Morgunblaðið - 18.08.1974, Síða 14

14 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. ÁGUST 1974

Á SUMARDEGI Erlendur Jónsson
MEÐ VOR
ÍSINNI
I FYRSTU kvæðabtfk Þórodds
Guðmundssonar — Villiflug
heitir hún og kom út 1946 — eru
meðal annars stökur þær sem hér
fara á eftir:
Eg fagna röðli, sem rfs úr sævi
og rósblómaknapp í vorsins hönd.
Er Ijóma demantadaggir grasa,
mig dreymir sólstöfuð töfralönd.
Eg sakna æsku og æfintýra,
álfaborga og fossahljóðs,
sem niðar f hugarins næturdjúpum,
en — nær eigi tónum söngs né Ijóðs.
i stökum þessum lýsir skáldið inn
í hugarheim kynslóðar sinnar sem
ólst upp í umhverfi sem ætt-
jarðarljóð ogsveitasælukvæði síð-
rómantfskra og nýrómantískra
skálda voru ort um og tileinkuð
en hvarf fulltiða til annars og —
að hennar mati — mun óskáld-
legra umhverfis; lét grænar
grundir, en hreppti malbik. I
stökunum er einnig tjáður vandi
skálda að orða tilfinning sfna í
ljóði.
Þegar Villiflug kom út hafði
Þóroddur tvo um fertugt. 1 dag er
hann sjötugur. Ljóðabækur hans
eru orðnar sjö talsinsað þýðinga-
söfnum meðtöldum, en þar að
auki hefur hann sent frá sér smá-
sagnasafn og ferðabók að|
ógleymdri prýðilegri ævisögu
föður síns, Guðmundar Friðjóns-
sonar. Sú var tíðin að ekki fór
meir fyrir öðrum höfundum ís-
lenzkum en Guðmundi skáldi á
Sandi. Jafnhliða því að skrifa
sögur og yrkja ljóð sendi hann frá
sér ótal greinar um mál sem á
baugi voru hverju sinni og knepr-
aði ekki kynngi móðurmálsins.
Þóroddur hefur ekki farið svo
geyst, ekki sagt samtíðinni til
syndanna að dæmi föður síns,
heldur einbeitt sér að ljóðlistinni.
Hann ann ljóðadísinni og gengur
með lotning á vit skáldskaparins.
Að hætti skálda sem ástunda ljóð-
ræna innlifun yrkir hann mest
um hinar mildari hliðar lífsins:
Þðroddur Guðmundsson.
Guðfinnu frá Hömrum sem öll
voru Þingeyingar. Það væri
verðugt rannsóknarefni að bera
saman ljóð þessara skálda, grafast
fyrir áhrif þau sem þau urðu öll
fyrir sameiginlega og rekja áhrif
þeirra hvers á annað, og eflaust
verður það einhvern tíma gert.
Þá hefur Þóroddur ort mörg
tækifæriskvæði og er raunar einn
sárafárra íslenzkra skálda sem
Skálholtsljóð er prentuð í næst-
síðustu bók Þórodds, þeirra sem
geyma frumsamin ljóð, Sólmán-
uði. Meða! annarra kvæða þeirrar
bókar vil ég sérstaklega benda á
Svani á Másvatni (Másvatn er
lítið stöðuvatn á Mývatnsheiði),
en það byrjar svona:
Mér fyrnist aldrei sú fagra sjón,
hún fékk mér svo djúprar gleði
og sál minni Ijóma léðí,
er leit ég syngjandi svanahjón
ásundi um blikandi heiðarlón.
Það vakti mér vor f geði.
Þetta er fyrsta erindið, en þau
eru alls tíu. Hin segja raunar ekki
frá hinum eiginlegu svönum á
Másvatni, heldur frá annars
konar svönum, ljóðasvönum, eða
með öðrum orðum skáldum þeim
sem Þóroddur hefur haft mætur á
og hugsanlega numið af, allt frá
höfundi Lilju og Hallgrími
Péturssyni til Guðfinnu frá
Hömrum. Ég trúi ekki að það sé i
tilviljun að Þóroddur byrjar á
Steingrími í þeirri upptalning;
skáldinu sem klassískast hefur
ort um íslenska sveitasælu;
kannski er það líka verðugt þar
sem hann er sjálfur í og með að
yrkja um svanasöng á heiði. Og
Hugleiðing á sjötugsafmæli Þórodds Guðmundssonar skálds frá Sandi
æskuna með björt fyrirheit,
náttúruna eins og hún skartar
sínu fegursta, þau bjarmalönd fs-
lenzkrar þjóðtrúar sem vekja
þægilega kennd f brjósti, álfa-
borgir, hulduheima og svo fram-
vegis. Allt eru þetta sígild yrkis-
efni, en meðal íslenzkra skálda
sem slegið hafa á sömu nótur er
nærtækast að nefna Sigurjón
Friðjónsson, föðurbróður Guð-
mundar, Huldu skáldkonu og
enn rækja þá grein skáldskap-
arins með árangri. Ég minni á
Skálholtsljóð hans frá 1956, ljóð-
flokk í ellefu köflum, sem er vfða
tær og veglegur skáldskapur, til
að mynda þetta erindi:
Minningar lifa
munastrengi bifa,
eins þó að tæmist tfmaglas.
Sandkornin tala,
silfurlindir hjala,
þótt hrfmi f jöll og fölni gras.
þannig fer Þóroddi oftar þegar
hann vitjar æskustöðvanna —
hvort heldur hann ferðast þangað
í veruleikanum eða bara f hugan-
um — kennileiti þeirra gleðja
ekki aðeins auga hans, en verða
einnig til að sanna fyrir honum
gildi þess skáldskapar sem hann
hefur öðrum fremur kjörið sér að
leiðarljósi; eða með öðrum orð-
um: hann skoðar landið í ljósi
þess skáldskapar sem kenndi hon-
um að nota það í æsku. Áhrifin
frá landinu — þannig séðu —
verða honum svo aftur efni í ljóð.
Þóroddur hefur, allt frá því að
fyrsta bók hans kom út, stefnt að
meiri og meiri fágun ljóða sinna
og víkkað sjónhringinn með
ferðalögum og kynnum við
núlifandi og gengna meistara.
Meðal annars tók hann sér fyrir
hendur að þýða ljóð eftir William
Blake. Þegar þær þýðingar
komu út 1959 var Blake f
skugganum og hvergi mikið les-
inn. En það hefur breyst; hann er
nú meðal þeirra fyrri tíðar skálda
sem ungt fólk i heiminum les um
þessar mundir. Ég ætla Þórodd
ekki svo forspáan að hafa séð það
fyrir; segi þetta heldur sem dæmi
hins að maður veit aldrei hver er
á undan sinni samtíð né hvenær;
auðvitað hefur Þóroddur valið
Blake vegna þess að hann hefur
fundið andlegan skyldleika með
því mæta skáldi og sjálfum sér.
Enda þótt Þóroddur hafi mjög
svo fært út svið sitt á landabréfi
skáldskaparins — í síðustu bók
hans, Leikið á langspil, sem kom
út í fyrra eru yrkisefni eins og 1
heimsókn hjá Walt Disney,
Hippar í Tórontó og Til Öregon,
svo dæmi séu nefnd — er hann
jafnbundinn átthögum sfnum sem
fyrr og nýtur þess eins og áður að
skyggna þá úr fjarlægð í ljóðræn-
um hillingum, enda samkvæmur
sjálfum sér og manna ólíklegastur
til að rækja ekki það sem honum
er kært.
Þeir sem kynnst hafa Þóroddi
persónulega vita líka að ljóð hans
eru gulltryggð með sannfæring og
manndómi. Og slikra skáldverk
verða ekki fyrst til að fyrnast.
Ég óska vini mfnum Þóroddi og
fjölskyldu hans árnaðar á
afmælinu.
Sjötugur í dag:
Þóroddur Guðmundsson frá Sandi
ÞÖRODDUR Guðmundsson skáld
frá Sandi verður sjötugur í dag,
sunnudaginn 18. ágúst, löngu
þjóðkunnur maður. Mætti raunar
segja, að ekki þyrfti fleiri orðum
um að fara svo kunnan mann á
afmælisdegi, en í annan stað eru
störf hans og maðurinn sjálfur
ærið efni f langa ritgerð. Verður
hér fátt eitt rifjað upp.
Þóroddur er fæddur á Sandi i
Aðaldal 18. ágúst 1904, þriðja af
tólf börnum Guðmundar Frið-
jónssonar skálds og Guðrúnar
Oddsdóttur konu hans. Hefur
Þóroddur lýst æskuheimili sínu í
bókinni Faðir minn. En um föður
sinn kemst hann þannig að orði í
ljóði:
Því sannari maður til orðs
og æðis
er ekki fæddur á heilli öld.
Og móður sinnar minnist hann
þannig:
Mér varstu söm og sólin blómi,
er sindrar í dögg um
morgunstund.
Sandsheimilið var menningar-
heimili, sem stóð mörgum öðrum
framar, og var þó heimilismenn-
ing mikil í Þingeyjar'sýslu um
þær mundir.
Þóroddur var einn vetur við
nám f unglingaskóla á Breiðumýri
og síðareinn veturí Laugaskóla, en
Arnór frændi hans Sigurjónsson
veitti þeim skólum báðum for-
stöðu. Hann stundaði búfræðinám
í landbúnaðarskólanum á Aust-
told f Noregi og lauk þar prófi
1929. Einn vetur var hann við
nám í kennaraháskólanum f
Kaupmannahöfn (1931—32) og
lagði stund á landafræði, dýra-
fræði, grasafræði og jarðfræði. 1
Kennaraskóla íslands var hann
veturinn 1934—35 og lauk þar
kennaraprófi. Enn má geta þess,
að hann notaði orlof, sem hann
fékk 1948—49, til námsdvalar á
Bretlandseyjum, lengst f Dyflinni
á Irlandi, og lagði stund á enskar
bókmenntir. Ferðasagan Ur Vest-
urvegi segir frá ferðum hans í
þessum löndum. Auk þessa hefur
Þóroddur lesið mikið alla ævi og
vfða ve1 heima, einkum í náttúru-
fræðum og bókmenntum, því
að maðurinn er greindur að eðlis-
fari, nákvæmur f öllum vinnu-
brögðum og fhugull.
Þóroddur var kennari við
Laugaskóla 1929—31 og veitti þá
m.a. jarðræktarnámskeiði for-
stöðu. Við héraðsskólann á Reykj-
um kenndi hann 1932—34, einnig
við sundnámskeið þar á vorin. Þá
var hann kennari við Eiðaskóla
1935—44, er hann varð skólastjóri
héraðsskólans í Reykjanesi, en
1948 var hann skipaður kennari
við Flensborgarskóla f Hafnar-
firði og kenndi við þann skóla þar
til fyrir tveim árum. Lagði hann
jafnan alúð við þessi störf sfn eins
og önnur, sparaði aldrei tfmann
til þeirra og lagði kapp á ná-
kvæma og glögga útlistun efnis-
ins.
Störf Þórodds að félagsmálum
hafa verið mikil og margvísleg
allt frá því að hann hóf störf í
ungmennafélagi sveitar sinnar á
unglingsárum, og enn starfar
hann ótrauður að þeim málum:
hefur verið einn forystumanna fs-
lenzkra rithöfunda f fulla tvo ára-
tugi og veitt deild Norræna fé-
lagsins í Hafnarfirði forstöðu f 16
ár (frá stofnun). Víðar hefur hon-
um verið falin forysta um lengri
eða skemmri tíma, og verður það
ekki talið hér, þess eins getið, að
hannvarformaðurSambands þing-
eyskra ungmennafélaga og Nem-
endasambands Laugaskóla og f
stjórn Ungmenna- og íþróttasam-
bands Austurlands. Nægir þessi
upptalning til að sýna, að það er
félagsskapur, sem ekki stefnir
fyrst og fremst að fjárhagslegum
ávinningi, heldur að andlegum
þroska félagsmanna, sem á hug
Þórodds Guðmundssonar og hef-
ur notið starfskrafta hans bæði
fyrr og síðar.
Bein afskipti Þórodds af þjóð-
félagsmálum hafa ekki verið mik-
il. Þó var hann þrjú ár hrepps-
nefndarmaður vestur í Djúpi.
Hann hefur einnig staðið framar-
lega f röðum hernámsandstæð-
inga. En Þóroddur hefur löngum
ekki bundið sig neinum ákveðn-
um stjórnmálaflokki, heldur fylgt
þeim við kosningar á hverjum
tíma, er hann hefur talið standa
skynsamlegast og af mestri rétt-
sýni að málum. Er það hvort
tveggja, að hann er íhugull og vill
gjarnan komast að niðurstöðum
sjálfur, og einnig er það fjarri
lundarfari hans að láta aðra segja
sér fyrir, hvað honum eigi að
finnast rétt.
Hagmælska mikil hefur verið í
ætt Þórodds og hneigð til rit-
starfa, þótt þar beri Guðmund
föður hans hæst sökum skaphita,
orðkynngi og myndauðgi. Þórodd-
ur hóf ritstörf snemma, en lengi
birtist ekki annað frá hans hendi
en ritgerðir margvíslegs efnis í
blöðum og tímaritum. Hann var
nær fertugur að aldri, er fyrsta
bók hans kom út (1943). Það var
ekki ljóðabók, heldur smásögur,
Skýjadans, ekki stórfelldur skáld-
skapur, en látlaust og snorturlega
sagðar, lýsingar ýmsar ljóðrænar
og auðséð, að höfundurinn hafði
gott vald á fslenzku máli. Þrem
árum síðar birtist fyrsta ljóðabók
Þórodds, Villiflug, og síðar hefur
hver bókin rekið aðra, sex ljóða-
bækur, þegar með eru taldar tvær
með þýðingum úr erlendum mál-
um. Sú síðasta Leikið á langspil
kom út fyrir jólin í vetur. Auk
þessa eru tvær bækur í óbundnu
máli, áður nefndar og ennfremur
sægur ritgerða og greina. Er skrá
yfir þær — þó ekki tæmandi — í
Kennaratali, en ekki nær hún
nema til ársins 1962, og hefur
margt bætzt við sfðan.
Hér verður engin tilraun gerð
til þess að meta skáldskap Þór-
odds Guðmundssonar. Er hvort
tveggja, að það tæki meira rúm en
hér hentar, og í annan stað er ég
enginn bókmenntafræðingur. Þó
langar mig til að rifja hér upp
ummæli, er ég hafði um ljóðabók
Þórodds, Sólmánuði, á bók-
menntakynningu í Norræna félag
inu í Hafnarfirði fyrir nokkrum
árum. Ég lét þess getið, að mér
fyndist Sólmánuður að mörgu
vera bezta bók Þórodds, þar kæmi
víða fram hreinn og tær skáld-
skapur og leikandi hagmælska,
vald höfunar á máli væri mikið og
því beitt af smekkvísi, lýsingar
margar lifandi og ljósar, blær
kvæðanna fagur og þýður, en
þung alvara undir.
Þetta hygg ég sannmæli um hið
bezta í ljóðum Þórodds Guð-
mundssonar fyrr og sfðar.
Ekki get ég skilizt svo við þetta
mál, að ég minnist ekki á eitt
eirtkenni á mörgum kvæðum Þór-
odds. Náttúrulýsinga gætir þar
mikið, en saman við náttúruna
blandast sagan, líf fólksins fyrr
og nú, svo að þetta allt verður eitt,
og bak við rómantík og lýrik vakir
veruleikinn, stundum kaldur ogj
harður. Ekki dylst, að skáldið
miðar oft að öðru en orðin sjálf
segja. Mér finnst til dæmis að|
taka að í þessum niðurlagsorðum
í smákvæði um Hellisgerði í Hafn-
arfirði sé hugurinn leiddur að
öðrum og stærri hlutum, að þjóð-
inni sjálfri:
Ö, vermdu reit þenna, væna sól,
unz veggir klettanna hrynja.
Það er mikil íþrótt að yrkja á
þennan veg.
Um þýðingar Þórodds úr er-
lendum málum skal það eitt sagt,
að margar þeirra láta svo fagur-
lega f íslenzkum eyrum, að engan
mundi gruna, sem ekki vissi, að
um þýðingu er að ræða. Mætti
nefna þessa mörg dæmi, en eitt
skal hér látið nægja, lýsingin á
fjalladrottningunni Herðubreið
eftir Ivar Orgland:
Sterk og ein í stóru hverfi
stendur þú og gnæfir hátt.
Vegsemd þín og glæsta gervi
gefur lffi tign og mátt.
Af því, sem hér hefur verið sagt
um störf Þórodds Guðmundsson-
ar, má ráða, að þessi hljóðláti og
hógværi maður hefur verið gædd-
ur mikilli elju og iðjusemi. Sam-
vizkusemi hans og vandvirkni í
öllu er frábær. Og f gleði hans
fléttast hlý gamansemi saman við
djúpa alvöru.
En Þóroddur hefur ekki staðið
einn. Kona hans er Hólmfríður
dóttir Jóns Ingimundarsonar og
Þorbjargar Jóhannesdóttur, er
lengi bjuggu myndarbúi á Brekku
í Núpasveit. Þau Þóroddur giftust
12. sept. 1936. Hólmfríður er hin
merkasta kona, smekkvfs og vel
verki farin, og hefur alla tíð látið
sér umhugað um, að skáldgáfa
manns hennar fengi notið sín sem
bezt. Það er ekki tilviljun, að
fyrsta ljóðabók Þórodds er til-
| einkuð Hólmfríði.
Þau Þóroddur og Hólmfrfður
eignuðust tvær dætur, Þorbjörgu
og Guðrúnu, mestu myndarstúlk-
ur, báðar giftar.
Mig langar til að ljúka þessari
grein með sömu orðum og ég lauk
bókmenntakynningunni, sem fyrr
var nefnd:
Ég hef ekki rætt hér lífsskoðan-
ir Þórodds eins og þær koma fram
í ljóðum hans, en enginn, sem til
þekkir efar, að þær séu sannar,
séu hann sjálfur. Þær einkenn-
arst af raunsæi, sem er ofið róm-
antískum blæ, karlmannlegu
æðruleysi og óbifandi bjartsýni,
trú á frelsi mannsandans og fram-
tíð íslenzkrar þjóðar. I Eiðasöng
ortum fyrir meira en þrem ára-
tugum, segir hann:
Engar hættur yfirbuga
æskuþrekt og vorsins mátt.
Og 15 árum síðar segir hann í
afmæliskvæði, þegar Flensborg-
arskólinn var 75 ára:
Sé eigi hikað,
þá aldan rfs,
né undan hvikað,
er sigur vís.
Og íslenzk þjóðerniskennd er
sterk í fari hans. Þannig segir I
Avarpi Fjallkonunnar 1960:
Þótt fyrir dyrum stundum
virðist vá
og vonin snauð,...
Framhald á bls. 31