Morgunblaðið - 22.01.1971, Blaðsíða 11

MOBGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 22. JANÚAR 1971
11
Vatnsleysufoss í Tungrifljóti.
segja þeir „full ástæða til þess
En þú, sero undan
ævistraumi
flýtur sofandi
að feigðarósi,
lastaðu ei laxinn
sem leitar móti
straumi sterklega
og stiklar fossa.
Með þessu táknræna erindi
lýkur Bjarni Thorarensen ljóð-
inu ódauðlega um vin sinn Odd
Hjaltalín. Ósjálfrátt leiðir þó
mynd ljóðsins hugann að raun-
veruleikanum, þar sem laxinn
reynir afl sitt við fossinn. Frá
sjónarmiði 19. aldar manna,
varð ekki annað gert, en horfa
á laxinn og vita af honum
„stikla fossa." Eí þetta kvæði
hefði verið ort á þessari öld,
hefði viðhorfið crðið annað. Vit
að er, að laxinn ræður ekki við,
kemst ekki upp nema hina
smærri fossa. Nú er hægt með
aðstoð tækninnar, tiltölulega
auðvelt með laxastiga að opna
honum leið yfir torfæruna.
Á síðustu árum hafa augu
manna opnazt fyrir því, að lax
og önnur vatnafiskirækt, sé að
verða allmikilsverður þáttur
islenzks landbúnaðar. Mikill
meiri hluti bænda landsins, hef-
ur þar hagsmuna að gæta, því
iangflestar jarðir liggja að ein
hverju veiðivatni, sem gæti ver
ið arðberandi. Víða um land
hafa ýmsir einstaklingar og fé-
lög, lagt fjármagn í það, að
rækta upp fiskilausar ár og
gera stiga i fossa, sem í þeim
kunna að vera og oftast upp
skorið það að launum, að ár-
angur hefur fljótt komið i ljós.
Fjárhagsleg áhætta ætti ekki
að vera mikil við slíkar fram-
kvæmdir ef verkið heppnast
sem miklar likur eru fyrir nú
með vaxandi þekkingu á þess-
um málum. Mesta stórvirki, sem
hingað til hefur verið ráðizt í
hér á landi, stendur nú fyrir
dyrum. Stangaveiðifél. Reykja-
víkur hefur tekið sér fyrir
hendur, að rækta upp allt hið
geysilega víðáttumikla vatna-
svæði Lagarfljóts, sem fiski-
laust hefur verið fram að þessu.
Að sjálfsögðu verður það ekki
gert án þess að byggja laxa-
stiga í Lagarfoss, mikið fyrir-
tæki, kostar að sögn um 10
milijónir króna.
Það er ekki ætlunin að ræða
hér frekar um vatnasvæði Lag-
arfljóts, en sú umræða bend-
ir þó á viðfangsefnið, aðal
kjarna þess máls sem hér verð-
ur flutt. Guðmundur Daniels-
son rithöfundur hefur sem
kunnugt er skrifað tvær bækur
um „Vötn og Veiðimenn." Kom
sú síðari út nú fyrir jólin. Má
margt gott um ritverk þetta
segja, eflaust að mörgum þyki
það skemmtilestur, því að ekki
þarf að efa stílfærni höfundar.
En sínum augum lítur hver á
siifrið. Framan á forsíðu síðara
bindis stendur „Uppár Ámes-
sýslu." Hér verður að líta svo á,
að um heimildarrit sé að ræða
og eðlilegt sé því, að ætlast til
þess af höfundi, að hann leiti til
heimildarmanna á viðkomandi
stöðum, sem bezt þekkja til og
helzt vita um sérmál hvers svæð
is og vatnsfalls út af fyrir sig.
Það verður ekki dulið hér, að
verulegur galli verður það að
teljast á bókinni, að Guðmund-
ur hefur ekki hirt um, að tala
við menn við efri hluta Hvítár
otg Tutniguffljórts, setn áreSðan-
lega hefðu getað látið honum í
té vitneskju um margt, sem gerzt
hefur, og fram undan er og vel
hefði átt heima í bók hans.
Kafli sá um Tungufljót, sem höf.
tekur upp í bókina er því nær
eingöngu ritgerð frá árinu 1940
sem fræðimennirnir dr. Finnur
Guðmundsson og Geir Gigja
gerðu þá um rannsóknir sem
þeir framkvæmdu á umræddu
vatnasvæði. Síðast í þessari
grein birtir þó Guðmundur við
tal frá árinu 1966, sem hann
átti þá við Jón Einarsson bóhda
í Neðri-Dál, um viðhorf hans og
bænda á þessu svæði til veiði-
mála. Það skal ekki frekar rak-
ið hér, en hins getið að 4 ár
eru nú liðin frá 1966 og sitt
hvað má hafa gerzt í þessu máli
sem öðru, sem ætti skilið að sjá
dagsins ljós. En það hefur Guð
mundi því miður láðst að kynna
sér.
Ekki er það ætlunin eða rúm
til þess hér, að fara að lýsa
Tungufljóti landfræðilega, upp
tökum þess og þverám sem í það
renna. Skal þar visað til bók-
ar Guðmundar, ,„Vötn og veiði-
menn" eða til áður nefndrar
greinar, sem upp í hana er tek-
in.
Þegar Lagarfljóti og vatna-
svæði þess sleppir, mætti ætla
að hér væri um að ræða mesta
og glæsilegasta vatnasvæði
landsins sem enn er ónytjað.
En því veldur sem kunnugt er
foss hjá bænum Vatnsleysu,
samnefndur (eða öðru nafni
Faxi). Þegar á 19. öld kviknaði
hugmynd um það að ryðja þess
ari tálmun úr vegi svo göngu-
fiskur kæmist um vatnasvæðið.
Á seinni hluta aldarinnar bjó i
Haukadal bóndi, Sigurður Páls-
son að nafni. Hann þótti frem-
ur sér í háttum en oft raunsær
og framsýnn. Hann undi því illa
að sjá allt vatnasvæðið laxlaust
og geta ekkert að gert. Lauk
þeim heilabrotum svo að hann
safnaði að sér mönnum með járn
karla og, sleggjur og réðst til
atlögu við bergið. Eitthvað mun
hafa látið undan í þeim átökum,
því sagt er, að grjóthrúgan sjá-
ist enn undir fossinum. En sam-
tíð þessa hugvitssama bónda
19. aldar bauð ekki upp á þá
tækni, sem þurfti til þess að
slíkt verk væri framkvæman-
legt, því fór sem fór. Síðan þetta
gerðist eru nú liðin meira en
hundrað ár, og enn steypist
fossinn fram af berginu óhreyfð
ur sem fyrr. Þetta þýðir þó ekki
það, að ekkert hafi verið hugs-
að eða talað um málið síðan.
Þegar ritgerð þeirra Finns og
Geirs birtist var talið að niður-
staða þeirra hafi verið neikvæð
fyrir lífsskilyrði laxins i Tungu
fljóti og þverám þess og fengu
andstæðingar málsins þar byr
undir vængi, þ.e.a.s. þeir sem
vildu „fljóta sofandi að feigðar-
ósi.“ Skal nú hér næst vikið að
nokkrum niðurstöðum áður-
nefndra fræðimanna. Þeir rann
sökuðu fyrst flestar lækjar
sprænur þær, sem renna í Fljót
ið neðan við foss og reyndu þær
ekki góðar. Þó væri lækur hjá
Vatnsleysu sem teljast mætti
nokkuð álitlegur og borið hafi
við að lax hafi sézt þar. Væri
því tilraun, að sleppa þar seið-
um. Siðan rannsökuðu þeir hin-
ar svonefndu Haukadalsár og
læki sem renna í Fljótið ofan
Vatnsleysufoss. Endanleg niður
staða þeirra varð svo að lokum
á þá leið: Að þótt uppeldis- og
lífsskilyrði fyrir lax væru að
vísu ekki eins og bezt yrði á
kosið „væri þrátt fyrir það,“
að gera Vatnsleysufoss laxgeng
an, svo framarlega sem kostnað
ur yrði ekki því meiri. Ekki
verður fullyrt neitt með vissu
um það, hversu mikill árangur
af þessum ráðstöfunum kynni
að verða, en við teljum þessa
tilraun fyllilega réttlætanl'ega
og teijum vist, að hún muni bera
nokkurn árangur."
Þessar rannsóknir eru aúðvit
að ófulikomnar og skera aldrei
úr um það, hvað í málinu kann
að verða gert. Ekki sízt fyrir
það að hér er aðalvatninu
Tungufljóti sjálfu sleppt, vegna
þess að það er jökulvatn, og
þess vegna talið að þar hafi
aldrei laxveiði verið. Ekki heí-
ur þetta verið rannsakað sem
skyldi því að sagnir herma að
eitt sinn hafi Tungufljót (neð-
anvert) verið ein mesta laxveiði
á héraðsins. Það eru heldur
ekki orðin tóm, því að Sveinn
Pálssön læknir segir í ferðabók
sinni, er hann átti leið um Bisk-
upstungur sumarið 1792 að 1
Tungufljóti sé veiði, gangi í það
lax að Vatnsleysufossi. Það
hefði hann vissulega ekki sagt
ef hann hefði ekki verið úm
það fræddúr. Á ferðum sínum
gat hann jafnan um það hvar
veiði væri í ám. Þetta sýnir að
þá hafa verið við Fljótið fyrir
neðan foss hrygningar og úpp-
eldisskilyrði, sem síðan hafa
spillzt eðá ekki eru til nú. Þeir
félagar telja, að ekki þurfi um
að ræða, að lax hrygni í jökul-
vatni. Kunnugir telja þó, að
fullvist sé, að lax hafi alla tið
hrygnt í stórum stíl í Hvítá á
Kópsvatnseyrum. Hitt er annað
mál, að mjög erfitt er, að rann-
Framhald á bls. 16.