Morgunblaðið - 17.05.1975, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. MAl 1975
25
Matthías Johannessen
skrifar frá Genf:
— Fyrri grein —
Öryggis
ráðstefna Evrópu
ÖRYGGISRÁÐSTEFNA
Evrópu stendur yfir hér í Genf,
eins og þeir vita, sem eitthvað
fylgjast með alþjóðamálum.
Aldrei fyrr hafa jafnmörg
Evrópuríki komið saman til
ráðstefnu, en þau eru 32 tals-
ins, þ. á m. hlutlaus ríki eins og
Austurriki, Finnrand, Svíþjóð
og Sviss, auk Kýpur, Möltu og
Júgóslavíu, dvergriki eins og
Vatikanið, Monakó, Lichten-
stein og San Marínó, og svo að
sjálfsögðu önnur stærri ríki álf-
unnar. Auk þess taka Banda-
ríkjamenn og Kanadamenn
þátt í ráðstefnunni að ósk vest-
urveldanna, svo að þátttökurík-
in eru 34 alls. Eina Evrópurík-
ið, sem hafnaði þátttöku, er
Albanía.
Á utanríkisráðherrafundi,
sem haldinn var í Helsingfors i
júlí 1973, var samþykktur eins
konar umræðugrundvöllur um
samning, „Final Recommend-
ations of the Helsinki Consulta
tions“, eða Bláa bókin eins og
hún er kölluð hér í Genf. Þar er
samningsgrundvöllur i sjö lið-
um og í hinum fyrsta eru fyrir-
mæli um það, hvernig vinna
skuli að sáttmálanum, síðan er
fjallað um einstaka málaflokka
í fjórum greinum (kallað
„karfa“ eitt, tvö, þrjú og fjög-
ur), hin fyrsta er um öryggi i
Evrópu, hin önnur um samstarf
í efnahags-, vísinda-, tækni- og
umhverfismálum, hin þriðja
um samstarf í upplýsingastarf-
semi og mannlegum samskipt-
um („human contacts"), menn-
ingar- og menntamálum —, og
loks er sérstakur kafli, „Follow-
up to the Conference", um
áframhaldið og framkvæmdina.
I fimm siðustu liðunum er fjall-
að um þátttakendur, gesti,
timamörk i sambandi við við-
ræður, hvar ráðstefnan skuli
haldin (fyrsti áfangi i Helsing-
fors aftur og er nú gert ráð
fyrir, að það verði fundur
þjóðaleiðtoga Evrópu), reglur
um vinnubrögð og skiptingu
kostnaðar af ráðstefnuhaldinu.
„Fyrsta skrefið
á langri leið"
Eins og sést á þessu yfirliti er
fjallað um meira en öryggismál
álfunnar á ráðstefnu þessari,
enda er i fyrirsögn fyrsta liðar
talað um ráðstefnu um öryggi
og samstarf í Evrópu. Það hef-
ur farið fram hjá mörgum að
ráðstefnan hefur svo yfirgrips-
mikið markmið á stefnuskrá
sinni, þvi að i hugum flestra er
hér einungis um öryggisráð-
stefnu að ræða og tilraun til að
draga úr spennunni i Evrópu,
eða það sem kallað er
„detente". Þá má ekki rugla
saman þessari ráðstefnu og
t.a.m. Salt-viðræðum Rússa og
Bandarikjamanna um kjarn-
orkumál, samningaviðræðun-
um um afvopnunarmál, sem
hófust í Vín 1973 (markmið
vesturveldanna var samdráttur
á jafnréttisgrundvelli á herafla
Austurs og Vesturs, einkum
miðsvæðis um álfuna), en þar
hefur hvorki gengið né rekið —
eða ráðstefnu þeirri sem haldin
er í höll S.Þ. hér i Genf og
hefur það hlutverk að draga úr
útbreiðslu kjarnorkuvopna. Is-
land á aðild að sáttmála þess
efnis, en t.a.m. ekki lönd eins
og Indland, Kina, Frakkland og
tsrael. Þessi ríki hafa, eins og
kunnugt er, ekki viljað undir-
rita sáttmálann um bann við
útbreiðslu kjarnorkuvopna.
Að sjálfsögðu gegna allar
þessar ráðstefnur svipuðu hlut-
verki, þ.e. að draga úr spennu
og auka trúnað milli ríkja.
Enginn vafi er á því, að mikið
hefur áunnizt á Öryggisráð-
stefnunni og jafnvel talað um
fund þjóðarleiðtoganna á þessu
ári, en þessi ber að gæta, að það
er ekki hlutverk öryggisráð-
stefnunnar að leggja niður
hernaðarbandalög í álfunni, né
raska því jafnvægi sem þar hef-
ur náðst, heldur er unnið á
grundvelli þess ástands sem nú
rikir.
Enda þótt samkomulag náist
má enginn halda aó öryggisráð-
stefnan hafi leyst öll mál, t.a.m.
öryggismál í Evrópu, það er
langt frá því sagði formaður
norsku sendinefndarinnar, Leif
Mevik, í samtali okkar hér í
Genf. Og hann bætti við: „Þetta
er einungis fyrsta skrefið á
langri leið". Hann sagði að ráð-
stefnan hefði starfað í sam-
ræmi við það hernaðarjafn-
vægi, sem rikti i álfunni, og
innan þess ramma sem menn-
ingar- og efnahagsmál hefðu
þróazt í Evrópu. En ráðstefnan
væri að sjálfsögðu tilraun til að
draga úr spennunni. „Þessi ráð-
stefna breytir ekki öryggispóli-
tískri stöðu í Evrópu“, sagði
Mevik, „enda er það ekki hlut-
verk hennar“. Ráðstefnan vinn-
ur ekki að því að setja saman
neina lagabálka, heldur stefnu-
eða viljayfirlýsingu. Og ráð-
stefnan hefur gert ráð fyrir að
hernaðarstyrkur í álfunni verði
áfram hinn sami og verið hefur.
Hún hefur ekki reynt að brjóta
niður hernaðarbandalög eins
og Nato og Varsjárbandalagið.
„En allir textar sem fram hafa
komið (sagði Mevik ennfrem-
ur) miða að þvi að draga úr
spennunni, auka samstarf við-
komandi rikja i visinda-
menningar og efnahagsmálum
— og þá með hliðsjón af því
ástandi, sem nú ríkir. En þetta
er engin friðarráðstefna sem
getur samið sáttmála, sem kom-
ið gæti í stað friðarsáttmála í
álfunni, enda þótt Au-
Evrópuríkin hafi haft áhuga á
því. Að visu er i svokölluðum
„prinsippum“ í fyrsta kafla
annars liðar gert ráð fyrir helgi
núverandi landamæra og að því
leyti mætti kannski segja að
öryggissáttmálinn verði, ef
hann sér dagsins ljós, eins kon-
ar friðarsamningur við Þýzka-
land, en slíkur samningur hef-
ur ekki verið undirritaður. Sov-
étríkin hafa eins og kunnugt er
haft mikinn áhuga á þvi að fá
núverandi skipan mála, landa-
mæri og áhrifasvæði, viður-
kennda, svo að enginn fari í
grafgötur um, hver sé húsbóndi
i Au-Evrópu.
Áður en lengra er haldið má
geta þess að utanrikisráðherra
íslands var að sjálfsögðu við-
staddur Helsingforsfundinn
1973 og ísland mun væntanlega
undirrita sáttmálann, þegar þar
að kemur. Á ráðstefnunni hafa
setið fyrir íslands hönd sendi-
herrar landsins og ýmsir aðrir
starfsmenn utanríkisþjónust-
unnar, en Einar Benediktsson
sendiherra í Genf, hefur verið
aðalfulltrúi Islands á ráðstefn-
unni frá þvi í haust sem leið.
Að halda
vöku sinni
A seinni hluta síðasta áratug-
ar komu uppástungur frá
kommúnistaríkjunum um slika
ráðstefnu, en 1968 gerðu Var-
sjárbandalagsríkin innrás i eitt
aðildarrikja bandalagsins,
Tékkóslóvakíu, og þá féllust
vesturveldin ekki á að fjalla um
öryggismál álfunnar nema
mannréttindamálin yróu einnig
tekin með. Ostpólitik Willy
Brandts er sprottin úr þessum
jarðvegi, „detente"-
stefnunnar, en hún er mjög um-
deild, eins og kunnugt er, og að
, sumu leyti erfið fyrir vestur-
þýzka jafnaðarmenn nú, því að
margir Þjóðverjar spyrja sjálfa
sig og aðra: Hvað höfum við
fengið fyrir að viðurkenna Au-
Þýzkaland? Hvernig stendur á
því að au-þýzka stjórnin setur
stórnjósnara við hlið kanslar-
ans, meðan verið er að reyna að
draga úr spennunni milli ríkj-
anna — en sú móðgandi ákvörð-
un au-þýzkra kommúnista átti
m.a. þátt í að hrekja Brandt úr
embætti. Samt hafði hann ekki
sizt unnið siðustu þingkosning-
ar í V-Þýzkalandi vegna afstöðu
sinnar til Au-Þýzkalands, en
það er sú stefna, sem nefnd
hefur verið Ostpólitik. En hún
hefur ekki einu sinni leitt til
þess að Au-Þjóðverjar brytu
niður Berlinar-múrinn, eitt
helzt minnismerki eða tákn
kalda stríðsins í Evrópu. Og
þess má geta að sumir eru
þeirrar skoðunar, að Sovét-
menn hafi efnt til öryggisráð-
stefnunnar af annarlegum
hvötum, þ.e. til að geta sett upp
sakleysisgrímuna („þarna sjáið
þið, við viljum draga úr spenn-
unni og hætta kalda stríðinu,
við erum friðarsinnar") og
þann veg veikja Nató og
draga úr áhrifum þess („þarna
sjáið þið, Nató er óþarft á tim-
um friðsamlegrar sambúðar“).
En ekki er ástæða til að full-
yrða að svo komnu, að Rússum
sé ekki alvara með ráðstefn-
unni. Tíminn einn getur skorið
úr um það. En kannski hefur
aldrei verið meiri ástæða en nú
til að halda vöku sinni.
Svo að vikið sé aftur að Leif
Mevik, þá sagði hann um við-
ræðurnar á öryggisráðstefn-
unni, að allir hafi unnið for-
dómalaust að settu marki og
engar deilur hafi orðið um hin
ýmsu vandamál líðandi stund-
ar, heldur hafi alitaf verið rætt
málefnalega um dagskrána, þ.e.
Bláu bókina. Samstarf hafi ver-
ið gott milli Natólandanna og
einnig milli þeirra og Efna-
hagsbandalagsríkjanna, sem
hafa mjög náið samstarf sín á
milli á ráðstefnunni, svo og hafi
verið mikið og gott samstarf
milli Norðurlandanna fimm. Þá
sagði hann einnig að vestræn
ríki hefðu ávallt reynt að hafa
gott samstarf við hlutlausu rik-
in. „Og ég held, að ef niður-
staða ráðstefnunnar verður já-
kvæð“ bætti hann við, „verði
það ekki sizt þvi að þakka hvað
við höfum átt gott samstarf við
hlutlausu rikin“.