Morgunblaðið - 30.07.1974, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 30. JÚLl 1974
PP^ Halldór Laxness:
llll
Avarp
í minningu
bókmenntanna
Á ÞEIM dögum sem Alþíngi stóð hér við öxará og eddur voru ortar
og þær islendíngasögur samdar sem lyftu íslandi í hæðir heimsbók-
mentanna, þó það gerðist ekki fyren 500 árum eftir þær urðu til, þá
voru ekki vegir hér á Islandi og ekki brú yfir á. Þó sýna forn rit og
aðrar minníngar að ferðast var um landið þvert og endilángt, sumar
og vetur, yfir stjórfljót, öræfi og jafnvel jökla. Fyrri menn tóku
ekki eftir því að það var hvergi vegur. Hestarnir þeirra hafa líklega
verið að sínu leyti eins vel tamdir, vegvísir og öruggir og þeir
sjálfir. En í íslendíngasögunum mældu þeir alt Island út, ef svo
mætti segja, og gerðu af því þesskonar kort sem ekki hafa önnur
komist til jafns við síðan. Við höfum heyrt um mann frá öldinni sem
leið, og hefur verið líkur fornmönnum. Það var vísindamaður-
inn okkar góði hann Björn Gunnlaugsson, sem mældi alt Island út á
tólf árum. Einusinni sundreið hann Blöndu í vatnavöxtum á
haustdegi. Þegar hann kom á bæinn hinumegin og var spurður
hvort ekki hefði verið mikið í Blöndu í dag, svaraði hann: Ég sosum
tók ekki eftir því.
Fyrir hundrað árum, þegar við komum hér saman seinast í
svipuðum tilgángi og núna, var Evrópa full af skáldskap. Þá var enn
einusinni verið að breyta landamærum álfunnar og sambúðarformi
þjóða. Áður fyrri táknaði föðurland aðeins sveitina þar sem
maður elst upp heimahjá sér og leitar hvíldar í elli. Sæludalur
sveitin best, sólin á þig geislum helli, segir Jónas Hall-
grímsson um þetta mál. I skólauppsagnarsaungnum sem
allir stúdentar sýngja þegar vorar segir á þessa leið: „a—a—a
nú höldum við aftur heim í föðurlandið, (patriam)“, það er
að segja heim í sveitina okkar, heimahagana sælu. Fyrir tvö
hundruð árum var uppi séra Jón eldprestur Steingrímsson,
heillastoð manna í Skaftáreldum. Hann hefur líklega
skrifað bestu bók íslenzka á átjándu öld. Þó hann væri föð-
urlegur sálnahirðir og bjargvættur skaftfellinga í móðuharðind-
unum, þá talar hann um átthaga sína Skagafjörðinn einan sem
„föðurland“ sitt. I átthagana andinn leitar þó ei sé loðið þar til
beitar, segir Grimur. Um hesta sem leita í vonda haga sína forna
segir máltækið: Þángað sækir klárinn sem hann er kvaldastur. Áður
voru íslendíngar aðeins íslendíngar einsog hestar eru hestar. I
meira en 500 ár hlýddum við á klerkinn sýngja okkur á latínu um
Maríu mey og við sjálfir ortum um hana kanski bestu kvæðin sem
ort voru á tslandi öldum saman; sálir okkar voru frelsaðar frá illu.
Eftir siðaskifti var leitast við að efla trú okkar og hollustu við
konúngshugsjónina ásamt hugmyndum Marteins Lúters, og við
ortum og súngum grallarann sem er átakanlegur skáldskapur um
þessar hugsjónir. Vakníng íslendínga á 19du öld var einsog annars-
staðar í Evrópu falin í nýu landnámi tilfinnínganna. Þjóðernistign-
un var nútímahyggja Evrópu fyrir hundrað árum. Einsog á megin-
landinu var hún innrætt íslendingum af skáldsnillíngum samtím-
ans. Þeir boðuðu okkur fegurð íslenskrar náttúru sem við höfðum
ekki tekið eftir fyren þá. Og þeir gerðu frægð okkar í fornsögum svo
áþreifanlega að við trúðum á hana.
Stundum heyrist að ættjarðarkvæði, einsog hjá okkur í kríngum
1874, hafi verið stælíng á dönskum og þýskum föðurlandseldmóði
sem var hástiltur um þær mundir. En þegar Steingrímur Thor-
steinsson orti um lömb og hjarðsvein og um tvo svani, annan af
heimi hetjulífs hinn af heimi vonarinnar, þá tók hann mið af
grikkjum og latínumönnum fornum þegar þeir ortu um heimahag-
ana sælu. I raun réttri feingum við háklassisku ættjörð, að gjöf frá
þjóðskáldum okkar á 19du öld. Við súngum þessi kvæði i fyrstu
upptendraðir, síðan af gömlum vana. Nú er einsog sumir haldi að
við týnum ættjörðinni ef við fáum ekki nýtt ættjarðarljóð á hverri
meiriháttar héraðsamkomu. Þetta er einsog ímynda sér að Guð
hætti að vera til ef við fáum ekki nýtt faðirvor á hverjum jólum.
Margar þjóðir eru laungu hættar að hafa ættjarðarljóð, nema einn
þjóðsaung að sýngja við hersýníngar. Við þurfum ekki að óttast að
við missum ættjörðina þó okkur tækist ekki að fá nýtt ættjarðarljóð
í vor. I dag, hundrað árum eftir þúsundárahátíðina, höfum við þrátt
fyrir alt hlýtt á hátíðaljóð sem túlkar af visku og andagift stöðu
okkar hér og nú.
ísland hættir ekki að vera það sem það er, og við hættum ekki að
vera íslendíngar, þó við séum farnir að yrkja öðruvísi en við gerðum
á öldinni sem leið. Afturámóti held ég að þann dag sem við hættum
að yrkja fyrir fult og fast, þá megi bréfa að hér sé uppvöknuð önnur
þjóð en var. Fróðir menn telja að eingin þjóð hafi, svo vitað sé, verið
eins niðursokkin í orðsins list frá upphafi og íbúar þessa lands. Má
segja að lærðir og leikir, án tillits til gáfnafars eða efnahags, hafi
verið í því sameinaðir, öld frammaf öld, að skapa hér bókmentir.
Aðrar þjóðir unnu úr gulli og marmara. I túngu landsins, mæltri
skráðri og ortri, hefur líf okkar og reynsia skilið eftir nákvæmari
vitnisburð um sig en lesinn verður af spjöldum sögunnar. Túngan
geymir ekki aðeins minni og minjar um þjóðarævi okkar aftur f
forneskju; hún geymir einnig „í tímans straumi, trú og vonir
landsins sona“, einsog Matthías Jochumsson kvað.
Stundum er skáldum skift í stórskáld og leirskáld. Þetta er mjög
auðveld skiftíng. Menn vara sig ekki á því að það er einsog vera ber
að byrja sem leirskáld. Flest stórskáld byrja sem leirskáld. Meðan
við enn eigum ónafnfrægt fólk í hverju horni, og það yrkir sér eða
öðrum til hugarhægðar á líðandi stund, þá er þar líf landsins og
reynsla þjóðarinnar að gefa um sig vitnisburð. Þess er holt að
minnast sem ég sagði áðan, að einusinni lifðum við svo líklega
uppundir níu kynslóðir hér á íslandi, frá því á fjórtándu öld og
þartil að áliðinni þeirri seytjándu, að við eignuðumst ekki skáld að
marki, nema kanski maríuskáldin, en ortum rímur um tröll og
kónga og riddara, settum saman ókynstur dansa og vikivaka til að
brúka í jörfagleði sem virðist hafa staðið dag og nótt á íslandi, þá
ekki síður en núna; og hræðrum vögguna með vísnasaung, sem þá
var víst ekki talinn mikill skáldskapur. Og þó okkur núna finnist
fátt til um mart sem þá var ort, þá býr í túngutaki bragarháttum og
hugblæ þessara laungu liðnu og ókunnu alda einhver ángurvær
yndisþokki sem heillar okkur. En næst þegar fram kom stórskáld
hafði túngan beðið hnekki og ljóðaefnin ljókkað, þó andagift væri
stór og boðaði okkur frelsun af ógurlegu straffi annars heims.
Fyrir hundrað árum lifðum við á öld ættjarðarljóðsins, núna
lifum við á öld bílsins. Ég er ekki að segja að bfllinn okkar núna
komi í staðinn fyrir ættjarðarljóð eða aðrar bókmentir, þó kanski
megi segja að skorturinn á nýum ættjarðarljóðum núna verði síður
tilfinnanlegur þegar við getum séð ættjörðina gegnum bflrúðu. En
mart bendir til þess að þeir sem lifa á komandi hundrað árum muni
horfa uppá nokkra afturför í bifreiðum. Það eru meira að segja
tölverðar horfur á að þegar næstu heimsstyrjöld lýkur verði búið að
kreista svo mikla olíu útúr jarðhnettinum að lítið verði afgángs á
bílana okkar. Það getur verið að á næstu hundrað árum vöknum við
upp við það einn góðan veðurdag að við verðum að treysta minna á
olíu en verið hefur um sinn, og meira hver á sinn innri auð í líkíngu
við það sem áður tíðkaðist á íslandi. Og þá sakar ekki að minnast
þess að gullöld íslenskra bókmenta stóð áður en olía var til í
heiminum.
Nú hefur Alþíngi samþykt áætlun um landgræðslu og gróður-
vernd á Islandi til að hefta náttúruspjöll að minstakosti þau sem hér
hafa orðið af mannavöldum meir en í nokkru landi Evrópu á þeim
tíma sem landið hefur verið bygt. Ég fæ ekki lokið þessum orðum
betur en láta í ljós þökk mína sem íslendíngur fyrir þetta framtak
Alþíngis í von um að takast megi að klæða auðnir landsins aftur í
grænan búníng lífsins. Og þessu næst hylli ég lífgróður skáldskapar-
ins sem veitir kynslóðunum eilíft líf.