Morgunblaðið - 25.10.1969, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 215. OKTÓBBR 19&9
Hluti setningarrœðu Einars Braga, formanns Rithöfunda-
sambands íslands á Rithöfundaþingi:
Án bókmennta er íslenzk
menning óhugsnndi
Ég veitti því athygli, þegar ég
nálga'ðist Norræna húsið á dög-
tiinuim, að búið vair að koma
fyrir litl'um spjöldum á gras-
flötinini utan við húsið með
áiletruininind: „Ég þarf að life
edina og þið“. Þá hiuigisiaði ég
m/eð mér: Þettia hiefuir Ivar
Eskel aind iáitið seitja upp í til-
etfni rithöfundaþinigsins!
Til þessa þings er boðað
fyrst og fremst til að fj alla um
hagsmiunamál íslenzkra rithöf-
unda í varaldtegum og óskáld-
legum ákilnimgi. Menn sem
hvem dag eru með hugann
buindiinn við bókmenintir, þurfa
elkki, að stíga fram og vitina um
ást sínia á orðiliisit. Þá játningu
hafa þeir gert í kyrrþey með
liífi sínu og starfi.
Hins er þeim skylt að gæta
saman, að réttur orðlistar-
miainna sé ek-ki svo fyrir borð
bcwinin, aö þeim reynist ókleift
að sininia því, sem saékir fastast
á huig þeirr-a, skáldsfeapnum,
þvi að það keimur ekki aðeiins
niður á þeim persóniulega,
heldur bitnar það á bókmenmt-
uinum.
Hver er þá réttur rithöfuind-a?
Hinn sami og annairra ma-nn-a
— ekki mieiri, en ekki heldur
minni.
í mútíma samfélagi er við-
uirfeennt siða-lögmál, að hver
sem vininur þjóðfélaginu nyt-
samt verk e-iigi rétt á verfca-
iaunum, sem geri honum kleift
að sjá sér og sín-u-m farborða.
Að neita manni, sem sannain-
lega hefur skilað tilt-eknu
sitarfi í þjóða-rþágu, um sanin-
gjarnit eind-uirgja-ld fyrir það, er
'tillfinnainieg skerð-inig á mianm-
réttindum h-ams.
Hvemig er þessum frumrétti
rithöfunda fairið hér á la-ndi?
Bók er sönmiumargaign um
unnið höfundaista-rf. Þegar rit-
höfum-dur he-fur með útgáfu
bófcar, sem hefur bókmemmta-
gildi, eða á aminiam hátt — t. d.
rnieð samndmgu leikrits, sem
sýnt er á sviði — sanm-að, að
harnm hafi uinmið verk, sem þjóð-
félagið tei-ur sér nokkurs virði,
á hamm rétt til sanmvirðis fyrÍT
það.
Hatfa þá bókmien-ntir samfé-
laigslegt notaigildi eð-a ekki? Ég
miefni tvemmt:
I.Móðutrmál er hlýlegt orð,
sem aililir niefn-a m-eð lotnimgu.
Bflauist felst í því sú hugsun,
að móðirin kemmi bami sínu
málið. En jafmvel hin gáfað-asta
móðir, sem hefði ekki ræktað
málkennd sína við sögur og
djóð, væri vambúim að kenma
baim-i mál, sem mætti duga þvi
til n/auösynilegrair þekkimgaröfl-
umiair í þjóðféliagi nútímams, þótt
hún hefði tím-a og aðrar að-
srtæður til þess, sem sjaldam er.
Þetta gera sér a-llir ljóst. Þess
vegma er móðurm-álið aðal-
feen-nsl-ugirein í öllum skyldu-
mámsskólum og æðri memmfa-
fltofnumum lamdsins að há-
sfeóla.
Bókmenntir eru undirstaða
allrar móðurmálsfræðslu, en
móðurmálið undirstaða þekk-
ingaröflunar og — miðlunar,
igrumdvöllur allrar sammrar
mienmimigar.
Samfélagið viðu-rk-ennir í
orði og verki þenm-an skilning
-á gruindvailarhlutverki bók-
m-en/nta í menntum'aifeerfmu.
Það greiðir ártega tugmilljónir
toróna í lau-n til bókm-emnta-
ifeeminiara og fyrir gerð kemmslu-
bóka, sem ýmist eiga að gefa
niemendum lykil að bókmenmt-
um eða þær eru beimlínis sam-
a-n settar af verfcum íslemzkra
höfumda (tefltirarbækur). Allir
haifa sitt á þuirru og þykir
efeki niema sjálfsagt. Einm aðili
hefur þó gjörsamlega „gleymzt"
fram tiil dagsiras í dag: sjálfur
upphaifsmaður sikáldsfcaparins,
sem allt kerfið hvílir á, rithöf-
umdurimm. Með verk hama hefur
verið faráð eims og hamm ætti
efclkent tilkadl til þókmumar:
Ríkið þjóðnýtir verk íslenzkra
höfunda til almenningsþarfa og
lætur enga borgun koma fyrir.
Fyrir raok'krum klukfcustumd-
um var undirritað bráðabirgð-a-
samkomudag um þetta efni, sem
felur í sér ákaflega mikilsverða

Einar Bragi.
óbeinia, ef ekfci be-ina viður-
kemniragu á siðferðilegum rétti
höfu-nda. Ég via þ-aiíka öllum,
sem að því u-nmu af góðum hug.
En eftir er að skipa þesisum
miálum til fraimbúð-ar. VæTÍ
nokkur goðgá a-ð ætlaat til þess,
að samfélaigið greiddi rithöf-
undum fyrir þátt þeirr-a í móð-
urmálsfræðslumini t. ' d. sem
sva-rar laurnum 10 kemmiara í 20.
liau’raaflokki.
II. íslendinigar eru þók-
merantaþjóð. Það er staðireynd.
Heimiliisbókasöf'n mörg og stór
bera því vitná, að meginhluti
þjóðarinnar telur bókmenntir
menningarlega nauðsynjavöru
og manngildistákn. Rithöfumd-
um er aið sjálfsögðu gl-eði að svo
ótvíræðri staðfestiragu þess, að
verk þeirra fudlraæ-gja alm-enmri
memmragarþörf hjá þjóðinmi.
Samfélaigið viðurkenmir og
virðir þessa heilbrigðu þörf í
orð-i sem athöfn: ríki og sveita-
félög verja ófáum milljónum
árlega til þess að veita öllum
lamdsmöranum sem greiðastam
aðgamig að orð-list í ailmenmirags-
söfnum. Þjóðin metur þessa
þjóraustu svo mikils, að árleg
afnot bóka í söfnum munu v-art
uradir hálfri ammiarri milljón, ef
a/llt er talið. Allt fram á sein-
asta ár hafð-i ríkið sama hátt á
hér og áður var lýst: Þjóðnýtti
verb íslenzkra rithöfunda og
galt þeim ekki eyri fyrir. Seim-
ustu tvö ár hefur samkvæmt
nýteigum lagaákvæðum verið
veitt lítil-sháttar viðurkenmirag
fyrir höfumdarréttiran, sjálfam
frumburðiairrétti.nm. Mamgfalt
hærri fjárhæð ætti að komia
fyrir afnotin og fara eftir frjáls-
um sammiimgum milli a-ðila em
efe'ki einhliiða ákvörðun amraars
þeirra, eins og nú er.
Ég þarf ekki að rökstyðja
raáraair, að verk ístemzkra höf-
umda hafa memmiragarlegt nota-
gildi fyrir alla þjóðina, hvern
íslenzfcam þegn frá barnæsku
til æviloka: án bókmennta er
íslenzk menning óhugsanleg.
Þetta mumu raiumar allir viður-
k'emiraa í orði. En etftir er að
sýma það í verki.
Störf íslemzkra höfumda, rit-
verkin, leggj'a grumdvöll að
lífsafkomu fjölmerarara- starfs-
stétta, sem greiða tugi m'illjóraa
k-rón-a í Skaitt og útsvar, og sjálf-
ir borga rithöfumdar sitórar
fjárhæðir í opiraber gjöld af
tekjium, sem þeir verða að aifl-a
sér m-eð öðru e-n ritstörfum,
vegraa þess að ver'k þeirria eru
þjóðnýtt bótalítið eða bóta-
laust. Vinma íslenztora rithöf-
unda geragur fcaupum og sölum
á íslemzk-um bókamarkaði og er
notuð þjóðirani til memmmgar-
legrar uppbyggiragar í skólum,
ailmerarai'nigsbókaisöfnum, á heim
ilum, í útvairpi, sjómvarpd, blöð-
uim, tímaritum, á m'airarafumdum
og víðar.
Lausnám á ef'niah-agsöragþveiti
höifuindamma er eintfaildleiga sú,
að þeir sem njóta vimmu þeirra
borgi fyrir það nægilga h-átt
gjald, til þess að sæmi'legia dug-
andi höfumidar geti sirant rit-
störfum óskiptir. Njótamdi bók-
m-eniratamima er þjóðin öll. Þess
vegraa eru þeir, sem gæta sam-
eigimileigra fjánrauma gj'attdþeign-
amm® — ríki og sveitatfélö-g —
ábyrg fyrir greiðslu ti-1 höfumda
að því leyt-i, sem vinmuilauin
þeirira eru etoki fólgin í sjálfu
bókaverðinu .
Það er ósæmamdi að auð-
mýkj-a ful'Iorðma miemmk sem
vininia hin vamd'aisömustu sftörf í
þjóðarþágu, rraeð því að ætíla
þeim að draiga fram lífið á
styrkjum, óvissum frá ári til
árs, en æviralega ófullmægjamdi.
Styrkjakerfi kamm að vema rétt-
læt-amlteigt -gagnvart Skólaumigl-
inigum, sem verið er að létta
gö-ragumia yfir lágam hjal'la, em
afls etoki bjóðaindi þeim, sem
þjóðin á meira að þafc/ka en
flestum mönmum öðrum.
Rithöfumdar þuirfa emigam
brauðs að biðja. Hiras eiga þeir
rétt á að væmta, að hætt verði
að 'hrifsa verk þeirra, nota þau
endurgj'ald-slíti'ð eða — laust og
svipta þá þammáig ölfam mö-gu-
leikum á að a-fla sér láfsbjargar
a-f ritstörfum.
Við höfum vaili-ð þá leið tdl
Nokkur orð um bókmenntir
Erindi Matthíasar Johannessens, formanns
Félags íslenzkra rithöfunda,
við setningu Rithöfundaþings
ÞÝZKT skáld, Heimrich Heirae,
semd-i efmuðum fræmd-a siraum
bnéf, þar sem hamm sieigir m.a.
eitthvað á þess-a leið: Ef þú
sendir mér ekki peningain-a
strax, dey ég úr huinigri — á
þ-i-nm koistn-að!
Skáld hafa löragum átit erfitt
uppdnáttar. Og því miður hetf-
ur ósik þeirra um að þau geti
Mfa'ð sóm-aisamflieiga af ritsitö-rf-
um siíraum, etoki veifi-ð simmt
sem stoyldi. Af þeim sötoum er
rithöfuiradaþinig raú haldið.
Se-m befu-r fer þurf-um við
samt, h-vorki í gammd né alvöru,
a-ð hugtedða þamn möguleika, að
ísleinzkir riithöfumdiar eigi hu-rag
urdauða yfi-r böfði séra Kjör
þeirra hafia batmiað, ediras og
aranarra þe-graa þjóðtfélagsiims,
þótt þei-r séu enm hormrekur,
og raumar sturadum helzt til
sknauts eims og k'an-arí-fuiglar. Á
ýmislegit hefur verið bent til
úrbóta oft og tiðum erfiðum
kjönum rithöfumda og er þess
að vænta að efti-r þesisum
áb-eradi-ragum ver'ði tekið. Góð
fjárihagsteig atfkoma er auðvitað
eragin tryggimig fyrir því að höf-
uradar skrifi befai verto, em hún
léttir þeim róðurimin. O-g því
ftei-ri sæmileg ritvenk sem þjóð-
in eigmiasit, því flei-ri möigule-ika
hefur hún á að kyraraasit sj'álfri
sér og samtíð simmi. ísilemdiirag-
ar hafa aldnei verið feimmir
við það. Þess veigna er það ekki
hátíðaisikvalduir þegar fulllyrt
er að hór búi bókmiemmitalþjöð.
Sú staðreynd, a'ð íslenzkir rit-
höfun-dar rraeð sirnrn þröraga
m-arkað þurfa etoki að bera
kirararoða fyrir eintatoatfjölda
bóka siraraa mið-að við rittoöf-
u-nd-a stónþjóða, sýmir að þeir
geta vel við u-raað: að þeir taila
ekki fyrir dau-fum ey-rum. Þessá
mikli áhugi er vísberadimig um
að unirat væri að drýgja tekjur
ribhötfuin-da, ef rétt væri á mál-
urn hafldi'ð.
í uimræðum umdamfa-rið um
kjör ísilemzkra rithötfumda hetfur
sú rödd heyrzt að margir rit-
höfundar séu kallaðir, em fáir
útvaldir. í framhaldi af þessu
er svo gefið í skym að himum
útvöldu eigi að sinmia, hinir geti
átt sig. Auðvitað er það rétt, að
verk rithöfunda eru misjöfn að
gæðum. Verk sama rithöfund-
ar eru eimini-g miisjöfn að gæð-
um. Efcki eru aiilir prestar bisk-
upar og ekki eru allar ræ'ður
sama prests jafngóðar. Hver
ætlar sér þá diuil að kveða upp
sairanigjarmam dóm um öll rit-
verk sam-tíðarinmar, svo að
þeirn dómi verði ekki hraeikkt
af hæstarétti allrar viðlieitni,
tímamum. Hér er því raauðsyn
að fara varlega í sakirmiar. Ef
ritdó-mari eiras 'helzta bók-
menintaitímiaritis samtíð-ar Eimars
B-emieditotssoraar hefði á símium
tí-mia máitt ráð-a, þ-á hefðu ljóð
Eiiraairs ald-rei verð-i gefin út, svo
a'ð eitt l'ítið dærni sé tetoiið:
„Fáir menn eða eragir raauðga
íslemzikiuinmii og misiþyrma um
þeisisa-r muindir eiimis og eiramitt
Eimar Beniedibtsisom", seigir
hamm. Þetta eru orð eiras helzta
gagnirýniarada sins tírraa. E-n þar
sem ég miumdii talj-a það raíð u-m
manirainm að raefnia raafn hams
um le-ið og vitraa-ð er í orð hams,
iæt ég það ógert hér. Þe-ga-r
Einar á eirauim stað talar um
„ko-rn í guðis blóð-i“, heimtar
gagrarýniandimm að f-á úr því
skorið, hvort þeibtia hatfi veri'ð
rauðu b-ióðtoornim eða him hvítu.
Væratairalieiga h-efuæ h-amm nú
feragið úr því sfeorið.
En — að ölfa gamni slepptu
má fulllyrða að það þa-rf meira
en litla kanlimenrasik-u til að
geraist alvizkan sj-áltf og allra
forisijá í hverfufam h-eim-i líð-
andi stumdiar. B-ezt að fara að
ölliu með gát. Þegar. D. H.
Lawrence á einum stáð full-
yrðir að dómar uim bókmemmtir
geti aldirei verið vísimdi, því að
þeir eru „í fyrsit-a lagi alltof
pensóraulegir og í öðru lagi
teragdir verðmætum, sem vís-
indin smiðgaragi", bæ-tir hamra
við að homste'inminm í umræð-
um um bækuir sóu tiMmminigin,
ekki sfeynsemin. Og hann held-
ur áfram: „Og m-aðujr, sem er til
finningalega memmtaður er eims
fágæbur og fuigliimm Fönix. Því
meini f-róð'le-itosmieiraratum, sem
maður hefur ateiiemmt fengið,
þe-im mum me-iiri tiltfinm-iraga-
legur þuris er h-amm“, seigir
Lawremce. Og eraginm frý’ði
homium vits. Au/k þesis er hann
l'önigu diauður — og því noiktourt
rraaifc talkamdi á orðum bams.
Hitt er svo ammiað mál, að
oflt er raauðsymfagt að gera upp
á millli höfumda og vetour þá
gjarnia deifar. Em ef betur væri
að þeiim búið, yrði sársaukinn
vegm-a fj-árhaigslegrair mismum-
uraar ekíki eiiras mikill og nú er.
Georg Bramdes, siem í augum
ísilemdiniga er eiraraa ágætaisitur
fyrir það að hatfa hitt Hammies
Hafstein, varpar á eiiraum sitað
fram þessari spurmdmigu: Hvers
vegmia lesum við? Og hann
svarar sjólfum sér: Við liesum
„til að losmia vi'ð flardómiia okk-
ar og verða stertoari einsibakl-
iragar". Og h-amm spyr emm
reynsfa að flytja mál okkar
við þjóðiraa og ráðamemm henm-
ar atf eimuirð og festu, beita Skýr-
um rökum og skynisamlegum
fortöfam, bemda á fæ-rar leiðir
til úrbóta —
„em viljiirð'U efeki orð mán heyra,
eiJíf raáðin guð-dómflig,
Skal mitt hróp af heiibum dreyra
himimfam rjúfa krimigum þig“.
Þetta er etoki du'lbúin hótum
um yfi.rvofaind-i örþrifaaðgerðir
af hálfu ritihöfuinda.
En þa® er viðvöruin fram sett
vitandi vits í fufllri aivöru. Rit-
höfu'ndar hafa sýrat m-ikla bið-
iumd. Þeir munu eran sýna þol-
gæði, en lítilþægni a-ldrei.
Fáist ek-ki úr fjárfhaigsvamda
þeirra greditt með samragjörmum
ráðstöfumum sem komi til fram-
kvæmida fltig a-f sti-gi n-æstu árim,
raeyðasf rithöfum-daisamitökim til
að beita róttæ-kari ráðum em
himgað ti/1. Það er Skylda þeirra
við rithöfumda og við bók-
memmtirmiar, því að án sæmiamdi
lífskj-aira skálda-nma fær skáld-
skapuirinm etoki datfmað eðlilega.
Ég lýs-i yfir, að fyr-sta a(l-
m-enmia þimig ístenz'bra rithöf-
unda er sett.
Matthías Johannessem.
hvernig við eigum að lesa
bækur og svariaa- urn hæl: að
við eigum að iesa þ-ær fyrsf
m-eð lotraiiragu, siíðarn gagrarýni.
Hvað skyldu margir sem fja-Ha
um bætour raú á dög-uim iesa
þær til a@ iosmia við fordóma?
Hvað skyld.u margir umigangas-t
þðkimemmtir með loitniragu? Svo
að eklki sé taláð um ást eða
væmtumþykju. Til að hafa gagn
af bókum, og elíki sízt til að
geta túlkiað þær, þarf að lesa
þær með nærfærni og opmum
hug.
Fyrst er að skilja, svo að
skýra. Þá fynsit er ummt að
kveða upp dóma. Bækur e-ru
ektoi óvinir. Það er hægt að
eigraast virai, þó að þeir séu
efeki altfuMkommir. „Aðalverk-
efni dómiarams er að fimma það
sem er verðmætt í vertoum
skáld siras", segdr kiuraraur darask-
ur bótomenmtafræðimigiur, Poul
Rubow. Sjálfur stairfaði harnrn i
þesisum arnda. Þess veigraa m.a.
eru skritf hamis um bóikmierantir
emm í fulfa gildi. Það hefur
hiragað til þótt verðuigt vertoefni
að bomiast að kjarraa hrvers
iraáls. En kjarraimm er ekki á
yfirborðirau, þó að stumidium sé
helzt að skilja á rraömiraum að
þedr hafi furndið hamn þar.
Ádeifar í umræðum um bók-
memmtir sýraa einiuragiis andiega
fátækt þeinra, sem um þær
fjall-a, segir Rubow og bætir
vi'ð: „Rithöf-uiradum tetost mis-
jatfmflega að inmia stairf sitt atf
höndum. En þedr hafa rétt á
því að verk þeirra sóu dærnd
eims og þau eru em ekki eins og
þau ættu að vera“.
Ritlhötfundar eiga ekki að
vinmia í fílabeirastuirmum. Um