Morgunblaðið - 30.09.1972, Blaðsíða 14

14
MORGUÍNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. SEPTEMBER 1972
Að rétta korn-
inu hjálparhönd
Matthías Johannessen:
MÖRG ERU DAGS AUGU
Almenna bókafélagið,
Reykjavík 1972.
ÞEGAR ljóðabók Matthíasar
Johannessens Fagur er dalur
kom út fyrir sex árum vakti
stærð bókarinnar m. a. athygli.
Það var óvenjulegt, að ungt
skáld sendi frá sér 150 bls. ijóða
bók; margar ljóðabækur yngri
skálda hafa verið 60 bls., sumar
'ekki nema 30—40. En Matthías
Johannessen fer sínar eigin
leiðir í þessu efni sem mörgum
öðrum. Nýlega kom út eft-
ir hann ljóðabók, sem er 192
bls.
Þess ber að gæta, að
nýja Ijóðabókin, sem nefnist
Mörg eru dags augu, er í raun-
inni margar bækur eða ljóða-
flokkar. Hún er úrval þess, sem
Matthías hefur ort síðan Fagur
er dalur kom út. Hann hefði
eflaust getað haft bókima mun
lengri.
Sex ár eru drjúgur timi á
þroskaskeiði ljóðskálds. Sum-
ir halda því fram, að skáld eigi
ekki að láta langan tíma líða
milli bóka sinna, aðrir vilja að
ljóðabækur séu fyrst og fremst
safnrit, sýnisibækur. Við höfum
dæmi um það, að skáld gefi ekki
út Ijóð sín fyrr en á síðari hluta
ævinnar og það finnst sumum
gefast vel. Aftur á móti vex
þeinri skoðun fylgi, að skáld-
inu sé nauðsynlegt að vera í
námu sambamdi við lesend-
ur sína og þá er eðlilegast að
það láti oft tii sín heyra. 1 landi
þar sem bókmenntatímarit eru á
undanhaldi virðist því lausnin
vera fleiri bætour.
1 Ijóðlist Matthíasar Johanm-
essens er meiri fjölbreytni en í
ljóðum annarra ungra islenskra
skálda. Hanm á til margar hlið-
ar, sem fá allar að njóta sín í
Mörg eru dags augu. Sum ljóðin
í bókinni eru ákafflega nýstár-
leg, önmur með hefðbundnu
sniði. En öll bera þessi ljóð
sterk höfundareinkenni. Hinn
persónulegi ljóðstiU Matthíasar
hietfur öðlast meiri festu með áæ-
umum. Jafnframt er ljóst, að
ökveðin tákm eru orðin samgró-
iin skáldskap hans og vissar
myndir koma fram æ ofan í æ.
Fyrsti kaffli bókarinnar, ljóða-
flokkurinn Komiö og sigðin, er
dæmigerður fyrir skáldskapar-
tekni Matthíasar Johanmessens
þegar hann yrkir af hvað mestri
dirfsku. Óvönum lesamda getur
virst þessi ljóðaflokkur nokkuð
torskUinn í heild sinni, mymd-
ir hans ekki nógu hnitmið-
aðar. En þeir, sem fylgst hafa
með ljóðum Matthíasar Johann-
essens fimna hér mörg þau ein-
toenni skáldskapar hans, sem áð-
ur voru kunn og fagna um leið
nýjum landvinmingum í
heimi ljóðsins.
Kornið og sigðim ieiðir
tffl dæanis bugamn að Hólmgönigu
lijóðum, Jörð úr ægi og Sáhruum á
atómöld. Við þekkjum aftur hið
goðsögulega ívaf Hólmrugöngu-
Ijóða, dýrkun landsins í Jörð úr
ægi og hispursleysi Sálma
á atómöld. Ljóðaflokkurinn er
ekyldastur Hólmgömguljóðum og
sýnir við samanburð hvem-
ig skáldskapur Matthíasar
Joha nmesse ns hefur þróast frá
djarfflegum tilraumum æsku-
áranna til skáldskapar, sem nýt-
ur i senn frjórrar hugsunar og
kunnáttu hims lærða skálds.
Skáldskapur Matthiasar
Johannessens er alltaf um eitt-
hvað, ekki skáldskapur skáld-
skaparins vegna. Hann er ekk-
ert líkur atómskáldskapnum
svonefnda, sem stundum er lít-
ið annað en formgælur, en getur
verið innhverfur á heillandi
hátt. Skáldskapur Matthíasar er
opinn. Samt er hanm meistari
formsims og leggur mikið upp úr
byggingu ljóðsins og máli þess.
Fáum hefur tekist betur en hom-
uin að gæða einfalt mál skáld-
legum merkingum. Hann er einn
af snjöllustu endurnýjendum is-
lensks ljóðmáls í hópi unigra
skálda. En ljóðmál hans er um
lelð vandað og stundum með há-
tiðlegum blæ, eintoum í löngum
bálkum, þegar skáldinu er hvað
mest niðri fyrir. Þá vefst saman
í ljóðurn hans gamalt og nýtt
ljóðmál, tilvitnanir aftan úr
fornesíkju og orðræður dagsins
í dag.
Um þetta vitnar Kornið og
sigðin með miklum ágætum.
Skáld, sem yrkiir um nútímann
með þeim hætti, sem þar kemur
fram, hefur gert sér grein fyrir
að Völuspá er einn af hátind-
um vestrænnar mienningar. Berg-
mál frá Völuspá og öðrum eddu
kvæðum er viða í Ijóðuim Matthí-
asar Johannessens. Hér heyrist
það enn: „Hvers vegna halda
þeir áfram/að rétta Heði
blinda/mistilteininn?" er spurt.
„Og Baldur deyjandi/allt i
kringum okkur.“ Skáldið nefnir
mörg dæmi úr nútíimanum um
vald hins illa og þar
giegnir veigamitolu hlutvenki sú
sigð, sem fier „skriðdretoabeitum/
uim korngula akra/Evrópu.“
Þeir, sem ætla að frelsa heim-
inn „eru skegg foringjans“:
Haus Hymis
hvelfist yfir okkur
og enn reyna þeir
að hlaða nýja jörð
úr hauskúpum,
hlaða nýjan heiim
úr hugsjónum:
brot af mömnum
brot af jötnum,
hlaða þeir enn himin
úr hausaskeljum.
Matthías Johannessen hef-
ur löngum grunað hugsjóna-
mennina um græstou, einkum þá,
sem trúa á byltinguna og gjall-
arhornin. Hann tekur undir með
téktoneska sikáldinu Miroslav
Holub um mikilvægi þess „að
rétta korninu hjálparhönd,"
enda eru atburðimir í Tétokó-
sióvakiu 1968 aðaltoveikja
Komsins o>g sigðarinnar. Ljóða-
flokkurinn er í eðli sínu þumg
ákæra og vantrú á mannlaga við
leitni, en lýfeur á von um nýj-
an dag í samræmi við niðurstöðu
Völuspár. Maðurinn á sér þá
von, sem felst í barninu í jöt-
unni, þ.e.a.s. kristinni trú, og
barni oktoair tíma, sem bíður nýs
vors með óþreyju.
Mér kæmi éktoi á évart þótt
Kominu og sigðinni yrði ein-
hverntíma skipað við hlið þeirra
islensku ijóða, sem af hvað
mestri listfengi hafa verið ort
um brennandi vandamál samtið-
ar. Skáldskapur Matthíasar
Johannessens hefuT alltaf ver-
ið mjög virkur; hann hefur ekki
veigrað sér við að taka afstöðu
til deilumála, segja skoðun sína.
En það, sem skiptir máli fyrir
skáld, er að færa viðhorf sin í
listrænan búning. Það hef
ur Matthíasi tekiist vonum fram-
ar. Við höfum of mörg dæmi um
íslensk ljóð stjórnmálalegs eðl-
is, sem eru bara heimild, hafa
ekki skáldskapargildi.
Þótt Matthías Johannessen sé
skáld vors og vonar og freisti
þess jafnan að sjá hið jákvæða
í öllu, tiibiðji hið eðlilega og
upprumalega í mamniMfinu, eru
ljóð hans ofit þrungin visisu um
hverfulieik alls. 1 Mörg eru dags
augu yrkir hann oft eins og
komið sé að leiðarlokum. Hann
er haldinn geig. Æskuna ávarp-
ar hann eins og roskinn mað-
ur: „Undarleg er sú staðreynd:
að við höfum einniig verið uinig“.
Mörg ljóðanna vitma um örvænt-
ingarfulla leit að staðfestu, ein-
hverju til að halia sér að í
stormum timarus. „Við þessar
nöktu vélar./þessar vélar í
vélum —“ segir á einum stað um
þau, sem finna ekki hvert annað
mema í kviðanum og þján-
ingunni. En í þeirn ljóðum, þar
sem alvaran er hvað mest, get-
ur allt í einu verið slegið á létt-
an streng, stundum skín í
gtott skáldsiins gegnum myrk-
ustu ljóðin. Hin karlmannlega
afstaða bjargar ljóðunum
frá því að verða dapurleitoa að
bráð.
Ljóð getur verið fuhigild-
ur skáldskapur þótt það fái les-
andann til að brosa eða veki
hlátur hans. Alvara er ekki al-
gildur mæiikvarði á skáldskap.
Hversdagsljóð eru dæmá um það
hvernig Matrthías Johannessen
andi stundair valda tovíða. Heirrv
urimn er nálægiur með vandamál
sin: stríð í Víefcnam, humgurs-
neyð i Bíafra. Hræðsla við of-
fifcu og kransœðastífflu vlitour fyr
ir þeim óhug, sem mynd frá
Bíafra vetour. Á henni er lítill
óklippfcur dreimgur „mieð Budh-
enwald i augum“ ásanut gamalli
„beinaigrind með aiskegg". Kald
hæðnisleg ádeila felst í þeixri
álykfcun skáldisims, að eng-
inn yrði undrandi „þó
að rakblaðaframleiðendur/not-
uðu þessar myndir/í auglýsinga-
stríðimu". En þráfct fyrir beisk-
an hug greima Hversdagisljóð frá
því eins og mörg önnur Ijóð í
Mörg eru dags augu hve gofct er
að koma heim til konu og barna.
Með komu, sem á sér alltafi sama
vor í augum, er horfið „inn í
fjarlægðarbláan draum", loks-
ins lifað.
Hversdagsljóð eru mjög per-
sónulegur skáldskapur. Þau
dylja ekkert, eru í rauninni upp
gjör við tvöfeldni manmlegis lífs.
Eina vörn þeirra er gamansemi,
nokkuð bi'tur á köflum. Hulunni
er svipt af himum værukæra
borgara, hinuim margumnæddu
lystisemduim velferðarríkisins.
Hversdagsijóð eru játninga-
skál'dskapur eins og Sálmar á
atómöld. Að skáldskapargildi
jafnast þau ekfci á við sálmama,
en eru eðlilegt framhald þeirr-
ar krufningar á borgaralegu
lífi, sem Matthías Johannessen
iðkar. Þessi umisögn gildir um
fleiri ijóð í Mörg eru dagis augu.
Kaflinn Ljóð fyrir börn er
ávöxtur þess einfaldleika í túlk-
un, sem Matthías Johannessen
hefur náð mlklu valdi á. Þessi
kafli þykir mér með þeim eftir-
fcektarverðustu í bókinni. Andi
Miroslavs Holubs svifur hér yf-
ir vötnunum, en Matthías hefur
Matthías Johannessen
Svo kiemiur tovöHd
og lítiffl drenguir sofnar
með herbílinn sinn
I fanginiu
og Andrós önd
í huganium.
Allir dáitannir liggja I valnunri,
saimt hietfur enginn fallið.
Á morgTun rísa þeir aftur upp
eins og einherjar.
Ó, ef allar styrjaldir
væru háðar
í bamaherbergjum.
Ljóð fyrir börn eimkennast af
ferskri skynjun. Slíkt er sigur-
merki i skáldskap.
Kaflarnir 1 draumi þínum og
Ást og dauði eru að mínu viitd
veikustu hlekkimir i Mörg eru
dags augu. Samt geri ég ráð fyr-
ir, að margir muni einmibt lað-
ast að þessum ljóðum vegna
þess að þau eru kunmugleg, eiga
beinan aðgtang að lesendum, sem
gera almennar kröfur til ijóð-
listar. Þetta á ekki við um öU
ljóðin í þessum köfflum, en meg-
inhluta þeirra. Það er háfctur
Matthíasar Johannessens að
ganga ekki þamnig frá bókum
sínum, að þær séu óaðfinnanleg-
ar. Eins og áður er sagt lætur
hann hinar ýmsu hliðar njóta
sín. Ef til vi'll stefnir hann að
því að ná til fjölmennari les-
endahóps en ung skáld yfirleitt?
Það er I sjálfu sér virðimgar-
vert, en ekki fer á milli mála
að bók eins og Mörg eru dags
augu hefði orðið heilsfceyptari
með strangara vali ljóða. 1 þeim
köfflum, sem nefndir voru, er
fátt nýtt; endurteknimgar úr
fyrri bókum skáldsins eru fyr-
irferðarmikiar.
Nokkur ljóð í kafflanum
Úr myndabók landsinis eru sama
marki brennd. Afitur á móti er sá
kafli, þegar best lætur, sönnun
þeirrar ástríðu, sem eintoennir
Ijóð Matthiasar um landið, ís-
lenstoa náttúiru. Ljóð eins og
Tunglið í ánni og Til minnds eru
glæsilegir áfangar í nátt-
úruskáldskap Matthíasar Jo-
hannessens. Matthías hefur
stundium verið sakaður um of
mikla mæflisku, yfirleifct af litlum
skilnimgi. Sannleitourinn er sá að
aðferð hans, sem stundum er
mælsk, hefur breytst mikið mefl
árunum og árangurinn orðið
hljómmikill skáldskapur, sem
hvergi drukknar I merkingar-
leysu. Aftur á móti er sviðið
jafnan rúmt í skáldskap Matthl-
asar.
Stutt ljóð nefnist Borges á Is-
landi. l«að lýsdr hinni bamslegu
gleði angenitlnska s'káldsins
Jorge Luis Borges þegar hann
er staddur undir Ingólfsfjalli og
þytoist skilja hrafnamál. Borges,
að mestu blindur, andspænis is-
skopast að sjálfum sér og öðr-
um með góðum áranigri. Hvers-
dagsljóð fjaMa um lif hins venju
lega borgara og einmig drauma
hans. Ljóðið lýsir því m.a. hvern
ig maður og kona fjarlægjast í
straumi tímans, hætta að hafa
tima fyrir hvort annað í glírn-
unni við alls kyns fánýtd. 1 há-
deginu er skroppið heim,
ef rótarý kaliar ekki:
Þú hámar I þig
brjósk og hvelju með ediki
og dnektour hitaeiningalausan
eplasafa
svo þú fifcnir etoki.
Á veggjum stofunnar
eru málverk etfltir Kjarval
og Gunnlaug Soheving
svo þú endir ekíki
eins og gapandi nauðmagi
á veizluborði
velfierðarráfeisins.
Hversdagsljóð fjalla einn-
ig um það hvemig aitiburðir líð-
þýbt ljóð efitir hann og áreiðan-
lega haft gagn af því. Holub er
mikið skáld og kann þá dýru
list að segja mikið í fáum orð-
um. Hann „klæðir huigsamir sín-
ar/nýj'Uim búningi", eins og
barndð í ljóði Matthíasar, sem
hrópaði skjaldbökur, þegar það
sá „litlar heysátur með striga-
poka“. I Ljóðum fyrir börn sér
skáldið hlutina með augum
barnsins. Að hlusta á börn er
oft verðmæt reynsla þvi að öll
börn eru skáld á sinn háfct. Það
er greinilegt, að . Matthías
Johannessen hefur hflusfcað af at-
hyigili á böm. Hann skifliur þau
betur en margir aðrir. Eifct ljóð-
Ið í Ljóðum fyrir böm fjallar
um „öil þessi skáld/í kringum
oklkur“:
Þau raða upp
dátum, ýta
sfcriðdrekum yfir vigvöfllinn,
fljúga herþotum
um gainiga og stofiur.
lensku landslagi. Það er mynd,
sem Mafcthías toemur til skila.
Lokaljóð bókarinnar heitir
Þingvellir við öxará og lýsir
nærtætoum hanmi:
Lofcsins
geta þeir etoki sagt
að sorg okkar
eigi ekki heima
í þessu ljóði,
nú þegar hlátur otokar
er brunnin aslka.
En Öxará renniur áfram, vafcn,
sem buigsar ektoi um dauðann,
veit ekki um lífið, rennur „til að
kenna oktour/að deyja“. Þefcta
ljóð, sem er einfait og stertet,
hpfiur hreinsandi og sefandi
áhrif. Það er verðugur enddr
bðkar, sem að mínium dómd er
eiitt af belstu sömniunargögn'um
um lífsþrótt íslenskrar nútíma-
ljóðlisitar.