Morgunblaðið - 08.07.1969, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 8. JÚLÍ I9&9
Hann er norskur, heitir Odd
Didriksen, og er að skrifa rit-
gerð um stjórnmálasögu íslands
á síðasta áratug 19. aldar og
fram að árinu 1904. — A þeim
átta árum, sem ég hefi verið
sendikennari hér við Háskól-
ann, hefi ég verið að safna heim
ildum um stjórnmálasögu ís-
lands á síðara helmingi 19. ald-
ar, hin síðari ár einkum
um timahilið eftir 1895, þ.e.
Valtýskuna, segir hann er frétta
maður Mbl. fer að hnýsast í
störf hans.
— í upphafi retlaði ég að taka
ákveðinn þátt í stjórnarskrár-
baráttu íslendinga. Stjómar-
skrárbreytingin, sem veitti ís-
lendingum heimastjórn 1904,
færði þeim einnig sigur þing-
ræðisins, sem kunnugt er. Og
þar sem enginn, sem ritað hafði
um stjórnmálasögu íslands á 19.
öld, hafði reynt að rekja for-
sögu þess að þingræði sigraði á
fslandi um leið og þjóðin öðl-
aðist fyrstu innlendu land-
stjóraina, þá hugðist ég fjalla
um þingræði allt fram til 1904
En rannsóknin varð svo víð-
tækari hjá mér með Valtýsk-
unni og viðfangsefnið á endan-
um svo að segja allt er snerti
stjómmálabaráttuna á þessu
tímabili. Rannsóknir beindust
sem sé að þeirri hlið stjóraar-
skrárbaráttunnar, sem snýr inn
á við, að kjamanum í kröfum
íslendinga um sjálfstjórn, hvers
konar stjórnarháttum þeir
stefndu raunverulega að með
henni. Hin hliðin, sambandið
milli íslands og Danmerkur, lá
því að mestu ieyti fyrir utan
viðfangsefnið.
— Nú hiafa ýmisir skrifað irm
einstaka menn, sem hátt bar á
þessu tímabili. Hefur þú ein-
hvern ákveðinn mann í huga?
— Nei, það er hæpið fyrir
sagnfræðing að skrifa persónu
sögu. Hann verður ósjálfrátt
málafærslumaður þeirrar per-
sónu og hún hetja hans. Þetta
hafa margiir gert, bæði hér og
annars staðar, en það er hæpið
að skrifa sögu landsins í æfi-
sögum, a.m.k. ef maður trúir því
að hægt sé að vera nokkurn
vegin hlutlaus í söguskrifum.
Odd Didriksen hefur þegar
birt ritgerð um efni það, sem
hann fjallar um, í tímaritið
Sögu. Fyrsta ritgerðin var í
heftinu 1961 og nefndist „Upp-
haf kröfunnar um þingræði á
íslandi“. Árið 1968 birtist löng
ritgerð, er nefndist „Krafan
um þingræði í Miðlun og Bene-
dizku 1887—94“. Og í Sögu
1969 verður þriðja ritgerðin, er
nefnist „Launungarbréf Valtýs
Guðmundssonar 8. apríl 1896 og
svarbréf þingmanna". Kveðst
Odd hafa í fyrstu ritgerðinni
byggt mest á prentuðum heim-
ildum, í þingtíðindum, blöðum
o. fl., en hún spannar tímabilið
frá upplhafi stjórnarskráirbarátt
unnar, eða frá 5. tug 19. aldar,
og fram til 1887. í næstu rit-
gerð hefur hann fært út kvíarn
ar, dregið inn í óprentaðar heim
ildir og víkkað viðfangsefnið.
Og í þriðju ritgerðioni, seim
Viðtol við Odd
Didiiksen, sem
er að kanna
stjðrnmólasögu
íslands seinni
hluta 19. aldar
og til 1904
aðeins fjallar um launungar-
bréfið, er Valtýr skrifaði öllum
þingmönnum utan Benedikt
Sveinssyni og þrátt fyrix
beiðni Valtýs var birt á sínum
tíma, þar koma nú í fyrsta sinn
fram svarbréf 14 þingmanna,
við málaleitan hans. En Odd
tekur það fram, að hann sé
staddur í miðju verkinu og nið
urstöður séu bara braðabirgða
niðurstöður, sem hánn er að
setja niður, á grundvelli þeirra
hugmynda, er hann hefur þegar
fengið.
— Þegar ég byrjaði á þessu
verki, rakst ég á það, að marg-
ir skildu ekki hugtakið þing-
ræði, ParlamentarismL Sumir
nota það í allvíðtækri merk-
ingu.
Krafa um' þingræði e r í
stuttu máli krafa um meirihluta
stjórn og að ráðherrar séu skyld
ir að segja af sér, ef þeir tapa
trausti meiri hluta þingfull-
trúa. Þetta er grundvallarregla
um þingræði. Sagnfræðingur
verður líka að hafa í huga þró
un þingræðis á 19. öld, en í
raun og veru var stjórnskipan
hins klassíska þingræðis ekki
fullmótuð í heimalandi s ínu,
Englandi, fyrr °n á síðasta fjórð
ungi 19. aldar, eftir að flokka-
skipunin var komin í fast form.
Á Norðurlöndum komst þing-
ræði fyrst á í Noregi 1884, þá
1 Danmörku 1901 og í Svíþjóð
1917.
• Dáist að Jóni Sigurðssyni
— Hvað kemur fram í þínum
skriifiuon uim fyrstu knölfur ísi-
lendinga varðandi þingræði?
— Ég komst að þeirri niður-
stöðu, að krafan um þingræði
hafi verið alveg skýr hja Jóni
Sigurðssyni forseta. Og ég held
að rétt sé, að það hafi ekki kom
ið fram áður, þess er t.d. ekki
getið í æfisögu Jóns eftir Pál
Eggert Ólafsson. Og ég hefi
fyllzt ennþá .neiri a ðdáun á
Jóni Sigurðssyni af þessum sök
um. Svona snemma, um 1850,
hefur hann þessa kröfu alveg
klára. Það er svo löngu áður en
krafan um þingræði kemur al-
mennt upp á Norðurlöndum.
Að vísu voru til einstaklingar
á Norðurlömdfuim, einlkum 1
Danmörku, sem höfðu þessar
hugmyndir, en hann stendur í
fremstu röð þeirra sem frjáls-
lyndastar skoðanir höfðu í
stjórnskipunarmálum á Norður
löndum um miðja 19. öld. Og
hann virðist vera eini fslend-
imguir inm. Mér er að viísíU' kMmru-
ugt um, að Jón Sigurðsson á
Gautlöndum hafi fljótlega verið
á svipaðri sfkoðum og nafmi
hianis um samband þinigs og
stjórnar. Hann ber hins vegar
ekki fram neina kröfu um þing
ræði í eiginlegum skilningi.
Þetta er að ví'su fraim-
tíðarihugsjón Jóns Sig-
urðssonar og hann segir lítið
um það síðustu ár sín. Ég held
að hann skrifi síðast um það i
Nýjum félagsritum árið 1863,
en svo hættir hann að bolla-
leggja um það. Hann hafði um
svo margt annað að hugsa. Þó
ekki væri annað en að halda
mönnum saman um einföldustu
kröfur varðandi sjálfstjórn og
fullveldi. Áhuginn var ekki svo
mikill á íslandi þá.
— Þú nefnir áðan hættuna á
hetjudýrkun njá þeim sem
skrifa um ákveðna persónu. Nú
h^efur þú orðið enn hrifnari af
Jóni Sigurðssyni við að skrifa
um hann.
— Já, ég varð ósjálfrátt að
dást að honum fyrir þennan
þátt hans. Lúðvík Kristjánsson
hefur dregið fram ýmislegt um
Jón Sigurðsson, sem sumun
finnst sverta hetjuna, en fyrir
mig gerir það hann meira lif-
andi og ég tel að Lúðvík hafi
gert mikið gagn þar .
• Fyrstu kröfur um þingræffi
— Þetta var nú kannski ó-
þarfa innskot hjá mér. Við
skulum halda áfram með fyrstu
kröfur um þingræði?
— Fyrir íslendinga verður
mikilvægasta málið að fá stjórn
eða ráðherra sem er ábyrgur
fyrir alþingi, on danska stjórn
in hélt ósveigjanleg þeirri skip
an til streitu að íslandsráðherra
væri sami og einhver hinna
dönsku ráðherra og þar af leið
andi aðeins ábyrgur fyrir
darnska rikisþiniginiu. Jón Sig-
urðsson og samstarfsmenn hans
sáu það greinilega, að spurning
in um ráðherraábyrgð var
spurning um raunverulega
sjálfstjórn eða ekki, og aðeins
með því að landstjórnin yrði
ábyrg gagnvart alþingi, gátu
íslendingar fengið heimastjórn
og forðazt Hafnarstjórn. Þeir
sáu sem sé að ráðherraábyrgð
hafði úrslitaáhrif á samband Is-
lands og Danmerkur.
— Ábyrgðarspursmálið varð
því mikið til umræðu á alþingi
Menn fóru að deila um raun-
(hæft gildi ráðlherraátoyrgðlar,
en greinilegt er að þeir höfðu
yfirleitt mjög óskýran skilning
á gildi ábyrgðarinnar í sam-
skiptum stjórnar og þings. Á
okkar dögum þýðir ráðherra-
ábyrgð yfirleitt þingræðisleg á-
byrgð, en fráleitt er að ganga
út £rá því, eins og stiundium er
gert, þegar fjallað er um þenn-
an tímia í söguritum, að krafa
um ábyrgð ráðherra sé sama
og krafa um þingræði. Ráðherr
ar voru t.d. ábyrgir gagnvart
þingi í Noregi frá 1814 og Dan-
mörku 1849, en þingræði komst
sem sagt ekki á í þessuim lömd-
uim fynr en 1884 og 1901, eftir
hörð átök í þessium þjóðfélöigum.
—í alþingisumræðunum fyr-
ir 1874 eru það aðeins Jón Sig-
urðsson frá Gautlöndum og
Benedikt Sveinsson sem eru
með hugleiðingar um eitthvað
meira en hreint lagalega ábyrgð
ráðherra. Þeir tala báðir um
„siðferðilega" ábyrgð, en hjá
þeim báðum er þetta fremur ó-
skýrt hugtak. Samt munu þeir
báðir hafa gert ráð fyrir að
ráðherra, sem gæti ekki náð
traustri samvinnu við alþingi,
yrði fyrr effa síðar að segja af
sér, eins og oft hafði átt sér
stað í mágranniairikjunum Nor-
egi og Danimörku á þessium
Vísindi
og
rannsóknir
tíma. En þeir gerðu ekki ráð
fyrir þeirri víðtæku pólitísku
eindrægni sem felst í meiri-
hlutastjórn eða þingræðisstjórn
og bera sem sé ekki fram neina
kwöfu um þingræði í eiginlegum
skilningi.
Raunveruleg krafa um þing-
ræði er ekki borin fram á ís-
landi fyrr en 1384. Þá er kom-
inn á sjónarsviðið annar mað-
ur, Jón Ólafsson ritstjóri og
skáld, og stendur fyrir henni.
Jón Ólafsson er undir miklum
áhrifum af því sem er að ger-
ast í Noregi, en þar fengu Norð
m'enn sem ðaigt þinigræði einimiirtit
þetta ár. Allt frá 1884 var uppi
krafa um það, ?.ð tryggja þyrfti
að endurskoðun stjórnarinnar
leiddi til þingræðisstjórnar.
Bæði Jón ólafsson og Jón Sig-
urðsson frá Gautlöndum álitu
frá upphafi, að slík trygging
gæti m.a. verið fólgin í synjun-
arvaldi konungs eftir norskri
fyrirmynd. Knafan um frestandi
synijumiairvald ralkst hins vegar
á beina andstöðu Benedikts
Sveinssonar, sem áleit hana ó-
samrýmanlega hugmyndinni um
takmarkað konungsvald. Það
sýnir, hve sterka stöðu Bene-
dikt Sveinsson hafði í stjórn-
skipunarmálinu á alþingi, að
krafan um takmörkun synjunar
réttarins var ekki tekin upp í
frumvarpið 1885 þrátt fyrir hið
mikla fylgi, sem hún átti á Þing
vallafundinum það ár.
— Menn hafa ýmsar skoðan-
ir á Benedikt Sveinssyni og
hans þætti í málum þessum.
Hvað segir þú?
— Það hefiuir farið svo fyrir
mér, að álit mitt á Benedikt
Sveinssyni sem stjórnmála-
manni hefur minnkað.
Þáttur annarra manna en
hans, hefur hingað til verið van
metinn í sögunni, fyrst og
fremst þáttuir Jóms Ólafesonar
og Jóns á Gautlöndum. Eftir
fyrri endurskoðunina á stjórn-
skránni 1885—86 bættist
Slkiúlli Thiortodidisen í hóp þeörra
manna, sem bera skýrt fram
kröfur um þingræði. Þá er
Páll Briem líka kominn á þing
og þeir Jón Ólufsson vinna mik
ið saman. Þeir lenda í andstöðu
við Benedikt Sveinsson. Hann
vill hamra á því sama við Dani,
segja bara þetta viljuim við og
ekkert annað. Þeir Páll og Jón
vilja meiri tryggingu fyriir því
að stjórnarhættir landsins
verði þingræðislegir og það
krystallast í því að fé í stjórn-
arskrána fortakslaust bann við
að stjómin geti gefið út bráða-
birgðafjárlög. Forsenda þess er
slæm reynisla í Dainmörku á dög
um Estrupstjórnarinnar. Á al-
þingi 1887 tekst þeim Páli og
Jónd að komia þessu banini imm
í stjórnarskrárfrumvarpið gegn
vifllja Beniediikts Svednissoruair. Oig
árið 1887 er pingræðiskrafan
komin á traustan grundvöll á
íslandi.
• Benedikt var mér erfiffur
— Benedikt Sveinsson var
mér svolítið erfiður, segir Odd
Didrikssen sem svar við fyrri
spurningu. Meðan ég vann að
fyrstu ritgerðinni var ég nokk
uð óviss um persónuna. Það var
ekki fyrr en fram í sótti, að
ég fór að fá ,.f honum skýra
mynd. Það er svo erfitt að skil
greina hvað liggur að baki allri
þeisari orðlgnótt og jiúr'ídliskia
formialismia. Frábærir ræSu-
manns'hæfileikar hans eru skæð
hús sitt í Kópavogi.
aista pólitískt vopn h.amls og
í rauninni eina tækið, sem hann
var fær um að beita, til að
tryggja samstöðu þingmanna í
málefnum þjóðarinmiar. Hanm
var enginn flokksleiðtogi. Hann
var ósamvinnuþýður og valds-
mannslegur. Það var einkenn-
andi fyrir Benedikt, að hann
lét ekki að sér kveða í hinum
smærri málum og vann lítið eða
ekkert milli þiniga. Hann var
beztur, þegar hann gat lyft sér
i ræðu og hrifið menn með sér.
Ég er nú svo harður í ritgerð-
inni um kröfuna um þingræði
í Miðlun og Benedikzíku 1887—
94, að segja að Benedikt Sveins
son hafi yfirleitt verið lítt til
þess fallinn að vera foringi fyr
ir hreyfingu, sem ekki var ein
ungis þjóðernisleg, heldur einn
ig lýðræðisleg. í þeinri ritgerð
reyni ég að greina bæði Bene-
dikzkuna og miðlunina og kemst
að raun um, að krafan um þing
ræði er upphaflega alls ekki
með hjá Benedikt. Bn hamm te(k
ur hiama upp að lokium vegna
þrýstings frá Jóni Ólafssyni og
fleirum og þá meira af stjórn-
kænsku en sannfæringu. Bene-
dikt getur elcki hugsað sér
flokksstjórn. Það stendur í sam
bandi við skoðun hans á stjórn
málum og þeim öflum sem á-
kvarða söguþróunina: Pólitík
in er leit að sannleika og þró-
uinin ákvörðuð af innri nauð-
syn.
— Miðlunin, sem fram kom á
þingi 1889, hafði í rauninni
mjög mikið fylgi, bæði í blöð-
um og meðal þingmanna, þar til
Skúli Thoroddsen kveður hana
máður. Þelgar Beneddkzikiain miær
sér svo aftur upp 1893—94, við
Framhald á bls. 19
Hæpið að skrifa
sögu lands
í persönusögum
Odd Didriksen fyrir utan