzt brotlegur við þessa eða
hina grein hegningarlaiganna.-
Síðan ég hvarf frá starfi mínu
á sjónum, hef ég ekki fylgzt
með, ihve mamgir dómar hafa
verið kveðnir upp þessu við-
víkjandi, en ég veit um að
minnsta kosti um fjóra, og einn
slíkan dóm féfck ég á mig með-
an ég var skipstjóri.
Ég er nú fcominn mjög við
aldur, og minnið farið að sljófg-
ast. En mér gramdist svo þessi
dómur, þótt ég vissi að hann
væri kveðinin upp samkv. bók-
sitafnum, að hann hefur etoki
liðið mér úr minni, eins og mörg
önmur óþægileg atvik, sem fyrir
mig hafa komið. Ég vil nú skýra
frá málavöxtum þessu að lút-
andi, eftir því sem ég bezt man.
Það var skömmu eftir 1930,
ég var 'þá skipstjóri á Goðafossi,
sem var í áætlunarferðum milli
Hamborgair, Huil og íslands.
Þegar skipið iá í Hamborg lá það
í fríhöfninni þar. Þar var engin
tollgæzla og þar gátu menn náð
í allt það áfengi, sem þeir vildu
tollfrítt, án þess að það væri
í gegnum tollyfirvöldin. Það
fcom því nokkrum sinnum fyrir,
að áfengi fannst í skipimu við
komu þess 'til Reykjavíkur og má
vera að íslenzka tol'Lgæzlan hafi
alið sérstaka ástæðu til að hafa
augun með Goðafossi.
Þá bar það eitt sinn til að
patoki, merktur Háskóla ís'lands
kom til afgreiðslunnar í Ham-
borg frá verksmiðju í Þýzka-
landi og fylgdi bréf með frá
sendanda. Þar var skýrt frá að
í pakkanum væri jarðsýrumælir
til Hásfcólans á fslandi, og að
þetta væri mjög viðfcvæmt
áhald, sem ekfci þyldi hnjask.
Afgreiðslan var beðin að vekja
athygli yfirmanna skipsins, sem
pafckinn yrði sendur með á
þessu, og biðja þá að fara var-
lega með pafckann. Vegna þessa
ummæla sendi afgreiðslan patok-
ann beint um borð til stýrimanna
skipsims og þeir létu hairun niður
í póstgeymsiuna .En afleiðingin
af þessu varð sú, að pakkimm var
- i
Pétur Björnsson.
efcki skráður á hleðsluseðil og
kom því ekki með á farms'fcrána.
Þegar skipið kom til Reyfcja-
vífcur var gerð einsikonar stórieit
í skipinu og fannst þessi pakki
í póstgeymslunni, og var ekfci
á farmskrá. Næsita dag var ég
kallaður upp í rétt og þar var
ég dæmdur í að því er mig minn-
ir 350 króna sekt. (Ef til vili
var þebta kallað dómsætt). Þegar
ég 'hitti húsbónda minn og
greindi honum frá dómnum ávít
aði hann mig harðlega fyrir að
greiða sektina, hann vildi halda
málinu til streitu. En ég hafði
ógeð á að eiga í málaferlum og
yfirheyrzlum og því valdi ég
að borga sektina og vera laus við
þetta mál.
Það má segja, að það hafi verið
yfirsjón stýrimanns, að segja
efcki 'tollvörðum frá paktoamum,
þegar þeir komu um borð í stoip-
ið, og þá myndi engin rekistefna
hafa orðið út af þessum pakfca.
En það kom svo oft fyrir að ég
eða stýrimenn skipsins voru
beðnir fyrir áríðandi pafcka til
gtjórnvailda eða embættisimanna
á fslandi og við höfðum það á
tilfinniniguinni að toltgæzlan
hefði efckert við það að athuga.
Ég vissi ekkert um þennan um-
rædda pafcka ,fyrr en toilrverð-
irnir fundu hann, en ég þori etoki
að fullyrða, að ég hefði verið
nokfcuð varasamari í þessum efn
um, en stýrimennirnir voru, þó
svo ég hefði vitað um pafckamn.
Þetta sem hér að ofan er skráð,
sveif í gegn um huga minn er
ég frébti að nýlega hefði verið
kveðinn upp einn slífcur dómur
hér í Reykjavík yfir vel þefckt-
um skipstjóra, sem í mörg ár
hafði að flestara dómi, staðið með
prýði í vandasamri stöðu. Toll-
verðir fundu faldar 7 flösteur af
víni og eitthvað af tóbaksvörum
í skipi hans, sem emginn vildi
kannast við að eiiga. Nú fyrir
skömmu var hann kallaður upp
í rét'tinin, dæmdur til að greiða
þá sekt, sem smyglarinn hefði
átt að greiða, og var færður inn
á sakaskrá sakadóms. Ég er ekki
lögfróður maður, en mér er
efcki kumnugt um að í ístLenzfcum.
lögum séu nokkur önnur þessu
hliðstæð áfcvæði, að sekta skuli
safclausan í stað þess er ódæðið
vanin, ef ekki næs't í ódæðis-
manninn. Ég held að íslenzk rétt-
vísi væri að engu fátæfcari, þótt
þetta áfcvæði væri numið á brott
þaðan, og ég er fullviss um að
almenningsálitið myndi styðja þá
tillögu.
Pétur Björnsson.
Erlendur Jónsson
skriíar um
BÓKMENNTIR
Landnámssaga
Jón Sigurðsson í Yztafelli:
GARÐAR OG NÁTTFARI. 167
bls. Prentsmiðjan Leiftur hf.,
Reykjavík — 1968.
HVAÐA gildi hafa fornritin haft
fyrir íslendinga á liðnum tímum.
Voru þau ekki til skamms tíma
nokkurs konar trúarrit?
Til íslendingasagna og annarra
fornra bóka, einkum þeirra, sem
ritaðar eru á lausu máli, sótti
þjóðin fyrirmynd að drengskap
og glæsileik. Einnig þangað var
að sækja fyrirmynd að full-
komnun málsins. Börn tóku sér
í munn orð fornra kappa, sem
þau gengu til leiks. Talsháttur,
sem benda mátti á, að fyrir
kæmi í einhverju fornriti, var
óskorað „rétt“ mál.
En fornritin voru meira en
trúarrit, fyrirmynd. Þau voru
líka óþrjótandi umræðuefni.
Endalaust mátti velta fyrir sér
efnj þeirra. Menn ræddu um þau
hver við annan og hugsuðu um
þau í einrúmi. Rök atburðanna
í sögunum knúðu hugann til at-
hafnar; efnið brauzt út fyrir sín
eigin takmörk: Menn tóku að
geta í eyðurnar; geta sér til,
hvað átt væri við með þessu eða
hinu; hvernig skilja bæri þetta
eða hitt; hvers vegna sagt væri
frá þessu, en þagað um hitt; og
svo framvegis.
Skáldsaga Jóns Sigurðssonar í
Yztafelli, Garðar og Náttfari, er
ekfcert einsdæmi þess, hversu
fornritin hafa knúið íslendinga
til að semja framhaldið, þar sem
þeim sjálfum sleppti.
Að vísu hafa fæstar sögurnar,
sem þannig urðu til í hugum
manna, komizt lengra en að vera
„bornar undir“ vin eða kunn-
ingja. Fáar hafa verið skráðar,
og enn færri hafa reynzt lífvæn-
iegar bókmenntir.
Jón Sigurðsson hefur skráð
sína sögu og gefið hana út á
prent, svo aldir og óbornir megi
dæma hana og njóta hennar.
Og hvernig er svo þessi skáld-
saga? Hún er fyrir það fyrsta
rómantísk. Glæsimynd sú, sem
nítjándu aldar menn gerðu sér
af fornöldinni ( sem við köllum
svo, þó raunar sé um að ræða
hluta miðalda) svífur höfundi
fyrir hugskotssjónum. „Þá riðu
hetjur um héruð“, kvað Jónas.
Höfundur Garðars og Náttfara er
sama sinnis. Mynd sú, sem hann
dregur upp af fólki og atburðum
á þessum löngu liðnu tímum, er
auðvitað ósennilega fögur. En
höfundur er á sinn hátt rökvís
maður. Hann leitast við að skilja
til að geta trúað.
Hvers vegna hófst menning
Norðurlandabúa til þvílíkrar
reisnar, sem raun bar vitni;
reisnar, sem ásannaðist meðal
annars á því, að þeir höfðu
þekking, tæki og þar með áræði
til að 'sigla yfir úthöfin: alla leið
til íslands, Grænlands og Amer-
íku; og gátu numið ísland á
skömmum tíma, þó um langan
veg væri að flytja? Hvaðan kom
þeim þekkingin? Höfundur leys-
ir þannig úr gátunni:
Norrænir menn, sem lögðu leið
sína suður yfir Rússland og til
Miklagarðs, kynntust þar Grikkj-
um, sem varðveittu með sér
landaþekking fornaldar. Svavari,
föður Garðars, var suður í
Miklagarði sagt „frá kenningum
fornra spekinga um, að jörðin
væri hnöttur mikill, sem snerist
um sólu, og væri sólin miklu
stærri jörðinni. Þó myndi jörðin
meiri en flestir hygðu, og væru
lönd þau og höf, er þeir þekktu,
minnstur hluti jarðar."
Grískrar ættar var sú kona,
sem Svavar gekk að eiga suður
í Miklagarði. Hún fluttist með
honum norður til Svfþjóðar og
varð móðir Garðars.
Ungum sagði hún drengjunum,
Garðari og Náttfara, „sögnina
um Atlantis, sem mundi vera
mikil heimsálfa í Vesturhafi. Þá
hafði fundizt óbyggt undraland
norður og vestur í hinu mikla
Vesturhafi. Það var nefnt Týli
á grísku og mætti heita Sóley
á norrænu."
Sigling Garðars og Náttfara til
þessa norræna undralands var
því hvorki slys né tilviljun.
Garðar „fór að leita Snælands
að tilvísun móður sinnar fram-
sýnnar", segir í Landnámu. Höf-
undur Garðars og Náttfara hefur
hér með útskýrt „framsýni“ kon-
unnar.
ísland, eins og það kemur fyrir
sjónir þessum norrænu görpum,
er svo efni út af fyrir sig. Það
er land sælunnar sem við þeim
tekur; jarðnesk paradís; mey-
land, ósnert, hreint, saklaust.
Mannlýsingarnar í sögunni eru
flestar með sama móti. Fólkið
er gott og óspillt, heiðrar mann-
dóm, heldur orð sín. Furðufátt
er um misklíðarefni. Lífið geng-
ur árekstralaust. Ástin er hrein
og náttúrleg. Eining fjölskyld-
unnar er eins og bezt verður á
kosið. Greini menn á, jafna þeir
ágreininginn friðsamlega eða sá
vægir sem vitið hefur meira.
Fáeinir menn í sögunni gegna
hlutverki hins illa og eru engrar
samúðar verðir; hljóta líka mak-
leg málagjöld illsku sinnar. Á
þeirn ber þó næsta lítið. Þeim
er skipað í þann skugga, sem
þeir verðskulda.
Þrátt fyrir þessa einföldun
'hlutanna er sagan engan veginn
barnaleg. Áhrifamáttur hennar
væri að sjálfsögðu meiri, ef sögu-
hetjurnar væru ekfci flestar
steyptar í sama mótinu, ef þær
væru greindar hver frá annarri
með einhverjum hætti — mis-
munandi látæði, tungutaki eða
því um líku.
Allt um það er Garðar og
Náttfari ekki aðeins læsileg
saga, heldur beinlínis skemmti-
leg. Draumalönd þau, sem sagan
greinir frá, eru sjálfum sér sam-
kvæm. Sögusviðið er rækilega
upplýst eins og vera ber í sagn-
fræðilegu skáldriti. Þarf ekki að
fara í grafgötur um, að höfund-
ur sér það greinilega fyrir sér,
úr því honum tekst að lýsa því
svo ljóslega fyrir öðrum.
Um fræðilegt gildi sögunnar
treystist ég lítt að dæma; hygg
þó, að það sé næsta takmarkað.
Höfundur skrifar vandaðan stíl
með stuttum setningum og máls-
greinum. Einkum eru með ágæt-
um lýsingar hans á undralandinu
íslandi, eins og hann lætur það
koma fyrir sjónir hinum fyrstu
landnemum. Sums staðar, eink-
um í seinni hlutanum, varpar
höfundur af sér gervi skáldsins,
gerist einber fræðimaður og
skírskotar út fyrir söguna.
Þvílík víxlspor eru að vísu
dæmd hart, þegar ýtrustu kröfur
eru gerðar. En það verður nú
einu sinni að taka við hverjum
hlut, eins og hann er. Og skáld-
sagan Garðar og Náttfari sómir
Á NÆSTU kvöldvöku Ferðafé-
lags íslands en hún verður hald-
in í kvöld miðvikudaginn 6. nóv.
í Sigtúni, verður frumsýnd
ný landkynningarkvikmynd, sem
Ferðaskrifstofa ríkisins hefur lát
ið gera. Kvikmynd þessi ber
heitið „ísland — land í sköpun".
Höfundur hennar er Bandaríkja-
maður að nafni William Keith,
en hann hefur, ásamt konu sinni,
sem er íslenzk, unnið um árabil
að ljósmynda- og kvikmynda-
gerð hér á landi.
I kvikmynd þessari er farið
vítt um landið, byggðir og
óbyggðir, sýnd sérkenni og and-
stæður íslenzkrar náttúru, eld-
gos, jöklar og gjósandi hverir,
speglandi stöðuvötn og dynjandi
fossar. En auk sérkennilegra og
fagurra staða, sem ferðamanninn
fýsir að sjá, er lögð áherzla á
að kynna í máli og myndum líf
og starf íslenzku þjóðarinnar, at-
vinnu og þjóðhætti, og ennfrem-
sér hvergi betur en einmitt á
þeim vettvangi, þaðan sem hún
er sprottin — sem alþýðleg
fræðimennska og skáldverk á-
hugamanns.
Höfundur fylgir sögu sinni úr
hlaði með eftirmála. „Þegar ég
var,“ segir hann þar, „orðinn 75
ára, gafst mér fyrst tóm til að
rita þessa bók. Það var furðu
létt verk. Mér fannst sagnarandi
sitja á öxl minni og hvísla í eyra
mér hvað segja skyldi.“
Sízt skal rengja þessi orð höf-
undar því verk hans ber með
sér, að andinn hefur komið yfir
hann.
Hvort Garðari og Náttfara
verður í framtíðinni skipað telj-
andi rúm í íslenzkri bókmennta-
sögu — því verður ekki reynt að
spá hér. En höfundur, sem skrif-
ar slíka bók, á að vera langlífur
í sínu héraði, svo ekki sé meira
Ur kemur það skýrt fram, að 1
þessu fagra og sérkennilega
landi býr, og hefur búið um ár
og aldir, sögurík menningarþjóð.
Annað atriði á kvöldvökunni
er myndagetraun, og síðan verð-
ur stiginn dans til kl. 24.
VELJUM ÍSLENZKT
sagt.
Erlendur Jónsson.
Landkynningarkvik-
mynd frumsýnd
á kvöldvöku Ferðafélags íslands