Morgunblaðið - 08.02.1975, Síða 19

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 8. FEBRUAR 1975
19
Pater noster
á miðöldum
Eftir
Halldór
Laxness
Það var gaman að lesa grein eftir úngan mentamann,
reyndar guðfræðíng og prest, sr. Bolla Gústafsson
(Mgbl. 25. jan. si.), og er blessunarlega laus við sagn-
fræðilegan beinserk. I mjög svo greinagóðum athuga-
semdum við ritgerðir mínar í Þjóðhátiðarrollu, um
trúarlíf á Islandi fyrir kristni (Forneskjutaut) og þá
grein sem þar kemur á eftir (hvað var á undan Is-
lendíngasögum), telur hann mig nokkuð djarfan í
fullyrðíngum um meðferð faðirvors í kaþólsku á Is-
landi. Því er fyrst þar til að svara að ég er ekki sá
ákafamaður í kirkjusögu að ég dirfist að tala túngum í
þeirri fræðigrein. Mér þykir ólíku skemtilegra að fletta
upp á hlutunum en kaupa þá að óséóu, og aldrei er ég
mönnum þakklátari en ef þeir benda mér á að ég hafi
lesið skakt eða skilið vitlaust. Að óreyndu mundi ég þó
telja þann mann nokkuð góðan í kirkjusögu sem varast
kynni að draga evangeliskar ályktanir af kaþólskum
forsendum.
í texta mínum um hvað verið hafi á undan Islendinga-
sögum lýsti ég efa á að íslenskum almúga hafi verið
kent faðirvor á móðurmálinu í þær sex — sjö kynslóðir
sem liggja milli kristnitöku og upphafs íslendingasagna
ca AD 1000 — 1200. Hitt er alkunna, svo ekki þarf á að
minna, að fyrstir ritaðir textar í norrænu máli á íslandi
voru, og hlutu að véra, „þýðíngar heigar“ handa prest-
um að nota við trúboð, sálusorgarastörf og ræðusmíð.
Helgar þýðingar hafa m.a. verið hómilíubækur kirkj-
unnar, en í þeim er klerkum kend ræðulist. Þar eru m.a.
sjö bænir faðirvorsins gerðar að jafnmörgum
prédikunartextum; sömu skil eru þar gerð tíu boðorð-
um guðs, sakramentunum sjö, höfuðsyndunum sjö,
trúarjátníngunni frá Nikeu oþh. Hómilíubækur okkar
eru að því leyti merkilegar að þeim kynni að hafa verið
snarað áður en norræn málfræði var mynduð; eftilvill
höfð hliðsjón af eingilsaxnesku. Hómilíur tilheyrðu
ekki guðsþjónustunni sjálfri, tilgángur þeirra var
fræðsla söfnuðinum til handa og því urðu þær að vera á
móðurmáli hans. Alt sem varðaði guðsþjónustuna
sjálfa, svo sem texti messunnar, saltaratextar í
tíóasaung, formálar við kirkjulegar athafnir og sérlegar
hátíðir, semsé hvaðeina sem ritúal snerti, var
ófrávíkjanlega súngið á latínu undir skyldugum
gregorískum lagboðum, og hefði verið kórvilla og bann-
færingarsök að breyta þar útaf. Menn virðast hinsvegar
litt hafa verið tamdir við frjálsar einkabænir, ellegar
útausa sjálfum sér við guð með frjálsu orðavali, enda
hefði slikt formleysi verið vísastur vegur til trúvillu.
Fátt segir af þvi að börnum hafi verið kendar bænir á
móðurmálinu einsog i evangeliskum sið sióar meir, held
ur voru þau frá fyrsta fari vanin við formlega ritúal-
texta hinnar latínumælandi kirkju. Viðræðandi minn
hefur meó réttu bent á þann einan kirkjulegan ritúal-
texta sem hafður var um hönd á móðurmálinu, og
hverju mannsbarni alt niður i sjö ára dreingi var gert
að kunna, en það var skírnarformálinn að nota við
barnaskírn ef mikið lá við.
I minni athugasemd um faðirvor á miðöldum, hélt ég
mig meðal annars styðjast við þau tvö öndvegisrit
íslensk frá 12tu öld, Jarteinabókina og Kristinna laga
þátt, sem Bolli Gústafsson vitnar í til stuðnings þver-
öfugri niðurstöðu. Stundum virðist mér ekki laust við
að sr. B.G. ímyndi sér að frumkvöðlar rómversk-
kaþólsku kirkjunnar á Islandi til forna hafi verið
háevangeliskir menn.
Jarteinabók Þorláks biskups (hin eldri) frá 1199 er
samin að tilhlutun Páls Skálholtsbiskups Jónssonar og
ýmist skrifuð eftir fyrirsögn hans eða hann hefur verið
ritstjórinn. Þorlákur varð hallur af heimi 1193.
Jarteinabókin nær yfir þriggja missera timabil nær
aldamótum 1200, þeas. frá því er upp kom helgi dýr-
língsins 1198 og þar til er helgur dómur hans er hafinn
úr jörðu árið eftir. Helgi Þorláks var lýst yfir skömmu
síðar á grundvelli þeirra órækra sönnunargagna sem
jarteinabókin inniheldur að kirkjulegu mati. Bókin er
mikilsvert kaþólskt skilríki opinbert frá þessum tíma.
Evangeliskur maður tekur fljótt eftir þeirri „óbeinu
línu“ sem tíókuð er við bænahald almenníngs einsog frá
segir í Þorláks jarteinabók. Guð gyðínga, sem bæði
kristnir og múhameðsmenn tóku upp, hefur einlægt
verið nokkuð lángt burtu í samanburði við marga aðra
þekta guði. Þó eingyðishugmyndin dygði gyðíngum vel
hefur fleirgyðisþörfin verið rík í mannkyninu eins
lángt og sögur herma. Af þeirri þörf hefur í kaþólsku
myndast millisamband þar sem helgir menn eru. Að þvi
leyti sem dýriíngarnir voru fyrverandi menn stóðu þeir
nær biðjandanum en guð, en voru að hinu leytinu sakir
helgi sinnar komnir nær guði en menn sem enn lifðu á
syndugri jörð. Það er erfitt að kalla þessa meðalgaungu
(forbón, intercessio) annað en góða lausn eftir atvikum
á miklu vandamáli.
Með ögn hrjúfri skilgreiníngu mætti kalla bænina í
formi áheits nokkurskonar viðskiftaaðferð, minnir
stundum á vátryggíngar. Maður kaupir sig með sér-
stakri tegund fórnar undan „fári og neyð“, þarámeðal
frá slysum og lífshættum, stundum yfirvofandi eigna-
tjóni einsog veröur ef kýrin dettur ofaní pytt. Þegar
efnugir höfðingjar áttu í hlut var heitið fégjöfum til
kirkju dýrlíngsins, að sinu leyti einsog menn heita á
Strandakirkju til heilla sér núna; nema ef vera skyldi
að slík tröllatrú á einu saman húsi einsog Strandakirkja
er, sé nær átrúnaði á stokka og steina. Sumir hétu að
gefa dýrlíngnum ljósmeti og skyldi brenna kertum fyrir
mynd hans eða skríni. Um lærða menn er þess getið að
þeir súngu Þorláki sálm af saltara. Snauðir menn um
1200, og þeir voru flestir, urðu að láta við sitja að sýngja
Þorláki þá bæn sem hverju mannsbarni í landinu var
skylt að kunna að kirkjulögum, en það var pater noster.
Margir súngu bænina fimm sinnum í striklotu til að
tryggja sér meðalgaungu dýrlíngsins, aðrir fimtán sinn-
um, nokkrir fimtíu sinnum, og fæ ég ekki betur séð en
sama venja hafi enn haldist óbreytt með almenningi á
Islandi 350 árum síðar, uns skrin Þorláks var brotið af
siðbótarmönnum. Seint á þrettándu öld er reyndar
önnur bæn til viðbótar fyrirskipuð af kirkjuyfirvöldum
og látin jafngild pater noster bæði i kirkjuritúalinu og
almennri bænrækni, en það er eingilkveðjan Ave Maria
(„maríusaltari“, 1269?). Ég sé hvergi móta fyrir þvi
heldur í fornum skilríkjum, að Ave Maria hafi verið
kend almenníngi á móðurmálinu, og þætti mjög fróðlegt
að fá sönnun fyrir hinu gagnstæða.
Kristinna laga þáttur (forni) er sagður saman settur
af kirkjuhöfðíngjum þeim sem ritskoðuðu Islendínga-
bók, en það voru þeir Ketill Þorsteinsson Hólabiskup
(d. 1145), Þorlákur Runólfsson Skálholtsbiskup (d.
1133) auk Sæmundar fróða; þennan fróðleik er ástæðu-
laust að reingja með því ekki er auðvelt að benda á aðra
menn í landinu á þeim tima sem haft hefðu vald eða
lærdóm til að semja svo mikilvægan texta. í Kristinna
laga þætti eru gefin fróðleg svör við því hvað heilvita
manni, úngum sem gömlum, er skylt að kunna i kristn-
um fræðum eftir að lögin voru sett. Þrír formálar eru
þar taldir lámarkskunnátta, og varðaði fjörbaugsgarð
að kunna þá ekki; það var hörð refsíng. Tveir þessara
formála eru tilgreindir með latneskum upphafsorðum
sínum, pater noster og credo in dominum, og er hinn
síðartaldi víst Níkeu-trúarjátníngin, líka kend við Kon-
stantin keisara mikla, lángur texti og þvælinn á pörtum.
Hinn þriðji, sem ég áður gat, er sá formáli sem hverju
mannsbarni var skylt að kunna á móðurmálinu, og af
orðalagi Iögbókarinnar verður séð að til þess er ætlast
að hann sé mæltur fram en ekki súnginn eða tónaður
sem skylt var um alt latínuritúal; og þetta er semsé
skirnarformálinn. Textinn hefur, jafnvel á móðurmál-
inu, það einkenni töfraformúlunnar að við notkun
hans er ómálga barn án tilverknaðar síns gert hluthafi
að hjálpræði Krists um eilífð. Fyrst er reynt að ná í vatn
eða amk. fingur bleyttir, og þessi orð sögð: „Ég vígi þig
vatn.“ Síðan er barnið vatni ausið eða, ef ekki vill betur,
höfuð þess bleytt og sagt: „í nafni guðs föðurs, sonar og
anda heilags,“; og skírn hefur verið framin.
Um pater noster í Kristinna laga þætti virðist mér
gegna sama máli og í Jarteinabókinni tæpum 70 árum
síðar: þar er ekki ýjað að því að faðirvorið sé haft á
móðurmálinu. Þó fara ekki sögur af því að nokkur
maður á tslandi hafi verið gerður útlægur eða drepinn
fyrir að kunna ekki pater noster á latínu, svo ekki hefur
almenningur talið ofverk sitt að læra þessa stuttu
latínuþulu. Að þvi er snertir credo, trúarjátninguna, er
erfitt að hugsa sér að ólæst sveitafólk upp og ofan á
miðöldum hafi hirt að læra svo lánga rollu fulla með
harðsnúna guðfræði, samansoðna á kirkjuþíngum,
hvort heldur var á latínu eða móðurmáli sínu; jafnvel
enn erfiðara að læra þetta á móðurmálinu, þar sem
skilníng og hugsun þurfti til, helduren á latínunni sem
hægt var að læra einsog páfagaukur. Hér gæti spurníng-
in verið um það, hvað i fornum lagagreinum sé frá
byrjun hugsað sem einber formalismi og hverju er á
hinn bóginn gert ráð fyrir að farið sé eftir í reynd.
Þessari spurníngu hlýtur að hafa verið svarað í fróðleg-
um bókum þó þær hafi ekki orðið á vegi minum.
Þó faðirvorið sé stuttur texti, þá er hann ekki allur
þar sem hann er séður. Við núna erum svo vön honum
að við höldum ekkert finnist einfaldara né meira blátt
áfram, nema ef vera skyldi sólaruppkoman á mornana.
Höfundur hans eða höfundar virðast að vísu hafa verið
eingyðismenn, einsog gyðingar voru, nema hvað föður-
hugmynd faðirvorsins virðist fátt eiga skylt við guð
gýðínga og þaðanafsiður hinn þrieina guð sem síðar
kom upp. Upprunalegur texti faðirvorsins er grískur.
Páll postuli sem skipulagði fornkristni virðist ekki
þekkja faðirvorið að þvi er ráðið verður af bréfum hans,
enda eru guðspjöllin, þar sem faðirvorið stendur, skrif-
uð án samráðs við hann og að því er virðist eftir hans
dag, enda samkvæmt ólíkri lærdómsstefnu þeirri sem
Páll aðhyllist.
En þó ekki væri nema þessi yndislega föðurhugmynd
í pater noster, hlýtur hún að hafa orkað sem f jarstæða á
vættatrúarmenn sem trúðu á stokka og steina einsog
við gerðum á því méli sem okkur var fyrst boðað þetta
af ruddaköllum úr Þýskalandi. Ekki bætti úr skák
þegar farið var að leggja út af kenníngunni samkvæmt
hómilíum á stólnum, og hinn góði og geðugi faðir er
altíeinu orðinn ,,þrieinn“. Vandinn við útskýríngu á
slíkum textum, blönduðum úr fornum heimspekikerf-
um og dulfræðum af ókunnum heimshjara lángt
framanúr öldum, hefur ekki verið neitt smáræði. Jafn-
vel þó slept sé hinni harðviðjuðu guðfræði sem undír
býr í pater noster, þá hafa hreint og beint orðin sjálf, þó
norræn væru á ytra borð, verið bóklausum miðalda-
bændum norðurvið heimsskaut nálega ókleifur múr.
Ætli faðirvorið hafi ekki í upphafi verið okkur jafn
óskiljanlegt og nokkur latína gat orðið? Tökum til
dæmis orðið „himin", staðinn þar sem faóirinn er. i
hálfkristilegu kvæði einsog Völuspá virðist orðið tákna
hið sama og núna: loft. 1 heiðnari skáldskap fornum er
himinn sama og hausinn á jötninum Ymi. Orðið „vilji",
sem hjá fornmönnum þýddi gleði og gaman, jafnvel
kvennaástir, hlýtur að hafa hneykslað forna menn
meiren lítið í bæninni „verði þinn vilji“. Sama máli
gegnir bænin „daglegt brauð", en sú fæðutegund hefur
verið lítt kunn á islandi svo og i þeim bygðum þaðan
sem obbinn af íslendíngum eru sagðir ættaðir. is-
lendíngar máttu þakka guði fyrir ef þeir höfðu graut í
þann tið. Faðirvorið virðist vera upprunnið í stöðum
sem eru mótaðir af verslun: „fyrirgefníng" útaf fyrir
sig hefur verið óþekkt orð og óskiljanlegt hugtak á
islandi, og orðið „skuldunautar" hefur ekki verið til í
málinu þegar faðirvorið var innleitt, heldur urðu þeir i
fyrstu þýðíngu þess að nota þar um slíkan mann alút-
lent orð: „skulderi“. Orðið „freistni“ er hugtak svo
fjarlægt íslensku, að Konráð Gislason verður að leita í
gotnesku og grisku til að finna orð sem hefur við það
merkingarlegan skyldleika (Cleasby).
Það hefur áreiðanlega ekki verið af meinbægni við
fólk, eða mannfyrirlitníngu, að rómversk-kaþólska
kirkjan lét ólæsan almúga læra jafn óislenskulegar
þulur og faðirvor og „heill þér María" á latínu, heldur
vel vitandi um að á máli kirkjunnar öðluðust þessir
textar kraft töfraþulunnar sem veldur jarteinum, en á
möðurmálinu hefðu þeir verið líklegir til að valda lítt
sáluhjálplegum heilabrotum.