Morgunblaðið - 04.08.1976, Page 16

Morgunblaðið - 04.08.1976, Page 16
16 MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 4. ÁGÚST 1976 MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 4. AGUST 1976 25 Útgefandi hf. Arvakur, Reykjavík Framkvæmdastjóri Haraidur Sveinsson. Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson. Ritstjórnarfulltrúi Þorbjörn Guðmundsson Fréttastjóri Björn Jóhannsson. Auglýsingastjóri Árni Garðar Kristinsson. Ritstjórn og afgreiðsla Aðalstræti 6, sími 10100 Auglýsingar Aðalstræti 6, sími 22480 Áskriftargjald 1000,00 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 50,00 kr. eintakið. Gjaldfallin umframeyðsla rátt fyrir verulega rýrnun kaupmáttar útflutningstekna okkar á sl. ári, eða um allt að 30% á 12—14 mánaða tfmabili minnkuðu þjóðarútgjöld aðeins um 9% á árinu 1975. Þjóðarút- gjöld höfðu hinsvegar aukizt um 10% árið áður, 1974, þrátt fyrir að þjóðartekjur stæðu nokkurn veg- inn í stað á þvf ári. Eyðslu okkar höfum við hinsvegar haldið uppi með aukningu erlendra skulda, sem við þurfum að sjálfsögðu að greiða af þjóðartekjum næstu ára. Það er þvf óhjákvæmilegt að batnandi viðskiptaárferði, þ.e. hækkandi verð á útflutningsaf- urðum okkar nú, hlýtur að drjúg- um hluta að fara til að greiða niður erlendar skuldir þjóðarbús- ins. Forstjóri Áætlunardeildar Framkvæmdastofnunar rfkisins, Bjarni Bragi Jónsson, segir I við- tali við Morgunblaðið fyrir skemmstu að viðskiptahalli þjóðarbúsins gagnvart útlöndum hafi numið nálega 57000 m.kr. á tfmabilinu 1974—1976. Hann seg- ir að láta muni nærri að fimmta hver króna af gjaldeyristekjum okkar næstu misserin fari f greiðslur afborgana og vaxta af erlendum skuldum. Samhliða þvf að halda uppi núverandi Iffskjör- um þjóðarinnar á næstu árum þurfum við sem sé að endur- greiða umframeyðslu okkar frá liðnum árum. En þessi umframeyðsla heldur áfram, þó verulega hafi úr henni dregið. Þjóðareyðslan minnkaði sem fyrr segir um 9% á sl. ári, aðallega einkaneyzlan, en sam- neyzlan, þ.e. útgjöld rfkis og sveitarfélaga óx áfram, þó f mun minna mæli væri en á tfmum fyrri stjórnar. Horfur eru á þvf að á þessu ári miði verulega f jafn- vægisátt. Jón Sigurðsson, for- stjóri Þjóðhagsstofnunar, segir, að útlit sé fyrir að viðskipta- hallinn á þessu ári lækki úr 23 f 11 til 12 milljarða króna, eða úr 11!4% f 5—6% af þjóðarfram- leiðslunni. Þessi lækkun næst með samdrætti þjóðarútgjalda um 5 til 6%, en jafnframt vegna hækkunar útflutningsverðs um- fram innflutningsverð Þrátt fyrir þennan viðreisnarvott er fyrir- sjáanlegur áframhaldandi við- skiptahalli, sem vitaskuld þyngir enn skuldabyrðarnar út á við. Sú þjóðareyðsla, sem hér hefur verið talað um, er þó ekki ein- vörðungu fyrir munn og maga eða óarðbær fjárfesting. Að hluta til er hér um að ræða fjárfestingu f atvinnutækjum, sem skila munu sér smám saman, og f járfestingu f orkuverum og jarðvarmaveitum, er sparar okkur annars óhjá- kvæmilega gjaldeyriseyðslu f orkukaupum erlendis frá á næstu árum. Eyðslan hefur að hluta til farið f það að halda uppi fullri atvinnu, sem verið hefur eitt af meginstefnuatriðum núverandi rfkisstjórnar, þótt hún hafi jafn- framt, við ríkjandi aðstæður sfðustu árin, aukið á viðskipta- hallann og verðbólguna. En þessa umframeyðslu liðinna ára þurf- um við að greiða, sem þýðir að batnandi viðskiptakjör geta ekki komið fram f hlutfallslegum kjarabótum fyr en jöfnuður út á við hefur náðst á ný. Það er þvf rfk ástæða til að hlýða á viðvörunarorð forstjóra Þjóðhagsstofnunar, efnislega á þá leið, að þjóðin þurfi að ganga hægt um dyr efnahagsbatans, meðan hún þurfi f senn að halda uppi Iffskjörum Ifðandi stundar og rfsa undir umframeyðslu liðinna ára f erlendum lánakostn- aði. Fræðsla um skað- semi tóbaksreykinga Skólakerfið mótar ungviði þjóðarinnar á þeim árum sem það er móttækilegast fyr- ir hverskonar áhrifum. Það er þvf mikill ábyrgðarhluti að veita hvers konar fræðslu og þekkingu á þann hátt að hún auðveldi hinum verð- andi þjóðfélagsborgara að taka sjálfstæða afstöðu til þeirra við- fangsefna og vandamála, er hon- um mæta sfðar á Iffsleiðinni. Kennari á ekki að hamra eigin skoðun inn f nemenda, heldur þroska hann til að taka sfnar eig- in ákvarðanir, móta sfna eigin afstöðu til manna og málefna. Hinsvegar er óhjákvæmilegt, og beinlfnis skylt, að veita nauð- synlegar viðvaranir um margs- konar vfti, sem á hvers manns vegi verða. Það er til að mynda mjög æskilegt að verja nokkrum tfma til að kynna uppvaxandi unglingum skapsemi tóbaksreyk- inga. Það er ekki einvörðungu að slfk neyzla nfkótfns skeri f sum- um tilfellum nokkur ár aftan af annars eðlilegri mannsæfi, held- ur getur hún að auki gert árin sem okkur eru gefin illbær, heislufarslega séð, sem ella hefðu borið f sér heilbrigða lffsnautn. Það skiptir máske minna máli að vinna okkar og verðmætasköp- un verður að litlu f nókótfnglóð- inni. Þó gæti margur maðurinn átt áþrcifanlega gleðigjafa í dag fyrir þá fjármuni, sem nú eru ekki nema hósti f morgunsárið, þcgar vel er sloppið, annars eitt- hvað ennþá verra. Það færi betur á því að áróðursgleðin f brjósti sumra einstaklinga færi fremur f vekjandi fræðslu um áþreifanleg- ar staðreyndir en umdeilanlegar stjórnmálakenningar eins og stundum vill verða. Forsetahjónin ganga úr kirkju ásamt Magnúsi Torfasyni forseta Hæstaréttar og Sigurbirni Einarssyni biskupi. tíma hefur eitthvað skort á virðingu af þessu tagi, vegna áhrifa frá ævagamalli erlendri afstöðu til þjóðhöfðingja, sem getur verið góð þar, þótt hún eigi ekki við hér, er mér það fagnaðarefni að jöfn þróun hefur hér á orðið til hins betra, enda er ég sannfærður um, og dreg það af mörgum dæmum, að fyrirrennarar mínir í þessu embætti hafa verið mjög sama sinnis og ég um þetta efni. Ég held að íslenskur forseti og maki hans geti, ef þau sjálf sýna að þau vilji það, varðveitt persónulegt frelsi sitt svo að vel viðunandi sé og haldið jafnframt virðingu sinni fullri. Ég held einnig — og það skiptir mestu máli — að þetta spái góðu um framtíð forsetaembættisins og bendi til þess að von sé góðs samneytis með forseta og þjóðinni þegar horft er til komandi tima. Það gleður mig að geta mælt þessi orð af fullri einlægni, og meðal annars vegna þessa hef ég treyst mér til að bjóðast til að gegna þessu embætti áfram, ef viðunan- lega sterkar líkur væru til að meiri hluti þjóðarinnar óskaði enn eftir þvi. Sveinn Björnsson sagði í ræðu sinni á Þingvöllum hinn 17. júní 1944, þegar hann tók við embætti sem forseti í fyrsta sinn, að hann liti á starf sitt framar öllu sem þjónustu við heill og hag íslensku þjóðarinnar. Ég tek undir þessi orð af heilum huga og á ekki aðra ósk heitari en að vinna það gagn sem ég get best á hverri stund. Nú þegar ég lít yfir farinn veg, fyllist hugur minn þakklæti til þeirra mörgu sem hafa styrkt mig til þess sem mér kann að hafa vel tekist. Þar nefni ég fyrst konu mína, sem ber mína byrði til jafns við mig, fjölskyldu okkar, starfsfólk okkar, bæði á Bessastöðum og i Reykja- vík. Ég nefni ráðherra og aðra stjórnmála- menn og fjölmarga aðra mætti og ætti að tilgreina, sem hafa sýnt mér tiltrú, hlýju og vinarþel. Nú þegar kona mín og ég leggjum á hinn þriðja stóráfanga hittist svo á að allmikill hluti landsmanna er í árlegu stuttu miðsumarfríi. Eigi að síður er þetta sá tími árs sem löngum var kallaður hábjargræðistimi og von bráðar eru allir, til sjós og lands, komnir til starfa sinna, hver á sínum vettvangi, því að vér eigum því láni að fagna að þörf störf eru til taks handa hverri vinnufærri hendi. Hvar sem menn eru og hvað sem þeir eru að iðja, sendi ég þeim öllum kveðju og þakka um leið allar góðar óskir sem okkur hafa borist á þessum degi, frá ríkisstjórn lands- ins, frá forseta hæstaréttar, frá biskupi og öllum öðrum sem sýnt hafa góðan hug sinn til okkar. Af okkar hálfu kemur það á móti að við munum leitast við, enn sem fyrr, að standa við þá ábyrgð sem þessu embætti fylgir. Það er gleðiefni að geta lokið þessu máli með því að minnast þess að bjartara virðist nú vera yfir þjóðlífinu en verið hefur um sinn. Sú er sameiginleg ósk og von vor að áfram stefni til batnandi hags fyrir alla, að oss auðnist að búa við frið, frelsi og farsæld í þessu laennandi um ókomin ár. íslenzka þjóöin hefur tekiö tryggö viö forsetaembættiö Avarp dr. Kristjáns Eldjárns forseta íslands viö embættistökuna 1. ágúst þegnar, en konungur vor var í öðru landi, þar var hann á réttum stað, handan við hafið. Eigi að siður voru íslendingar kon- unghollir gegnum þykkt og þunnt, og enn á vorum dögum ber ekki á öðru en hérlendir menn hafi eins gaman af kónga- fólki og hverjir aðrir. Með stofnun lýðveldisins átti nú þjóð sem var því langvön að vita fjarlægan konung yfir sér að hafa nálægan innlend- an þjóðhöfðingja með forsetanafni hjá sér og finna honum sess í samfélagi sínu og vitund sinni. Var nokkur furða, eftir allar þessar aldir, þótt afstaðan og tilhugsunin til konungsins og umgengnin við hann færðist að verulegu leyti yfir á forsetann? Eitthvað áþekkt hefur gerst víðar en hér þegar lýðveldi hefur tekið við af konungs- ríki, sumum forsetum til lítillar þægðar, ekki af því að annað sé fortakslaust betra eða verra en hitt, heldur af því að þetta eru tvö form og sitt hæfir hvoru. Hér á landi tók forsetaembættið sitthvað i arf eftir konungdæmið sem var eðlilegt og heilbrigt, en ekki er örgrannt um að einnig hafi eitthvað fánýtt slæðst með, svo sem nokkur næsta óþörf virðingar- tákn og vottur af þeim hömlum sem umhverfi og gamalgróið almenningsálit leggja á þá sem konungsnafn bera. Slíkt átti þó ekki til langframa jarðveg i is- lensku þjóðfélagi og mátti hverfa. Vera má að einhver skilji mig svo að ég sé óbeinlínis að mæla með formleysu kringum embætti forseta íslands. Svo er þó ekki. Form í réttu hófi eru nauðsynleg i mannlegum samskiptum og þá að sjálf- sögðu að því er tekur til forsetans og hans verkahrings. Það er svo augljóst að varla þarf um að ræða, að fyrsta krafa þjóðar- innar á hendur forsetanum er að honum endist vit og smekkvisi til að koma sóma- samlega fram við þau mörgu tækifæri þar sem hann ýmist verður að vera fulltrúi þjóðarinnar andspænis erlendum mönn- um ellegar taka þátt i athöfnum og mannamótum hennar sjálfrar. Siðareglur um þetta efni eru góðar, en þó aðeins til viðmiðunar en ekki til skilyrðislausrar eft- irbreytni. Reglur eiga ekki að koma í stað eðlilegrar mannlegrar umgengni. Mér er eínníg mjög fjarri skapi að mæla með eða óska eftir að forsetaembættið lækki í virðingu meðal þjóðarinnar, þó það nú væri, og til þess hefði ég heldur ekkert leyfi, ekki á ég þetta embætti, heldur þjóðin, og aðrir menn koma eftir mig og mér er umhugað um að skemma það ekki fyrir þeim. Tilhlýðileg virðing er ekki nema sjálfsagður hlutur manna í milli. Vel fer á í voru samfélagi að breytt sé við forsetann sem fremstan meðal jafningja, þar sem hann á samfundi með öðrum. Hins vegar er bæði óþarft og óíslenskt að þvinga hann með tilbúnum síðareglum í misskildu virðingar skyni. Sön virðing er ekki fólgin í neinu slíku. Sönn virðing við forsetann er að mínu áliti fógin í því að ieyfa honum að njóta sín sem manneskju, bæði ! embættisstörf- um sínum og utan þeirra, ákveða ekki fyrir hann hvað skuli teljast forsetalegt og hvað ekki, leyfa honum átölulaust að stunda sln áhugamál og auðvelda honum það eftir megni, og umfram allt leyfa honum að eiga sitt einkalif og fjölskyldulíf í friði fyrir hégómlegri hnýsni. Ef einhvern Dr. Kristján Etdjárn forseti ávarpar viðstadda við embættistökuna Góðir íslendíngar og erlendir fulltrúar. íslenska lýðveldið er enn ungt og þá um leið embætti forseta íslands. Á þrem- ur áratugum hefur eigi að siður þegar skapast nokkur hefð um siði og venjur varðandi þetta embætti. í upphafi nýs kjörtímabils vinnur forseti það dreng- skaparheit að halda stjórnarskrá lýðveldis- ins. Þetta er hið raunverulega innihald þeirrar athafnar sem hér fer fram í dag, annað ekki. Hér er hvorki staður né stund til að fjölyrða um landsins gagn og nauð- synjar eða ástand og horfur í þjóðfélag- inu, enda er forseti íslands þess ekki umkominn að flytja boðskap eða stefnu- skrá, eins og embætti hans er stakkur skorinn í stjórnkerfi landsins. Að þessu sinni er í engu brugðið út af þeim siðum, sem frá upphafi hafa tíðkast við embættistöku forseta. Að öllu athug- uðu hefur mér ekki þótt sérstök ástæða til þess. Má þó vera að tiðarandi vildi nú gera hér nokkra breyting á og færa þessa athöfn til viðaminna forms. Þetta er álita- mál eins og svo margt annað af svipuðu tagi, en ekki neitt stórmál. Ég inni að þvi einungis vegna þess að það leiðir hugann að forsetaembættinu yfirleitt, og þó eink- um stöðu forseta í samfélaginu, afstöð- una milli hans og annarra manna. Þetta er umhugsunarefni í ætt við tilefni dags- ins. Til eru þeir menn sem velta þessu fyrir sér, og nærri má geta að sá sem sjálfur gegnir þessu embætti muni leitast við að gera sér grein fyrir hver hlutur þess er í þjóðlífinu og leggja næmar hlustir við skoðunum og tilfinningum samborgara sinna um það. Ég er hér ekki að tala um stöðu forset- ans eins og hún er samkvæmt stjórnar- skrá landsins, hlutverk hans í stjórnkerf- inu. Öllum er kunnugt, sem lesið hafa stjórnarskrána, að í fljótu bragði mætti svo virðast sem vald forseta væri talsvert, en í Ijós kemur að það er meira í orði en verki, þar sem forseti felur ráðherrum að fara með vald sitt og stjórnarathafnir hans eru á þeirra ábyrgð Til eru önnur lýð- veldi, og sum með stórþjóðum, þar sem mjög áþekkt fyrirkomulag tíðkast, auk þess sem staða konungs í konungsríkjum þeim, sem vér höfum mest kynni af, er mjög á sömu lund í stjórnlagakerfinu, þótt á hinn bóginn hljóti ætíð af mörgum ástæðum að vera djúptækur munur á stöðu konungs og forseta meðal þjóð- félagsþegnanna. Nú er stjórnarskrárnefnd að starfi hér á landi. Ég geri ráð fyrir að hún muni meðal annars taka til rannsókn- ar hversu gefist hafa þau ákvæði sem lúta að hlut forsetans á liðnum árum. Engu skal um það spáð hvort lagt verður til að gera þar einhverjar breytingar á eða hvort slikar tillögur næðu þá fram að ganga. Liklega mun mönnum helst finnast for- vítnilegt hvort lagt verður til að hrófla við þætti forsetans í myndun nýrra ríkis- stjórna, en í því efni er honum ætlað veigamikið hlutverk. En umræðuefni mitt er ekki þetta, heldur afstaðan milli forsetans og þjóðar- innar. Mér segir svo hugur um að íslenska þjóðin hafi tekið tryggð við forsetaem- bættið, vilji hafa slíkan oddvita sem for- setinn er. Ef til vill á þjóðkjör forsetans einhvern þátt í þeirri tryggð. En hvers telur þjóðin sig geta af forsetanum vænst, og til hvers má hann ætlast af henni? Hér er ekki um neitt að ræða sem ákveðið verður í lögum og reglugerðum, heldur sambúðarform sem með timanum hefur skapast milli forsetans og þess fólks sem fengið hefur honum embætti sitt. Ég get ekkí neitað mér um að gera ofurlitla sögulega athugun i þessu sambandi. Þegar að því dró að islendingar losuðu sig að fullu og öllu úr tengslum við erlendan konung, báru ýmsir nokkurn kviðboða fyrir þeim vanda sem við blasti í fyrsta sinn í sögu vorri, að finna innlend- um þjóðhöfðingja eðlilegt rúm bæði í stjórnkerfinu og andspænis þjóðinni sem einingartákn hennar. íslenskur konungur kom víst ekki til greina, þvi að slíkt er nánast ekki til í íslenskri vitund og hefur aldrei verið Að vísu höfðu íslendingar löngum mikið dyn á konungum, jafnvel þegar á þjóðveldisöld, og skrifuðu um þá meiri bækur en aðrir menn. Með því bættu þeir sér upp konungsleysið. En konungur á íslandi var utan við hugar- heim þeirra. Hvergi örlará því að neinn af höfðingjum Sturlungaaldar, sem hvorki skorti þó metnað né valdafýsn, léti sér til hugar koma að gera sjálfan sig að kon- ungi, þótt slíkt hefði átt að geta verið nærtækt þegar þjóðveldið var að liðast sundur og valdabaráttan var sem grimmi- legust. Hugsun þeirra snerist hinsvegar mjög um afstöðuna til Noregskonungs. Og svo komu hinar mörgu konungsald- ir og æ fastar brenndi það sig inn í hug þjóðarinnar, að víst vorum vér konungs-

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.