Morgunblaðið - 31.10.1974, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 31. OKTÓBER 1974

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Ritstjómarfulltrúi
Fréttastjóri
Auglýsingastjóri
Ritstjóm og afgreiðsla
Auglýsingar
hf. Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Eyjólfur Konréð Jónsson,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn GuSmundsson.
Björn Jóhannsson.
Árni Garðar Kristinsson
Aðalstræti 6. slmi 10 100.
Aðalstræti 6. slmi 22 4 80.
Áskriftargjald 600.00 kr. ð mðnuBi innanlands.
i lausasölu 35.00 kr. eintakið.
Umræður þær, sem farið
hafa fram hér í Mbl.
um íslenzka tungu, hafa
vakið verðskuldaða
athygli. Þar hafa ýmsir
skýrt sjónarmið sín og er
vonandi, að umræðurnar
aukizt fremur en að þær
lognist út af. í Morgun-
blaðinu í dag birtist þriðja
grein Helga Hálfdanar-
sonar skálds, sem hóf um-
ræðurnar þessu sinni hér í
blaðinu. í grein sinni
bendir Helgi Hálfdanarson
einkum á svofelld orð dr.
Halldórs Halldórssonar
prófessors, og fagnar þeim
mjög: „Koma þarf á fót
leiðbeiningarstofnun um
íslenzkt mál. Sú var
hugsun mín, þegar ég lagði
til við menntamálaráð-
herra, að stofnuð yrði
íslenzk málnefnd. Ég ætl-
aðist til, að sú stofnun þró-
aðist og færi út kvíarnar,
yrði lifandi þáttur í
íslenzkri málþróun. Þetta
hefir ekki gerzt, en á því
verður að verða breyting.
Okkur er nauðsynleg
stofnun, sem þeir geta sótt
styrk sinn til, sem vilja
vanda mál sitt. Þessi stofn-
un á ekki einungis að leið-
beina um myndun nýyrða,
heldur einnig aó gefa út
fræðslurit og bæklinga um
rétta notkun málsins fyrir
almenning. Hún ætti að
hafa samband við fjölmiðla
og jafnvel eftirlit með
þeim, sem reknir eru af
ríki...“ Um þessi orð
prófessorsins farast Helga
Hálfdanarson orð í grein
hans í Mbl. í dag: „Mark-
verðust er þó tillaga Hall-
dórs um leiðbeiningar-
stofnun um íslenzkt mál og
hugmynd hans um hlut-
verk hennar og þróun. Ég
veit, að fleiri en ég finna
sárt til þess að geta ekki
leitað til slíkrar stofnunar,
þegar þekkingar og úrræða
er vant, að ekki sé minnst á
önnur verkefni, sem Hall-
dór ætlar henni. Slík stofn-
un gæti samhæft krafta
þeirra, sem nú eru að
bauka við sameiginlegan
vanda hver í sínu horni án
samráðs hvers við annan,
og orðið til ráðgjafar og
forystu um flest það, sem
að íslenzkri málþróun lýt-
ur. Ég er viss um, að hér er
á ferðinni ein hin merkasta
tillaga í íslenzkum mennta-
málum, sem fram hefur
komið um langt skeið, og
væri óskandi að henni yrði
sem fyrst vel tekið af ráða-
mönnum...“
Og í lok greinar sinnar
segir Helgi Hálfdanarson:
„Islendingar hafa góðu
heilli myndað samtök til
verndar íslenzkri náttúru,
þar hafa ólærðir áhuga-
menn og sérfræðingar í
náttúruvísindum tekið
höndum saman um að
verja gróið land gegn upp-
blæstri og öðrum spjöllum,
bæta gróðurríkið og efla til
nýrra landvinninga, en
vernda þó sérkenni og feg-
urð íslenzkrar náttúru.
Þessum samtökum hefur
orðið vel ágengt, og er þó
meira í vændum. En ekki
er mér kunnugt um neinn
slikan félagsskap til vernd-
ar íslenzkri tungu. Engih
landssamtök allra flokka
og allra stétta hafa gengið
til liðs við baráttu móður-
málsins fyrir lífi sínu, sem
er þó í engu minni hættu
en gróður landsins. Flestir
vita af hættunni, en ýmist
láta sér fátt um finnast,
eða fara með hana eins og
einhvers konar feimnis-
mál, gera sem minnst úr
henni, jafnvel dylja hana
fyrir sér og öðrum. Þegar
svo viðrar, er hætt við að
flest sem bent er á til
hvatningar eða varnaðar,
verði óðara brennimerkt
sem öfgar eða ofstæki.
Enda er óttinn við eigið
ofstæki að verða félags-
legur sjúkdómur. Menn
þora hvorki að hvetja né
letja af neinni einurð, því
það er svo varasamt og
ljótt og leiðinlegt að vera
öfgafullur. Þegar slíkur
dofi hefur lagzt yfir
islenzka málvernd, þá hall-
ar ört undan fæti.“
Morgunblaðið treystir
því, að ráðamenn, og þá
einkum hinn áhugasami
fulltrúi íslenzkrar alþýðu-
menningar, Vilhjálmur
Hjálmarsson, hinn nýi
menntamálaráðherra, veiti
tillögu Halldórs Halldórs-
sonar prófessors þá
athygli, sem hún á skilið.
Það hlýtur að haldast í
hendur að rækta landið og
vernda, að rækta land-
grunnið umhverfis það og
vernda og svo ekki sízt að
rækta íslenzka tungu og
vernda, þennan fjársjóð,
sem íslendingum einum
hefur verið falið að gæta
eins og sjáaldurs auga síns.
ISLENZK
TUNGA
______Helgi Hálfdanarson:_
Umræður um
íslenzkt mál
Siðan greinakorn mín tvö um
íslenzkt mál birtust í Morgunblað-
inu 12. og 13. október, hefur
margt orð fallið af því tilefni og
talsvert blek runnið. Þess var að
vænta, og til þess var ætlazt. Til-
gangur minn var umfram allt sá,
að eggja menn til nokkurrar um-
ræðu um málefni, sem mér virtist
fáum svo ofarlega i hug sem
skyldi. Þetta hefur greinilega tek-
izt, og þykir mér þá betur f arið en
heima setið. Þó að fullyrðingar
mínar og orðbragð allt væri miðað
við þennan tilgang, þykist ég ekki
hafa farið með neinar öfgar um
þá nauðsyn, að einmitt nú sé hug-
að rækilega að hag móðurmálsins
og leitað úrræða því til farnaðar á
viðsjálum tímum. Enda virðist
mér koma á daginn, að um þetta
verði menn sammála. Hins var
aldrei að vænta, að allir yrðu á
einu máli um það, hvar skórinn
kreppir harðast; en því fremur er
þörf vandlegrar umræðu og —
eftir föngum — rannsókna án taf-
ar. I umræðum þessum hefur bor-
ið á góma býsna sundurleit sjón-
armið. En eitt er öllum samt, sem
til máls hafa tekið: umhyggja fyr-
ir íslenzku máli.
I Þjóðviljanum birtist þann 20.
okt. löng grein eftir Þorgeir Þor-
geirsson rithöfund, þar sem mjög
er rætt um sjúklegan hroka, þjóð-
rembing, kynþáttadramb og
stéttarþótta, og tilefnið sagt vera
þessi skrif mín. Ég verð að játa,
að ég kem ekki auga á samhengið,
og grunar mig, að Þ.Þ. hafi illi-
lega misskilið orð mín. Sú stað-
hæfing mín, að islenzka sé „eitt
merkasta tungumál veraldar", er
rétt til færð, en túlkuð eins og ég
hefði sagt „merkasta" en ekki
„eitt merkasta“, sett ensku skör
lægra í virðingastiga, og ekki að-
eins ensku, heldur öll önnur
tungumál á jarðríki. Þetta virðist
mér Þ.Þ. hljóta að gera af vangá.
Svo telur hann, að ég viðhafi orð-
in „mál kúreka“ í niðrunar skyni
við tungu Englendinga og Banda-
ríkjamanna. 1 eyrum íslenzkra
nútíma-barna, sem alast upp við
sjónvarps-skjáinn, er enska um-
fram allt mál kúreka. Ég hélt það
lægi f augum uppi án málaleng-
inga, hvað ég fór; og kem ég að
þessu síðar. En ekki uni ég því að
vera sakaður um að „niðra“
enskri tungu, sem svo sannarlega
er „eitt merkasta tungumál ver-
aldar". Hins vegar staðhæfi ég, að
þann flokk fyllir einnig isienzk
tunga, sem fyrr og siðar hefur
auðnazt að skapa verk á borð við
flest, ef ekki allt, sem gott er talið
á öðrum tungum. Hreki það hver
sem vill og getur! Þjóðtungur
Afríku eru víst fleiri en vötnin á
Tvídægru. Flestar þeirra hafa
menn leyft sér að kalla frumstæð-
ar. Og jafnvel þótt til sé á ýmsum
þeirra slæðingur af þjóðvísum og
galdraþulum, teldi ég fráleitt að
meta þær að menningargildí til
jafns við langþróað bókmennta-
mál. Kannski það sé kynþátta-
hroki. Vafalaust er hægt að finna
sér einhver mið, sem geri allar
tungur jafn-merkar, en hverjum
er gagn að því? Þ.Þ. hrýs hugur
við „óskaplegum afleiðingum, ef
umheimurinn kæmist að þvi, að
íslendingar bæru svona af öðrum
þjóðum". Svona hvernig? I fyrri
grein minni lét ég þess getið, að
Islendingar væru öðrum þjóðum
fremri um aðeins eitt, að þeir.
töluðu fslenzku betur en aðrir.
Það var nú öll stærisýkin. Ég Iét
þess einnig getið, að færi svo, að
Islendingar glopruðu niður tungu
sinni, þá yrði enginn til að hirða
hana, og veraldar-garmurinn yrði
þeim mun verr á sig kominn. Það
var allur þjóðrembingurinn.
Það er fátt sem ég hef meiri
skömm á en þjóðrembingi í sínu
sanna eðli, en menn mega ekki af
tómum ótta við sinn eigin þjóð-
rembing vanmeta þjóðleg menn-
ingar-verðmæti, hvað þá van-
rækja þau. Sú skoðun á sér reynd-
ar formælendur ófáa, að þjóð-
tungur séu einungis til trafala, og
bezt færi á því, að ein þeirra fengi
að útrýma öllum hinum. Sjálfsagt
yrði mannheimur þá með vissum
hætti tilkomumeiri. Honum færi
líkt og segir í þulunni góðu: Ef
allir menn yrðu að einum manní,
allir steinar »6 einum steini, og
öll vötn að einu vatni, og sá maður
fleygði þeim steini í það vatn, þá
yrði eitt ógurlegt boms! Nú dettur
mér ekki í hug að saka Þorgeir
Þorgeirsson um neina þá menn-
ingarstefnu, sem þessi klausa
væri skripamynd af; og ekki kann
ég við að tina upp úr grein hans
fleira af þvi sem sprottið er af
þeim misskilningi, sem ég nú hef
greitt úr. Af niðurlagi greinarinn-
ar ræð ég, að við séum á einu máli
um það sem mestu varðar, þegar
öllum misskilningi hefur verið
rutt úr vegi; en sá er einmitt öðru
fremur tilgangur umræðu. I
greinarlok segir Þ.Þ.: „Erum við
máske á eftir öðrum að þróa skiln-
ing okkar á hugtakinu mál og
málkennsla? ... Hrópum við um
ágæti íslenzkunnar af því við
finnum að hún er að dragast aftur
úr. Ef svo er þá skulum við I
guðanna bænum hætta að æpa og
fara að gera eitthvað I þessu auð-
velda máli.“ Þarna erum við Þ.Þ.
sammála um allt nema það eitt, að
málið sé auðvelt. En því fremur
skyldi hafizt handa.
Hinn 20. október tóku til máls í
Morgunblaðinu fimm forustu-
menn íslenzkra skólamála. Ræða
þessara manna var, eins og vænta
mátti, öll hin vandaðasta. Og þótt
ég væri þeim ekki öllum sammála
í hvivetna, þóttu mér greinar
þeirra hver annarri betri, enda
umfram allt ræddur kjarni máls-
ins af gerhygli og rökfestu og með
þeirri hógværð sem ég hlýt að
öfunda þá af. Það þótti mér mest
um vert, að ekki duldist áhugi
þeirra á bættri stöðu móðurmáls-
ins, ekki aðeins í skólunum, held-
ur í öllu islenzku þjóðlífi. Þar
þóttu mér ekki sízt búa mikil og
góð fyrirheit í orðum Halldórs
Halldórssonar prófessors. Mér
hefur virzt sú skoðun nokkuð al-
menn, að sú deild háskólans, sem
kennd er við íslenzk fræði.sé helzt
til lík þeirri læknastétt, sem feng-
ist við það eitt að safna gögnum
um heilsufar landsmanna fyrr og
síðar, greina sjúkdóma og skrá
tíðni dauðsfalla af völdum þeirra
á ýmsum tímum, ekki í því skyni
að ráða niðurlögum neinnar veiki,
heldur af hreinvísindalegum
áhuga einum saman; enda væri
sjúkdómur, sem maður hefur á
annað borð tekið, orðinn hið rétta
eðli þess manns upp frá því;
fylgzt væri vandlega með stöku
sjúklingi, ekki til að reyna að
lækna hann, heldur til að skrá
liðan hans dag frá degi á skýrslur
og líta á klukkuna þegar hann
deyr. Hafi þessari háskóladeild
verið nokkur þörf að reka af sér
slyðruorð, þá hefur Halldór
prófessor nú gert það drengilega,
því mér dettur ekki í hug, að þar
muni sitja við orðin tóm. Mér er
kunnugt um það, að einatt 'eru
gerðar harla ósanngjarnar kröfur
til kennara háskólans i íslenzkum
fræðum, þegar um skólakerfið er
að ræða, rétt eins og þeim sé fært
að hafa bein afskipti af móður-
málskennslu í barna- og unglinga-
skólum. Þeir hljóta að beita áhrif-
um sínum á annan hátt. En mikið
þykir mér til um þessa athuga-
semd Halldórs prófessors: „Ljóst
er þó, að auka þarf kennslu í
málnotkun, ekki aðeins skriflegri,
heldur einnig í notkun talmáls. A
ég hér við framburð, setninga-
gerð, beygingar, rétta notkun
merkinga og orðasambanda
o.s.frv." Og enn fremur: „Hver
kennari þarf að gera sér ljóst, að
móðurmálskennslan er ekki
aðeins i höndum íslenzkukennar-
ans, heldur í höndum sérhvers
kennara." Vonandi verður tekið
vel eftir áminningu þessa mæta
málvísindamanns. Markverðust
er þó tillaga Halldórs um leið-
beiningastofnun um fslenzkt mál
og hugmynd hans um hlutverk
hennar og þróun. Ég veit að fleiri
en ég finna sárt til þess að geta
ekki leitað til slíkrar stofnunar,
þegar þekkingar og úrræða er
vant, að ekki sé minnzt á önnur
verkefni, sem Halldór ætlar
henni. Slík stofnun gæti samhæft
krafta þeirra, sem nú eru að
bauka við sameiginlegan vanda
hver í sínu horni án samráðs
hvers við annan, og orðið til ráð-
gjafar og forustu um flest það,
sem að íslenzkri málþróun lýtur.