Morgunblaðið - 16.05.1972, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 16. MAÍ 1972
1 't
Valborg Sigurðardóttir, skólast jóri:
Leikskólar og
dagheimili í nú-
tíma borgarlífi
Leikskólar og dagheimili eru til-
tölulega nýjar stofnanir í íslenzku
bæjarlífi. 1 fyrstu mættu þessar
stofnanir tortryggni margra manna.
Ýmsir álitu vansæmandi að þiggja
þá hjálp, er þær veittu, nema um sár
ustu fátækt eða mikla heimilisörðug-
leika væri að ræða. Aðrir töldu, að
heilbrigðu fjölskyldulifi stafaði
hætta af þeim, þar eð markmið þeirra
væri að taka börnin sem mest frá
einkaheimilum og draga úr uppeldis
áhrifum foreldranna og fjölskyldunn
ar. Myndu þessar uppeldisstofnanir
þannig grafa undan hinum fornhelga
grundvelli þjóðfélagsins — heimilun
um — og valda röskun og uppiausn
í borgarlífi okkar. Virtist þetta í sam
ræmi við þá skoðun aimennings, sem
gætir jafnvel ennþá, að uppeldis-
fræðimgar telji, að böraum sé fyrir
beztu að vera alin sem mest upp á
stofnunum. Þetta er algjör misskiln-
ingur. Barátta uppeldisfræðinga og
uppeldisfrömuða fyrir dagheimilum
og leikskólum byggist á því að
breyttir þjóðfélagshættir hafa veikt
uppeldisaðstöðu heimila í bæjum og
borgum, bæði hérlendis og erlendis,
svo mjög að til vandræða horfir.
Afstaða almennings til þess-
ara mála hefur þó breytzt mjög á síð
ustu árum, og keppast t.d. Reykvík-
ingar um að koma börnum sínum til
dvalar á leikskólum og dagheimilum.
Brestur þó enn víða skilning á hinu
mismunandi félagslega hlutverki
þessara tveggja stofnana og uppeld-
isgilii þeirra. Kemur það oft að sök,
þótt starfsemi þessara stofnana sé
um flest mjög lík og álíka vel
til starfsemi beggja stofnananna
vandað.
Skulu hér ræddar í stuttu máli
ýmsar breytingar, sem orðið hafa á
fjölskyldulifi og heimilisháttum hér
Valborg Sigurðardóttir
á landi s.l. 50 ár. Hafa þessar breyt-
ingar á högum fjölskyldunnar orðið
til þess að stofnun og starfræksla
leikskóla og dagheimila enu orðnar að
nauðsynjamáli og jafnréttismáli í öll
um stærri bæjarfélögum á íslandi
eins og í öðrum menningarlöndum
heimsins.
UPPELDISAÐSTÆÐtJR
FYRR OG NÚ
Meiri hluti þeirrar kynslóðar, sem
nú er að vaxa upp, býr í kaupstöð-
um landsins, og mestur hlutinn í höf
uðborginni eða á höfuðborgarsvæð-
inu. Fyrir 50 árum var þessu annan
veg farið. Þá ólst allur þorri ungu
kynslóðarinnar upp i sveitum lands-
ins, og þeir kaupstaðir og kauptún,
sem þá voru til, báru að ýmsu leyti
meiri svip sveitaliífs en bæja. Upp-
eldisskilyrði barnanna voru þvi allt
önnur en nú er tíðast í Reykjavik.
I sveit og sjávarþorpum lifðu
börnin og lifa enn i nánum tengsium
við náttúruna og hina lífrænu at-
vinnuhætti þjðóarinnar, landbúnað
og sjávarútveg. Leikvangur barns-
ins var náttúran sjálf. Viðfangsefn-
in, sem náttúran bauð þeim að glíma
við, vorú óþrjótandi. Á heimilunum
var nóg að starfa. Fjölskyldan var
yfirleitt mannmörg og barnahópurinn
stór. Víðast var vinnufólk, og
algengt var, að amma og afi dveld-
ust með fjöiskyldunni og jafnvel
annað fullorðið fólk, vandabundið
eða vandalaust. Þanniig átti barnið
leikfélaga úr hópi leiksystkina og
átti þess kost að kynnast mönnum á
ýmsum aldri og njóta samvista við
þá. Mest öll vinna fór fram á heim-
ilunum sjálfum. Bamið kynnist frá
blautu barnsbeini margs konar vinnu
brögðum, gat snemma tekið þátt í
störfum fullorðna fólksins og smám
saman orðið að liði sjálfu sér til
gagns og gleði. Þannig veitti umhverf
ið því eðlileg og lífræn viðfangsefni
í starfi og leik.
Hvernig er þá uppeldisaðstöðu
Frainh. á bls. 30
■'llMl
■iH'imiii
-iii
«1
llllill
umhverfí manns
Sigurður Pétursson:
Smitnæm mengun
Ómenguð fæða 11-18
Mengun í fæðu getur verið tvenns
konar, smitnæm memgun og efnisleg
mengun eingöngu. Hér verður vikið
að þeirri fyrrnefndu.
Smitnæma mengun mætti einnig
nefna lifandi mengun, því að þar er
um að ræða Mfverur, sem berast í
fæðuna og gera hana ógeðslega,
óæta eða beinlinis hættulega til
neyzlu. Þessar lífverur eru sumar úr
hópi lægri dýra s.s. vissar tegundir
orma og frumdýra eða þær tilheyra
þeirri fylkingu jurtaríikisins, sem ein
kennist af þvi að hafa ekki blað-
grænu, en það eru gerlar og svepp-
ir, þar með taldar veirur.
Fólk stendur mjög oft í þeirri
trú, að alir geriar (bakteríiur)
séu hættulegir heilsu manna. Þetta
er ekki tilfellið. Það eru hlutfalls-
lega ekki fleiri sýklar á meðal gerla
en eiturjurtir á meðal jurta. En það
sem gerir gæfumuninn er það, að eit
urjurt skaðar einungis þann einstakl
ing, sem hennar neytir, en sýklarnir
geta aukið kyn sitt i fæðunni,
sem þeir berast í og einnig í líkama
mannsins, og frá þessum stöðum geta
þeir breiðzt út til fjölda fólks og
valdið eitrun eða farsótt.
Gerlar, þar með taldiir sveppir,
geta mengað fæðu á tvennan hátt.
Annars vegar með því að valda gerj
un, rotnun eða ýldu eins og rotnun-
argerlarnir gera, eða mynda i henni
eitur eins og gerist af völdum staf-
ylokokka og Clostridium botulinum.
Hins vegar er mengun af sýkl-
Sigurðuir Pétu rsson
um, sem berast í fæðuna frá mönn-
um eða skepnum, og sýkja neytand-
ann.
Fæða, sem menguð er af rotnunar-
gerlum, er venjulega svo breytt að
l'ýkt og bragði að fóllk getur varazt
hana. Öðru máli gegnir með staf-
yloikakkana og botulinusgerlana, þeir
breyta ekki lykt eða bragði fæð-
unnar, enda þótt þeir hafi myndað í
henni svo mikið af eitri, að valdi
matareitrun. Matareitrun af völdum
botulinusgerla er mjög sjaldgæf, en
stafylokokkar orsaka oft matareitr-
un bæði hér á landi og annars stað-
ar. Stafylokokkamiir berast í fæð-
una frá vitum og höndum þess fólks,
sem við vöruna vinnur. Við ónóga kæl
ingu fá þeir moguleika til að vaxa
og mynda eitur í vörunni og eitrið
sýkir svo neytandann. Einkum ber
að fara gætilega við framleiðslu og
geymslu á kæfu, sultum, salötum og
frystri rækju.
Allt annars eðlis en matareitranir
eru sýkingar af völdum iðrasýkla.
Þar er oftast um að ræða taugaveiki
bróður (paratyfus) eða ýmsar teg-
undir iðrakvefssýkla. Þessir sýklar
berast frá saurindiuim sjúkra
manna eða dýra i vatn eða mat-
væli og með þeim í maiga neytand-
ans. 1 þörmunum auka þeir kyn sitt
fljótlega og sýkja neytandann. Þess-
ar sýkingar myndu vafalaust vera
miklu fleiri en raunin er, ef líkam-
inn hefði ekki eina sterka vörn gegn
þeim sýklum, sem niður í magann
kunna að berast. Þessi vörn er maga
sýran. Um mikilvægi magasýrunnar,
sem vörn gegn sýklum, er til ein góð
dæmisaga. Þegar Robert Koch taldi
sig hafa fundið kólerusýkilinn, sem
hann líka hafði gert, reis upp landi
hans, efnafræðingurinn Pettemkofer
og mótmælti þvi harðlega að kólera
orsakaðist af bakterium. Máli sinu
til sönnunar bauðst Pettenkofer til
að gleypa vökva úr tilraunaglasi hjá
Koch, sem í voru lifandi kólerubakt-
eríur, hvað hann og gerði. Koch
þóttist 100% viss um, að Pettenkofer
fengi kóleru og því sama mundi
hver sýklafræðingur halda fram í
dag. En Pettenkotfer fékk enga kól-
eru og þóttist nú hafa afsannað kenn
ingu R. Koch. Það var nú samt Koch,
sem hafði rétt fyrir sér, en það sem
bjargaði Pettenkofer hefur sennilega
verið hans sterka magasýra, sem
drepið hefur sýklana. Og um leið
það, að Pettenkofer var ekki hrædd
ur. Hefði hann verið hræddur hefði
sýran í maga hans verið minni, og
þá hefði hann fengið kóleru.
En það er fleira en magasýra, sem
getur varið menn sýkingu af völd-
uim gerilimemgaðrar fæðu. Menn geta
líka vanizt meniguninni, svo að þeir
verði ónæmir fyrir henni.
Það mun vera algengt, þegar Norð
urlandabúar koma til Suðurlanda og
leggja sér þar til munns hráan skel-
fisk eða hrátt salat, þá sýkjast þeir
þar af iðrakvefi. Þeir innfæddu, sem
vanir eru þessum kræsingum ásamt
meðfylgjandi gerlagróðri, verður
ekkert meint af þeim. Þeir eru orðn
ir ónæmir fyrir hlutaðeigandi sýkl-
um. Þetta er bin eðlilega vörn náttúr
unnar, hliðstæð bólusetningunni, sem
er aðferð læknavísindanna. Þarna
kemur fram veika hliðin á mörgum
heilbrigðisráðstöfunum, en það er sú
staðreynd, að auknar hreinlætisað-
gerðir geta stundum komið í veg fyr
ir, að líkaminn byggi upp sitt eigið
varnarkerfi. Fólkið getur þannig
staðið berskjaldað gagnvart vissum
tegundum sýkla, ef hinar venjulegu
mengunarvarnir bregðast t.d. við nátt
úruhamfarir eða í ófriði. Það má
segja „allt er í hótfi bezt.“
Mengiun fæðu af rotnunargerlum
með þarafleiðandi skemmdum á fæð-
unni og verðrýrnun veldur geysilegu
tjóni alls staðar þar sem matvæli eru
framleidd, flutt eða geymd. Það kost
ar mikla fyrirhöfn að halda fæðu
ómengaðri, en það gerist með margs
konar hreinlætis- og rotvarnar-
aðgerðum.
Ein er sú tegund mengunar, sem
veldur Islendingum og fleirum mikl-
um útgjöldum, en það er hringormur
í fiski. Ekki fyrir það, að nokkrum
neytanda hafi orðið meint af honum,
heldur vegna þess, hversu kostnaðar
samt er að fjarlægja hann úr vör-
unni, en fiskneytendum finnst ógeðs
legt þegar þeir finna hann í mat sín-
um. Hringormur þessi (Anaeanthoc-
heilus) en sniíikidl, sem lifir nokkurn
hluta ævinnar í selnum og hinn hlut
ann í fiski, einkum i þorski, og
þá bæði í lifrinni og í holdinu. Við
Framh. á bls. 30