Morgunblaðið - 14.01.1971, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 14. JANÚAR 1971
Auðólfur Gunnarsson, læknir:
Um mengun og
náttúruvernd
Fyrir mörgum árþúsundum
síðan kom frummaðurinn út úr
skóginum og ákvað að gerast
herra jarðarinnar.
Hann stundaði rányrkju, ruddi
skóga án þess að gróðursetja ný
tré í staðinn, eyddi ýmsum dýra
tegundum með vægðarlausu
drápi, án þess að vemda upp-
eldi ungviða bæði á landi og í
legi. Þannig skiluðu t.d. forfeð-
ur vorir á Islandi okkur land-
inu skóglausu og uppblásnu og
Bandaríkjamenn eyðilögðu á fá-
um árum auðugustu sardinumið
heimsins fyrir ströndum Kali-
fomiu. Þar standa nú eftir auð-
ir húshjallar, sem áður var mik-
il atvinna og auður saman kom
inn. Á síðustu tímum jókst tækni
óðfluga, en með henni jókst
einnig spilling og eyðilegging
náttúrunnar. Þannig hefur á
nokkrum síðustu árum leki frá
olíuborunarpöllum fyrir strönd-
um Kaliforníu og í Mexikóflóa,
hvað eftir annað valdið gífur-
legu tjóni á fuglalifi og bað-
ströndum þessara landshluta.
Þar eð þeir, sem þar eiga land
að sjó, eru yfirleitt engir kot
bændur, þá hefur þetta valdið
miklum úlfaþyt og gifurlegar
skaðabótakröfur hafa upp kom-
ið á hendur hinum auðugu olíu-
félögum og þeim verið settar
skorður um olíuvinnslu á þess-
um slóðum í framtíðinni. Hið
sama hefur gerzt þar, sem verk-
smiðjur hafa mengað svo vötn
og ár, að ekki fæst lengur úr
þeim fiskur, nema svo mengað-
ur af kvikasilfri eða öðrum eit-
urefnum, að hann er óhæfur til
neyzlu. Þetta hefur ekki gerzt
aðeins um ár og vötn í Banda-
rikjunum, heldur varð fyrir
skömmu einnig uppvíst um, að
túnfiskur, sem veiddur var við
strendur Mið- og Suður-Amer-
íku, var svo mengaður af kvika
silfri, að taka varð hann allan
af Bandaríkjamarkaði. Svo
mætti lengi telja. Slíkt er óþarft.
En þessi og önnur atriði hafa
orðið til þess, að skyndilega
hafa Bandarikjamenn vaknað
upp við vondan draum. Sú
ónotalega spurning, hvort maður
inn sé á góðum vegi með að tor
tíma sjálfum sér, hefur vakið
þá til alvarlegrar umhugsunar.
Hingað til hefur dollarinn verið
næsta algildur mælikvarði á
gildi hluta og gæða. Það er
einkum hin unga kynslóð, sem
nú krefst endurskoðunar á
þessu mati lífsgæða og krefur
eldri kynslóðina reikningsskila
gerða sinna. Þegar feðurnir nú
æskja sér stærri og kraftmeiri
bíls en nokkru sinni fyrr til að
geta skákað nágranna sínum
í velmegunarkapphlaupinu,
krefst hin unga kynslóð hreins
og heilnæms lofts til að anda og
fersks vatns til að drekka og
baða sig í. Þannig hefur þeim
skilizt að dollarar eru ekki al-
gildur mælikvarði á lífsgæði.
Til eru bæði metanleg og
ómetanleg gæði. Hlutir eins og
bílar, bátar og fiugvélar verða
t.d. auðveldlega metin til fjár.
Hins vegar eru önnur gæði, svo
sem heilsa, frjálsræði, fagurt út
sýni og hreint og ómengað
drykkjarvatn ómetanleg gæði.
Án þeirra fær maðurinn hrein-
Auðólfur Gunnarsson.
lega ekki þrifizt, eða notið sin
fyllilega a.m.k. Peningalegu
mati, jafnvel hinna metanlegu
verðmæta, eru einnig mikil tak-
mörk sett og er oft falskt.
Þannig fer ekki alltaf saman
verðgildi hluta og gildi þeirra
til að auka lífshamingju. Það
hefur t.d. ekki verið sannað, að
maður sé hamingjusamari með
að eiga bíl, sem kostar 6000 dali
en annan sem kostar 2000 dali,
eða jafnvel með að eiga bil en
reiðhjól eða jafnvel hest. Þörf
manna fyrir bil er hins vegar
ásköpuð af því þjóðfélagi, sem
þeir hrærast í. Þar með er þó
ekki sagt, að slíkt sé óumbreyt
anlegt. Þannig hafa margir
hinnar ungu bandarísku kyn-
slóðar ákveðið að breyta þjóð-
félaginu og hverfa aftur til nátt
úrunnar í ríkara mæli en feður
þeirra. Þeir verða þó fyrir herfi
legum vonbrigðum með að finna
hana spillta og eyðilagða af
verkum forfeðranna.
Það er hugsanarugl og rök
fals, að leggja að jöfnu metan-
leg og ómetanleg gæði. Þetta
gera menn sig þó tíðum seka um,
ekki sizt þeir, sem telja sig for
svarsmenn tækni og vísinda.
Þannig heyrði ég nýlega á fundi
um náttúruvernd heima á Is-
landi, ágætan verkfræðing bera
þau rök á borð, að þeir, sem eru
á móti mengun frá bílum eða
verksmiðjum eða byggingu raf-
orkuvera á kostnað náttúru-
vemdar, séu á móti þeim lífs-
þægindum, sem þessi gæði veita.
Spurningin stendur hins vegar
ekki um, hvort menn vilji vera
án þessara eða annara lífsþæg-
inda, heldur hvernig sé unnt að
skapa þau, án þess að láta í söl
urnar ómetanleg gæði, svo sem
heilsu, gróður útsýni, eða jafn-
vel metanleg gæði, svo sem bú-
jarðir eða nytjafisk. 1 hverju
einstöku tilfelli verður að vega
og meta þau gæði, sem maður-
inn hyggst afla sér á móti því
sem hann leggur í sölurnar.
Þannig getur svo farið, að inn-
an fárra ára verði hreinlega frá
peningalegu sjónarmiði mörgum
sinnum dýrmætara fyrir Islend-
inga að geta boðið Bandaríkja-
mönnum og öðrum ómengaðan
fisk, en að geta framleitt svo og
svo mikið af áli, sem framleitt
verður væntanlega á hagkvæm
ari hátt annars staðar nær
mörkuðum í framtíðinni. — Þing
færustu vísindamanna Banda-
ríkjanna á flestum sviðum stend
ur nú yfir í Chicago. Þar er
ekki rætt um, hvort stöðva eigi
framþróun vísinda og tækni,
heldur á hvern hátt nýta megi
aukna þekkingu til aukinnar
velmegunar og vellíðunar mann
kynsins í stað þess að valda tor
tímingu.
Nú er það sannað mál, að út
blástursloft bifreiða er skaðlegt
heilsu manna, dýra og gróðurs
og tóbaksreykingar valda m.a.
krabbameini i lungum og æða-
sjúkdómum. Vegna þess hefur
almenningsálitið í Bandaríkjun-
um knúið valdhafana til að
banna auglýsingar tóbaks og að
krefjast þess að bílaframleið
endur innan fárra ára, selji ein-
göngu bifreiðar, sem ekki valdi
mengun andrúmsloftsins. Hér er
um mikið verðmætatap og kostn
að fyrir framleiðendur bifreiða
og tóbaks að ræða, en á móti
koma ómetanleg gæði, sem er
heilsa manna. Þannig tjóar það í
flestum tilfellum ekki fyrir
þann, sem tekið hefur lugna-
krabba, þótt hann eigi allan auð
heimsins og geti veitt sér beztu
læknishjálp, sem völ er á.
Það verður ekki lengur kom-
izt hjá því í þróuðum þjóðfélög
um að taka með í reikninginn
skaðsemi gæða á líkamlega
heilsu manna við mat þeirra, og
má oftast reikna út áhættuna
eftir stærðfræðilegum formúl-
um. Áhrif á geðheilsu, vellíðan
og lifshamingu er hins vegar
erfiðara að reikna út stærð-
fræðilega. Mönnum er þó óðum
að skiljast betur og betur gildi
gæða, svo sem útsýnis, olnboga-
rýmis og tækifæra til að komast
í snertingu við náttúruna hreina
og ómengaða. Þannig byggðust
flestar borgir í Bandaríkjunum
sem hús við hús, þar sem ægði
saman verksmiðjum og íbúðar-
húsum og gatan ein var leik-
svið og útivistarsvæði barna og
fullorðinna. Smám saman varð
mönnum ljóst, að slíkt umhverfi
var bæði leiðigjamt og hafði ill
áhrif á geðheilsu fólks. Því hafa
smám saman flestir þeir, sem
einhver ráð hafa leitað út úr
miðborgunum á vit náttúrunnar.
Reist hafa verið ný hverfi, þar
sem mikið landrými er látið
óbyggt, bæði blettir umhverfis
hvert hús og stór svæði, sem
ýmist eru ósnert eða gerð að
görðum eða golfvöllum. Eftir
standa hin gömlu miðborga-
hverfi, sem „slum“ eða fátæfcra
hverfi og eru gróðrarstía glæpa
og hvers kyns óþrifnaðar.
Til hefur orðið sérfræðigrein,
sem nefnist borgaskipulagning
og felst i því að skipuleggja
byggð borga á sem hagkvæm-
astan hátt, en um leið að laga
byggðina eftir landslaginu,
þannig að það fái sem bezt að
njóta sín þrátt fyrir byggðina.
Það, sem einkennir Reykjavik
höfuðborg íslands mest, er hið
tæra, salta sjávarloft og viða og
margbreytilega útsýni, sem skil-
ur hana frá öllum borgum sem
ég hef séð utan helzt San Franc
isco. Þetta eru ómetanleg gæði,
sem þeir bezt kunna að meta,
sem án þess hafa verið um lang
an tíma. Það er því sárgræti-
legt að sjá, hvernig farið er
með þessa einstöku náttúrufeg-
urð. Við byggingu borgarinnar
virðist það sjónarmið mestu
ráða, að koma sem flestum ein-
staklingum á hvem fermetra,
eins og landið sé að springa
utan af þeim 200 þúsund manns,
sem það byggja. Ekki hefur ver
ið hlífzt við að tæta sundur
Fossvoginn og þann gróður, sem
hann skýldi og byggðinni er
þannig fyrir komið, að hæstu
húsin eru efst í hæðinni, svo a
þeim sem aka um Bústaðaveg-
inn verða nú öskutunnur að
húsabaki til augnayndis í stað
iðjagræns Fossvogsdalsins sem
áður teygði sig milli hrjóstr-
ugra hæðanna á báða vegu.
Slík náttúruspjöll eru óverj-
andi og óbætanleg. Islendingar
vilja telja sig tæknimenntaða.
Það þarf ekki mikla tæknikunn
áttu til að teikna götur, sem
mætast í kross, en það þarf
mikla kunnáttu og fegurðar-
skyn til að skipuleggja borg,
þannig að landslagið haldi sér-
einkennum sinum, þrátt fyrir
umrót mannsins og helzt að
byggðin auki á náttúrufegurð-
ina með byggingum, sem hæfa
umhverfinu og með þvi, að hver
fegri umhverfi sins eigin húss.
Því miður virðast hin sömu sjón
armið ráða í öðrum nýjum hverf
um, svo sem í Breiðholti, þar
sem hæstu byggingunum er aft-
ur tyllt upp á há hæðirnar, svo
að þær fyrirbyggja allt útsýni
þaðan.
Það er tími til kominn fyrir
Islendinga, að læra þau ein-
földu sannindi, að maðurinn get
ur ekki verið herra jarðarinn-
ar, heldur verður hann að lifa í
friðsamlegu sambýli við hana.
Rányrkja verður alltaf skamm-
vinur gróði, og fyrir þeim, sem
eyðileggur umhverfi sitt, fer
eins og könguiónni, sem nagaði
í sundur þráðinn, sem hélt
uppi vefnum hennar. Meta verð-
ur fyrirfram eyðileggingar-
hættu hverra framkvæmda til
að koma í veg fyrir tjón, sem
oftast er óbætanlegt. Það er t.d.
enginn verkfræðingur eða arki-
tekt fær um að endurskapa
Fossvoginn. Islendingar mega
ekki binda sig við erlenda
stuðla. Þannig getur vel verið,
að mengunarmagn, sem þolist af
gróðri I mildum jarðvegi og
hlýju loftslagi, þolist ekki á
holtum Suðumesja. Ef gróður
eyðileggst á Islandi af völdum
mengunar, er það næg sönnun
þess, að nauðsynlegt er að gripa
í taumana, enda þótt gróður í
hlýrri löndum þoli sama magn
mengunar. Eitt tré á Islandi er
líka meira virði er, þúsund trjáa
i skógivöxnum útlöndum.
Enda þótt Islendingar virðist
hingað til hafa bundið sig við
peningasjónarmiðið eitt i fram-
kvæmdum, virðist þó von um, að
þeir tortími ekki sjálfum sér,
meðan enn eru til þingeyskir
bændur, sem hafa framsýni og
dug til að risa gegn blindu pen
inga- og tæknivaldinu með
skóflur og heykvíslar einar að
vopni til að varðveita það land,
sem er raunverulega sameign
allra landsmanna og á því ekki
að vera á valdi fárra að eyði-
leggja.
Minneapolis á jólum 1970.
Auðólfur Gunnarsson.
UTSALA
BUTASALA
Aðeins nokkra daga.
Opið til kl. 10 í kvöld.
.••HMMHIHMMMHI.MnMIOfOfHHOIMHIMtttllHMflflMo
MfHHIIIIIIHtHillllllunililuillllHimilUUIlliiiiniluimnitH.
^ttHMlVl'' ih' 1 ''
mhmhVmVmmVJ éta ift I [81 • f'VitViViViVtVuVi
m.VmiVmViVhV^&^^Am ^•ViViViViVhiVi'iV
^MIm'mHMM^^^HBhIMHM MIHHHnHHH^H hHVi'ih'iiiihh*'
•M*MHIIIIIWplPPIIi|IIIIMIHMIII|llimiHliWII.»PIPHnilllH**
•'•Ml.i.iUHIIIIIIHIIIIMHIItlMIMMItllHIMHIHflllHMM**'
Skeifunni 15.
Aðstoðarlœknisstaða
Staða aðstoðarlaeknis við Kleppsspítalann er laus til um-
sóknar. Staðan veitist frá 14. febrúar n.k. til 6 eða 12 mánaða,
með möguleika um framlengingu um 1. ár.
Laun samkvæmt kjarasamningum Læknafélags Reykjavíkur
og stjórnarnefndar ríkisspítalanna.
Umsóknir með upplýsingum um aldur, námsferil og fyrri störf
sendist stjórnarnefnd rikisspítalanna, Klapparstíg 26, fyrir
12. febrúar n.k.
Reykjavík, 12. janúar 1971
Skrifstofa ríkisspítalanna.
KAU PM AN N ASAMTÖK
ÍSLANDS
Vön afgreiðslustúlka
ekki yngri en 20 ára óskast í vefnaðarvöru-
verzlun í Hafnarfirði allan daginn.
Umsóknareyðublöð liggja frammi í skrif-
stofu Kaupmannasamtakanna Marargötu 2.
Byggingarfélag verkamanna
Reykjavík
Til sölu
fjögurra herbergja íbúð í 12. byggingarflokki.
Þeir félagsmenn, sem vilja neyta forkaupsréttar að íbúð
þessari, sendi umsóknir sínar í skrifstofu félagsins, Stór-
holti 16, fyrir kl. 12 á hádegi þriðjudaginn 19. janúar n.k.
Félagsstjórnin.
Anglia minnir félagsmenn sína á næsta
skemmtifund félagsins er haldinn verður
í Átthagasal Hótel Sögu föstudaginn 15. þ.m.
kl. 20,30 stundvíslega.
Fjölbreytt skemmtiatriði.
Stjórnin.