Morgunblaðið - 09.01.1975, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 9. JANUAR 1975
11
I þriðja lagi, var á árinu tekin
ákvörðun um, að sjóðurinn tæki
lán til sérstakrar lánafyrir-
greiðslu — í sumum dæmum til
langs tíma — til þess að leysa
greiðsluvandamál, sem stafa af
hækkun olíuverðs, og ekki verða
leyst með öðrum hætti. En olíu-
verðsprengingin í árslok 1973
„truflaði" starfið við endurskoð-
un alþjóðagjaldeyriskerfisins,
eins og fleira. ■
Á grundvelli starfs 20-manna
nefndarinnar, hefur síðan verið
unnið að tillögugerð um varan-
legar breytingar á stofnskránni,
en ekkert er enn fastmótað af
þeim.
Greinargerðir 20-manna
nefndarinnar og framkvæmda-
stjórnar sjóðsins um öll þessi mál
lágu fyrir hinufii sameiginlega
ársfundi sjóðs og banka í byrjun
október sl.
Heimsbúskapurinn
Að undanförnu hefur mikið
verið um það rætt, að ný heims-
kreppa sé í aðsigi. Sumir hafa
raunar haldið því fram, að hún sé
þegar á skollin. Ástand efnahags-
óvenju kröpp. En hagvöxtur í
heiminum var afar ör 1972 og
1973. Þannig var þjóðarfram-
leiðsluaukning OECD-landa í
senn óvenjulega samstíg og
meiri en nokkru sinni eftir stríð.
Á árinu 1973 komst þjóðarfram-
leiðsluaukningin i 6—7% fyrir
OECD í heild. Þessi uppsveifla
olli miklum eftirspurnarþrýstingi
á ýmsum sviðum og verðhækkun-
um, ekki sizt á hráefnum og bygg-
ingarefnum. Verðbólgan magnað-
ist svo sérstaklega af matvæla-
verðhækkun á árinu 1973 í kjöl-
far uppskeru- og aflabrests í
heiminum á árinu 1972. Margar
þjóðir gipu samtímis til aðhalds-
aðgerða á árinu 1973 til þess að
draga úr verðbólgu og viðskipta-
halla. Þannig mátti við því búast,
að nokkur afturkippur yrði í kjöl-
far þensluskeiðisins 1972—1973,
þótt allt væri með felldu, og vafa-
laust nauðsynlegt að marki. En
þegar olfuverðsprengjan féll ofan
i þetta far í árslok 1973, mögnuð-
ust samdráttartilhnéigingarnar.
Olíukreppunni, sem svo hefur
verið nefnd fylgdi fyrst tima-
bundinn orkuskortur og síðan
geysileg verðhækkun. Þetta dró úr
(Fiskverðsþróunin virðist hér
nokkur undantekning.) Svo hæg-
ur vöxtur framleiðslu sem við er
búizt hlýtur að hafa í för með sér
vaxandi atvinnuleysi um sinn
víða um heim. Við þeim miklu
vandamálum, sem þessu fylgja,
verður vafalaust snúizt, en varla
er þó við þvi búizt að úr rakni fyrr
en 1976/77, enda eru stjórnvöld
víða hikandi, að grípa til örvunar-
aðgerða vegna þrálátrar verð-
bólgu og greiðsluhalla.
Olluverðhækkunin hefurvaldið
geysilegum halla á viðskiptajöfn-
uði iðnríkjanna og annarra olíu-
innflutningslanda. Búizt er við,
að OECD-löndin í heild verði með
um 40 milljarða dollara halla
gagnvart löndum utan samtak-
anna á árinu 1974, sam.anborið
við 5 milljarða dollara afgang
1973. Við þennan halla bætist svo
20—25 milljarða dollara halli
annarra oliuinnflutningslanda
1974. Hallinn er geysilega ójafnt
dreifður, og hinn skjótfengni auð-
ur oliulandanna, sem búizt er við
að hafi 60—65 milljarða dollara
greiðsluafgang 1974, er svo
firna mikill, að þau hafa engin
tök á að koma honum í lóg
íðasta ársfund þeirra
mála hefur versnað að mun víða
um lönd á þessu ári. Framleiðsla
mikilvægra landa hefur dregizt
saman. Atvinnuleysi hefur aukizt,
á sama tíma og verðbólga er meiri
og útbreiddari en um langt skeið.
Oliu- og hráefnaverðhækkun
hefur komið miklu róti á við-
skipta- og gjaldeyrismál í heimin-
um. Engin örugg merki hafa sézt
um bata á næstu grösum, svo
óneitanlega virðast ýmsir váboðar
framundan.
Það springur nú vonandi spá-
flugan í rassinum á þeim speking-
um, sem einlægt eru að boða
heimskreppu í gömlum stil. Með
því að ala á ótta um kreppu er ýtt
undir hugarfar, sem í sjálfu sér
getur aukið líkurnar á henni. Og
þótt þvi sé ekki að neita að síð-
ustu misseri hafa verið einhver
mesti umbrotatimi í efnahagsmál-
um heimsins á þessari öld á frið-
artíma að kreppuárunum frátöld-
um, þá taka helztu alþjóðlegar
sérfræðistofnanir á sviði efna-
hagsmála ekki undir þá skoðun,
að um nýja heimskreppu sé að
ræða.
Á árinu 1974 verða snögg hvörf
í hagsveiflunni. Á fyrra helmingi
ársins er talið, að framleiðslu-
magn i nokkrum mikilvægum
rikjum, einkum Bandarikjunum,
Japan og Stóra-Bretlandi, hafi
minnkað nokkuð frá fyrra ári.
Þótt um nokkra aukningu fram-
leiðslu hafi verið að ræða í öðrum
ríkjum, mun þetta hafa valdið
þvi, að um framleiðsluminnkun
var að ræða á fyrra árshelmingi
1974 i þátttökuríkjum efnahags-
samvinnu- og framfarastofnanirn-
ar (OECD) í heild í fyrsta sinn
um margra ára skeið. En í þessum
hópi eru öll vestrænu iðnríkin.
Framleiðsluþróun síðara árshelm-
ings hefur að vísu valdið nokkr-
um vonbrigðum, þó er nú við því
búizt, að á árinu 1974 í heild,
muni þjóðarframleiðsla OECD-
ríkjanna sem næst standa í stað.
Þetta er eitt mesta bakslag í hag-
sveiflu, sem orðið hefur frá lok-
um styrjaldarinnar, og því hefur
fylgt vaxandi atvinnuleysi i mörg-
um löndum. Á sama tima hefur
verðbólga orðið meiri en dæmi
eru til eftir stríð, eða 13—14% á
árinu 1974 fyrir OECD-löndin í
heild, og úr hraða verðbólgunnar
hefur lítið sem ekkert dregið,
þrátt fyrir stöðnun í framleiðslu.
Þessi þróun á sér margar skýr-
ingar. Eins og þegar er nefnt er
hér vafalaust að nokkru leyti um
að ræða hjöðnunarskeið venju-
legrar hagsveifíu, sem þó var
framleiðslu margra iðnríkja, jók á
verðbólguna og greiðsluhalla olíu-
innflutningsrikjanna, og hefur
dregið mikinn slóða um allan
heim. Allar spár fyrir næsta ár —
árið 1975 — eru venju fremur
óvissar. Síðustu spár, sem OECD
hefur birt, gera ráð fyrir hægum
vexti framleiðslu þátttökurikj-
anna, eða 1—2% að magni á árinu
1975, en að hagvöxtur verði meiri
á siðari hluta árs 1975 en þeim
fyrri. I þessum spám er reiknað
með því, að nokkuð dragi úr verð-
hækkununum. Þannig er búizt
við 10—11% verðbólgu innan
OECD-landa, og nokkru minni
verðhækkun í utanrikisverzlun.
Þessar spár eru af ýmsum taldar á
nokkurri bjartsýni reistar. Hins
vegar er á það að lita, að þetta er
sú undirstaða, sem þeir menn
leggja, sem fara með stjórn efna-
hagsmála í þeim rikjum, sem
mestu skipta fyrir þróun heims-
búskaparins. Þær geta því haft
mótandi áhrif á þróunina.
Gangi þessar spár eftir á árinu
1975, og samkvæmt þeirri lýsingu
á framvindu ársins 1974, sem hér
hefur verið tæpt á, er ekki hægt
að tala um heimskreppu eða
beina minnkun heimsframleiðslu,
sem um munar, þótt horfurnar
séu allt annað en glæsilegar.
Þessi þróun hlýtur að hafa í för
með sér, að rnjög dragi úr vexti
heimsviðskipta, sem mun hafa
áhrif á okkar hagi sem annarra
þjóða, sem háðar eru utanrikis-
verzlun. Þegar er farið að gæta
verðfalls á hráefnum á heims-
markaði, þó ekki teljandi á hrá-
efnum til matvæla almennt.
heima fyrir. Hér er á ferðinni
mesta misræmi i greiðslu-
stöðu milli landa, sem dæmi
eru um á þessari öld. Ráð-
stöfun þessa skyndigróða veldur
nú mikilli óvissu á alþjóðafjár-
magnsmarkaði. ( En það er ein-
mitt ástandið á lánamarkaðinum,
sem skiptir okkur mestu. Þjóðar-
búskapur íslendinga er á þvi
vaxtarskeiði, að öruggur aðgang-
ur að erlendu Iánsfé er nauðsyn-
leg forsenda framfara í landinu.)
Auðvitað er ekkert vit i því
fyrir OECD-löndin í heild að
reyna að leysa olíuhallann allan
með þvi að draga úr eftirspurn
heima fyrir. Utanríkisverzlun
þeirra er mest innbyrðis, og sam-
dráttaraðgerðir hafa því áhrif á
hag þeirra sjálfra fremur en að
draga úr viðskiptahalla gagnvart
löndum utan samtakanna. Nú
mun á það reyna, hvort stjórn-
völdum þessara rikja, tekst að
neyta þeirra framfara, sem orðið
hafa á skilningi manna á sam-
hengi efnahagslífsins og í hag-
stjórn frá því á árunum milli
stríða, til þess að tryggja farsæla
lausn þess aiþjóðlega vanda, sem
við er að fást.
Ársfundurinn
Þessi margslungnu mál mynd-
uðu baksvið umræðna á ársfundi
sjóðs og banka, i októberbyrjun
s.l., og settu svip sinn á þær. Að
sjálfsögðu var lögð áherzla á mik-
ilvægi alþjóðasamstarfs gegn
þessum vanda, þótt ýmsum kunni
e.t.v. að hafa fundizt, að vettlinga-
tökum væri tekið á þessu við-
fangsefni. Eins og oft vill verða á
alþjóðlegum málþingum, ekki sizt
þar sem ræðumenn beina orðum
sinum úr ræðustóli ekki síður
heim til sin en til nærstaddra
áheyrenda, gerist fleira í kyrrþey
en heyrist i þingsölunum. Árs-
fundir sjóðsins og bankans gefa
gott tækifæri til óformlegra við-
ræðna milli ríkja, og milli fulltrúa
ríkja og embættismanna stofnan-
anna.
Það kom skýrt fram í umræð-
um, t.d. í framsöguræðum þeirra
Witteveens, framkvæmdastjóra
Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og Mc-
Namara, forseta Alþjóðabankans,
að þótt vaxandi verðbólga í heim-
inum, hægur hagvöxtur, olíuverð-
hækkunin og sú stórfellda röskun
á greiðslukerfi heimsins og lána-
markaði, sem hún veldur, sam-
fara hættunni á þvi, að margar
þjöðir gripi samtímis til harka-
legra samdráttaraðgerða, feli að
sönnu í sér alvarlegar horfur fyr-
ir allar þjóðir heims, þá sé þó
vandi þróunarlandanna sárastur.
Olíuverðhæ'kkun og áburðar-
verðhækkun valda neyð eða
nærri neyð hjá sumum fátækustu
þjóða heims, en í þeirra hópi telur
Alþjóðabankinn allt að þúsund
milljón manns. Þörfin fyrir þró-
unaraðstoð er því brýnni en
nokkru sinni fyrr. I ræðu Mc-
Namara forseta Alþjóðabankans,
lagði hann rika áherzlu á það, að
þótt á móti blési úm sinn, væri
heimurinn auðvitað ekki auði sín-
um firrtur, og betur settu þjóðirn-
ar hlytu enn að hafa efni á að
styðja þær. fátækustu. Slíkur
suðningur væri reyndar forsenda
jafnvægis í alþjóðamálum. And-
streymi í ár fæli ekki i sér tíma-
bundin óþægindi, heldur örbirgð
fyrir fátæku þjóðirnar. Aftur-
kippur gæti hjá þeim jafngilt
hungurdauða. Með þessum þjóð-
um væri vandinn, sem við blasti,
ekki sá að halda í við sig, heldur
að halda lífi. Hvort þessi hvatning
McNamara til hinna auðuguianda
ber árangur, er óséð. En mótlæti
fæðir víst sjaldan af sér örlæti,
þótt hagur manna sé rúmur fyrir.
Mikil áherzla var á fundinum lögð
á skyldur landa með greiðsluaf-
gang — ekki sizt oliuútflutnings-
landanna — að auka lán og fram-
lög til þróunaraðstoðar, og raunar
til almennrar alþjóðlegrar lána-
fyrirgreiðslu. Með öllu er ljóst, að
fyrirgreiðsla Alþjóðabankans
hlýtur i enn rikara mæli en fyrr
að beinast til þeirra ríkja, sem
berjast við að ná þegnum sinum
upp á mörk mannsæmandi lífs.
Líkur íslendinga til að fá fram-
kvæmdalán hjá Alþjóðabankan-
um fara því eðlilega minnkandi,
nema alveg sérstaklega standi á.
Spurningin gæti fremur verið,
hvort við ættum ekki að leggja
meira af mörkum til þróunarað-
stoðar en við gerum nú.
Niðurstöður
fundarins
Hverjar voru nú helztu niður-
stöður ársfundarins? Formlega
séð má fyrst nefna stofnsetningu
tveggja milliþinganefnda. Önnur
er mynduð af 20 ráðamönnum Al-
þjóðagjaldeyrissjóðsins (auk
aukafulltrúa frá þeim löndum,
sem ekki eiga mann i
hópi tuttugumenninganna).
Þessari „millibilsnefnd"
(interim committee) er ætlað að
taka við af 20-mannanefndinni,
sem áður var getið, og skal hún
fjalla áfram um endurskoðun al-
þjóðagjaldeyriskerfisins, en gera
jafnframt sérstaklega tillögur um
fjármögnun olíuhallans í ár og
næsta ár. Þessi nefnd er skoðuð
sem undanfari fastaráðs Alþjóða-
gjaldeyrissjóðsins á ráðherrastigi,
sem ætti að treysta æðstu stjórn
hans og samráðsgetu. Hin
nefndin er samstarfsnefnd sjóðs
og banka skipuð 20 ráðsmönnum
auk aukafulltrúa. Henni er ætlað
það hlutverk að efla og samræma
ailar fjárhagsráðstafanir til
styrktar þróunarlöndunum.
Einkum er nefndinni ætlaó að
gefa greiðsluvandamálum lakast
settu þjóða heims forgang og
þeirra, sem harðast hafa orðið úti
I sviptingum viðskiptakjara og
fjármagns síðustu missera. Þessi
nefnd er raunar einnig sprottin
úr verksviði 20-manna nefndar-
innar fyrrnefndu.
Nefndaskipun er auðvitað ekki
lausnarigildi á alþjóðavettvangi
fremur en innanlands, en miklar
vonir verður þó að binda við starf
þessara nýju stofnana sjóðs og
banka. En eðlilegt er, að mönnum
finnist miða hægt i átt til niður-
stöðu, sem árangri skilar, því
mikið er í húfi.
Olíulánakerfið
Olíuvandamálið sat sennilega
flestum efst í huga á fundinum.
A þessu sviói er hægt að benda á
beinan árangur. Fyrr á árinu 1974
tók Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn
að láni u.þ.b. 3,5 milljarða
dollara einkum frá Arabaríkj-
unUm. Féð skyldi nota til sérs-
stakra oliulána, með 7% vöxt-
um, til allt að 7 ára, til að
mæta greiðsluhalla af völdum
olíuverðhækkana. Flestum
fannst þessi fjárhæð of lág, og
Bretar lögðu til á fundin-
um, að olíulánsféð yrði aukið
verulega á næsta ári og lánin þá
veitt með stífari kjörum, ef með
þyrfti. Undir þetta tóku margir
t.d. fulltrúi Norðurlanda, (en Ís-
land er í „kjördæmi" með Norður-
löndunum bæði í stjórn sjóðs og
banka.) Þessi tillaga var reyndar
formlega samþykkt, þannig að
hin nýja „millibilsnefnd" Al-
þjóðagjaldeyrissjóðsins, beindi
því þegar á fyrsta fundi sínum til
framkvæmdastjórnar sjóðsins að
vinna að eflingu olíulánakerfis-
ins. Raunar hafði sú skoðun
komið skýrt fram hjá Witteveen,
að hinir venjulegu fjármagns-
markaðir heimsins réðu ekki við
oliulánsfjárvandann til lengdar
og aukin fjölþjóðafyrirgreiðsla
yrði að koma til, og þá ekki sízt á
vegum sjóðsins.
Utlán úr hinum sérstaka olíu-
sjóði Alþjóðagjaldeyrissjóðsins
hófust þegar á þessu ári, og er
búizt við, að hann rétt endist til
ársloka. (íslendingar hafa nýlega
fengið 19 milljónir dollara lán
(2,2 milljarða króna) úr þessu
oliulánakerfi). Miðað við útlánin
í ár, næmu lánveitingar á heilu
ári með sama áframhaldi 7—8
milljörðum dollara. Álit
embættismanna sjóðsins mun þó
vera, að á næsta ári gæti þurft
mun meira fé, eða 10—15 millj-
arða í þessu skyni. Mörg halla-
landanna, t.d. Bretland, telja að
enn meira olíulánsfé sé nauðsyn-
legt, t.d. 30 milljarðar dollara.
Þetta verður viðfangsefni næstu
mánaða og missera, og að sjálf-
sögðu er þraulin i þvi fólgin að fá
að láni greiðsluafgang olíurikj-
anna (og annarra vel stæðra
ríkja). Með þvi stendur og fellur
málið.
Fáir Arabar voru raunar á árs-
fundinum, þvi hann er jafnan
haldinn á Ramadan, 9. mánuði
tunglárs Islams, sem er mánuður
föstu og bænahalds en ekki vers-
legrar sýslu. Áhrifamáttur oli-
unnar kemur m.a. fram í þvi, að
nú mun hafa verið ákveðið að
færa fjallið til Múhameðs með því
að færa ársfund sjóðs og banka til
1. sept. (frá 1. okt.) á árinu 1975.
Uppstigning Arabaríkjanna í hóp
auðugra áhrifarikja á siðustu
misserum, sýnist nokkur nýjung i
sögunnar rás. Fyrr í sögunni hafa
þjóðir auðgast á hernaði og land-
vinningum og stórveldi hafa risið
á iðjusemi; atorku og hagsýni við
framleiðslu. En nú kemur fram á
sögusviðið stórveldi, sem á því er
reist, að skrifa háa reikninga til
annarra ríkja fyrir aðgang að
knappri, einokaðri auðlind.
(Sumir ætla, að oliuauðhring-
arnir í heiminum hafi átt hér hlut
að máli, a.m.k. í upphafi. Hvort
þetta er rétt, eða hve lengi þetta
veldi stendur, veit enginn.)
Enginn vafi er á því, að hagþró-
un i heiminum á næstunni er
undir þvi komin, hvernig til tekst
með olíulánakerfið. Bandaríkja-
menn, sem á ársfundinum virtust
tregir til að fallast á stofnsetn-
ingu meiri háttar fyrirgreiðslu af
þessu tagi virðast nú hafa snúizt,
ef marka má ræðu, sem Kissinger
utanríkisráðherra hélt hinn 14.
nóv. s.l. i Chicago, þar sem hann
lagði til stofnun alþjóðalánakerf-
is, sem gæti veitt allt að 25
milljörðum dollara 1975 og 1976,
ef þörf krefði, til að endurdreifa
oliuhallanum/kúfnum. Hér væri
um feikna stækkun á alþjóða-
gjaldeyriskerfinu að ræða, mjög í
hátt við tillögur Breta á ársfund-
inum. Kissinger lagði i þessari
ræðu áherzlu á hlutverk Alþjóða-
gjaldeyrissjóðsins og -bankans og
OECD, auk nefndanna tveggja,
sem skipaðar voru á ársfund-
inum, þótt ekki kæmi skýrt fram,
hvar þessu lánakerfi væri ætlaður
staður. Simon, fjármálaráðherra
Bandaríkjanna. hefur einnig ný-
verið lýst svipaðri stefnu. Banda-
ríkjamenn hafa hins vegar jafnan
Iagt áherzlu á, að hinn eiginlegi
vandi sé oliuverðhækkunin sjálf.
og ekki megi greiða henni götu
um of með fjárhagslegum aðgerð-
Franthald á bls. 33