Morgunblaðið - 01.09.1976, Blaðsíða 17

16
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 1. SEPTEMBER 1976

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Fréttastjóri
Auglýsingastjóri
Aðalstræti 6, sími 10100
Aðalstræti 6, sími 22480
hf. Árvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson.
Björn Jóhannsson.
Árni Garðar Kristinsson.
Ritstjórn og afgreiðsla
Auglýsingar
Áskriftargjald 1000,00 kr á mánuði innanlands.
í lausasolu 50,00 kr. eintakið.
Minnkandi
viðskiptahalli
Glöggt dæmi þess, að stefna
ríkisstjórnarinnar í efnahags-
málum er að bera árangur er sú
spá þjóðhagsstofnunar, að við-
skiptahallinn við útlönd muni
minnka um helming, eða niður I
5—6% á þessu ári, frá því sem
verið hefur. Viðskiptahallinn á
árinu 1975 var um 11—12% af
þjódarframleiðslu og á árinu 1974
nam hann um 12% af þjóðarfram-
leiðslu. Arið 1973, 1 einhverju
mesta góðæri, sem yfir íslenzku
þjóðina hefur gengið, nam við-
skiptahallinn um 3% Aðstæður á
þessum árum í viðskiptum okkar
við útlönd voru þá mjög ólfkar. Á
árinu 1973 bötnuðu viðskiptakjör
okkar um 15%, en á þjóðhátíðar-
árinu versnuðu þau um 10% og
1975 versnuðu þau enn um 15%.
En þrátt fyrir að viðskiptakjörin
hafi versnað á árinu 1974, jukust
þjóðarútgjöld á þvf ári um 10%
en á árinu 1975, þegar farið var að
gæta ráðstafana núverandi rfkis-
stjórnar 1 efnahagsmálum, varð
samdráttur í þjóðarútgjöldum
um 9—10% prósent. A yfirstand-
andi ári verður dregið úr þjóðar-
útgjöldum um 5—6%.Þetta
ásamt batnandi viðskiptakjörum
leiðir til þess, að viðskiptahallinn
minnkar um helming á þessu ári,
eins og áður var getið.
t viðtali Morgunblaðsins við
Geir Hallgrfmsson, forsætisráð-
herra, sl. laugardag var fjallað
um þessi viðhorf 1 viðskiptum
okkar við útlönd. Forsætisráð-
herra var að þvf spurður hvaða
leiðir væru vænlegastar til þess
að halda jöfnuði í viðskiptum
okkar við önnur lönd. Hann sagði
þá m.a.: „Hér er einfaldlega um
það að ræða að lifa ekki um efni
fram, eyða ekki meiru en aflað er.
En aflagetu okkar eru takmörk
sett. Þess vegna þurfum við að
draga úr eftirspurn innanlands.
Við verðum að velja á milli þess
að draga úr rekstrarkostnaði
líðandi stundar, einkaneyzlu
þ.e.a.s. útgjöldum heimila og ein-
staklinga annars vegar og sam-
neyzlu, þ.e.a.s opinberum útgjöld-
um, sem varið er til sameigin-
legra þarfa hins vegar, eða við
verðum að draga úr fjárfestingu
og framkvæmdum og má þar
aftur greina á milli fjárfestinga
einstaklinga og atvinnuvega og
hins opinbera. Segja verður eins
og er, að lækkun þjóðarútgjalda
hefur einkum orðið við samdrátt
einkaneyzlu og fjárfestingarat-
vinnuvega, en ekki hjá hinu opin-
bera. Margir munu auðvitað telja,
að hið opinbera eigi að ganga á
undan með góðu fordæmi, en f
þvf sambandi má þó geta þess, að
dregið hefur verulega úr
aukningu samneyzlu. I stað
6—7% árlegrar aukningar var
hún um 2% 1975, en stendur
væntanlega í stað 1976 og
aukning f opinberum fram-
kvæmJum er eingöngu á sviði
orkumála, en um samdrátt er að
ræða f öðrum framkvæmdum. Er
þetta í samræmi við stefnuyfir-
lýsingu rfkisstjórnarinnar, sem
kveður á um, að orkuframkvæmd-
ir skuli hafa forgang og rökin
fyrir þvf voru stórhækkað verð
erlends eldsneytis. Af því leiðir
hins vegar að draga verður úr
öðrum opinberum framkvæmd-
um, svo sem f samgöngumálum og
opinberum byggingum vegna
heilsugæzlu og skóla um sinn.“
Orsakir verðhækkana
A
Xlndstæðingar núverandi rfkis-
stjórnar hafa oftsinnis haldið þvf
fram, að þær verðhækkanir, sem
orðið hafa á vaJdatfma hennar
séu rfkisstjórninni að kenna, og
hún hefði getað komið f veg fyrir
þær með þeim einfalda hætti að
leyfa þær ekki. Nú er það að vfsu
svo, að þessi „einfalda" aðferð
var ekki notuð á tfmum vinstri
stjórnarinnar, þegar verðlags-
hækkanir urðu mun meiri en þær
hafa orðið f tfð núverandi rfkis-
stjórnar og fór ráðherra Alþýðu-
bandalagsins þá með verðlags-
mál 1 viðtali við Morgunblaðið sl.
laugardag fjallaði Geir Hall-
grfmsson um þessa gagnrýni og
sagði þá m.a.: „Talið er, að um
þriðjungur af framfærslukostn-
aði sé fólgin f verði innfluttrar
vöru og þjónustu, sem bundin er
verðlagsákvæðum. Mfn skoðun er,
að ákveðin álagningarákvæði séu
neytendum engin vörn. Að því
tilskildu, að unnt sé að tryggja
samkeppni, getur hún ein fært
neytendum húsbóndavaldið f
hendur og ber að stefna að þvf. Þá
er talið, að búvöruverð sé tæpur
fimmtungur af framfærslukostn-
aði. Um ákvörðun þess gilda
ákveðin lagafyrirmæli, sem
tryggja eiga bændum samsvar-
andi tekjur og viðmiðunarstéttir
hafa. Þvf hefur verið haldið fram,
að of mikil sjálfvirkni sé f þess-
um verðákvörðunum og þar sé
ekki tekið sem skyldi tillit til
breyttra búskaparhátta og hag-
kvæmari framleiðslu. Bændur
mega ekki bera skarðan hlut frá
borði, en um leið verður að
tryggja hag neytenda og f þvf
augnamiði hefur landbúnaðarráð-
herra, samkvæmt stefnuyfirlýs-
ingu rfkisstjórnarinnar, skipað
nefnd, þar sem fulltrúar hags-
munaaðila sitja á rökstólum til að
endurskoða kerfi það, sem farið
er eftir f þessum efnum. Loks er
rétt að nefna, að ýmis konar þjón-
usta, sem oft er vinnuaflsfrek, er
um 20% af framfærslukostnaði,
þar af um þriðjungur rafmagn,
hitaveita, póstur og sfmi. Hér er
um að ræða fyrirtæki, sem hafa
oft einkarétt á sfnu sviði og skort-
ir þvf það aðhald, sem bein sam-
keppni veitir, þótt oft sé um
óbeina samkeppni að ræða. Það er
því hlutverk lýðræðiskjörinna
stjórnvalda f sveitarfélögum og á
þingi að veita stjórnendum þess-
ara fyrirtækja það aðhald, sem
öllum rekstrareiningum er nauð-
synlegt."
Hin hlióin
á ör/ögum
Kariuks:
Vilhjálmur Stefánsson. Myndin er tekin I
Hannover1959.
■m

% FRÉTT Morgunblaðsins í gær um bók skozka kennarans William L. McKinlay um
„Karlukferð" Vilhjálms Stefánssonar. árið 1913 hefur vakið athygli. j bókinni og samtali
Mbl. við McKinlay, sem er eini leiðangursmaðurinn, sem enn er á Iffi, kemur fram : ð hann
telur Vilhjálm Stefánsson, hafa borið ábyrgð á því að 11 af 25 leiðangursmönnum um borð í
hvalveiðiskipinu Karluk, sem notað var til ferðarinnar á norðurslóðir, biðu bana. í bókinni
segir McKinlay að leiðangurinn hafi verið illa undirbúinn af hálfu Vilhjálms, valdir hafi verið
Iftt reyndir menn til ferðarinnar sem ekki þoldu það sem beið þeirra, og Vilhjálmur hafi að
auki komið óafsakanlega fram við leiðangursmenn, einkum þó yfirmenn skipsins. Loks hafi
hann skilið þá eftir í fsnum, þar sem skipið brotnaði á endanum og leiðangursmenn urðu að
láta fyrirberast á ísjaka milli Alaska og Síberfu í heilt ár við mestu hörmungar og með
fyrrgreindum afleiðingum. Magnús Magnússon, sjónvarpsmaður, sem aðstoðaði McKinlay
við útgáfu bókarinnar segir í samtali við Morgunblaðið í gær, að þessi saga sé sú hlið
„ Karlukferðarinnar" sem Vilhjálmur Stefánsson vissi ekkert um, þvf hann var þar hvergi
nærri.
Leiðangur þann , sem hér um ræðir, fór Vilhjálm-
ur Stefánsson á vegum Kanadastjórnar og dvaldist
hann ífimm ár samfleytt (1913—1918) fyrir
norðan heimskautsbaug, þar sem hann kannaði
heimskautsslóðir vestan Kanada og fann m.a.
Borden-Brock-, Meighen- og Longheedeyjur. Á
þessum tíma aflaði hann víðtækrar þekkingar á
þessu svæði og vissu um efnahagslegt mikilvægi
þess. í sjálfsævisögu sinni sem út hefur komið i
íslenzkri þýingu, segir Vilhjálmur Stefánsson m.a.
frá undirbúningi Karlukferðarinnar og gekk á ýmsu
í því sambandi. Hann segir t.d. frá þvi að sam-
kvæmt ráðleggingum hins kunna heimskautsfara
Pearys, hafi hann ráðið sem skipstjóra á Karluk
Robert A. Bartlett, sem stjórnað hafði skipi Pearys,
Roosevelt, á fyrstu tveimur ferðum flotaforingjans.
Bartlett var ..viðurkenndur reyndasti og úrræðabezti
þeirra skipstjórnarmanna, er sigldu um austuris-
inn", segir Vilhjálmur í bókinni. „Þótt æskilegt hefði
verið að Bartlett hefði haft meiri reynslu í siglingu i
vesturísnum, sem er mjög ólíkur ísnum austan til í
Íshafínu, taldi ég ákveðin meðmæli Pearys full-
nægjandi. Kanadastjórn bauð Bartlett starfið að
símaðri tillögu minni og þá hann það "
„Áætlunin um leiðangurinn gerði ráð fyrir " segir
Vilhjálmur, " að hann skiptist í tvo hluta. Annar átti
að vera norðursveitín, sem ég mundi stjórna og átti
að kanna ísinn fyrir norðan Alaska, gera dýptar-
mælingar, svipast um eftir ummerkjum dýralífs og
leita nýrra landa. Syðri deildin, undír stjórn Ander-
sons (dr. Rudolph) Anderson, aðstoðarforingja Vil-
hjálms, sem verið hafði með honum fjögur ár áður á
norðurskautssvæðinu), átti að vinna i grennd við
Coronationflóa að rannsóknum á sviði mannfræði,
fornmenjafræði, jarðfræði og dýrafræði."
Áður en lagt var úr höfn kom upp deila milli
vísindamanna í leiðangrinum og Vilhjálms vegna
þess að hinir fyrrnefndu töldu að neyzluvatnsgeym-
ar Karluks væru of litlir. Vilhjálmur var þeirrar
skoðunar að sem áður yrði unnt að fá ferskt vatn úr
hafís. Sú deila hjaðnaði og féllust vísindamenn á
skoðun Vilhjálms í þessu efni.
KARLUK FESTIST
„Þegar við fórum frá Nome í júlílok, voru í
flota leiðangursins Karluk, 30 lesta vélknúin
skonnorta, Alaska, undir stjórn Andersons, og
skonnortan Mary Sachs, 30 lesta og einnig
knúin benzínvél, undir stjórn Peters Bernards
skipstjóra. Ekki langt frá Nome varð vélarbilun i
Alaska, svo að skipið varð að leita til Teller til að
fá viðgerð. Sachs varð viðskila við Karluk í
stormi skömmu siðar og sáu menn á Karluk
aldrei framar Alaska eða Mary Sachs.
En undan Barrowodda gerist það að Karluk
festist í ísnum vegna austanstrekkings sem á
móti blés. Vilhjálmur segir:
„Karluk var nú alveg frosið inni, og augljóst
var, að það mundi ekki losna fyrr en með vorinu.
Um miðjan september lá í augum uppi að við
mundum þarfnast meiri vista. ísinn milli okkar
og lands var nógu öruggur um þessar mundir
fyrir veiðimannahóp, sem í voru auk mln, Dia-
mond Jenness, mannfræðingur, Burt McConnall
ritari minn og veðurfræðingur leiðangursins,
George Hubert Wilkins, Ijósmyndari okkar, og
tveir Eskimóar, Asatsiak og Raujurak Fyrstu
nóttina tjölduðum við á ísnum, og var það ný
reynsla fyrir visindamenn sem kynntust henni
með nokkrum kvíða. Næsta dag náðum við landi
á einni Joneseyjanna, sem ekki eru fjarri
Beecheyodda og um 280 kílómetra austan við
Barrow.
Áður en við hófum veiðarnar þarna urðum við
að þreyja einn versta storm, sem ég hefi nokkru
sinni lent í.
í fyrstu höfðum við séð siglutrén á Karluk.
Næst, þegar birti svo til, að sá til hafs, var skipið
horfið. Við gerðum ráð fyrir, að skipið mundi
stöðvast, þegar það kæmi I þéttari ís I grennd við
Halketthöfða, svo að við hröðuðum okkur vestur
á bóginn, en fengum þó aðeins óljósar fréttir af
skipinu frá fáeinum veiðiflokkum Eskimóa.
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 1. SEPTEMBER 1976
17
tberíft
í | y & z z.
C\\X/RAM&EUeV'3A.
V fAWSAÞ KOMST
AHÖFMÍn A xARUUK
N
I ' s/ \.
^laska x
14 rt«r-t j>iU
* t

<? o *
Mt<4son-|iáí
Sleða breytt 1 bát með segli F leiðangri Vilhjálms
Stefánssonar.

Mistökin voru
skipstjórans á Karíuk
- segir Viihjáimur Stefánsson í sjá/fsævisögu sinni
Þegar við komum til Barrowodda, fréttum við að
Karluk hafði sézt um 15—16 km undan oddan-
um, en horfið bráðlega. Þótt enginn okkar tryði
því raunverulega, að skipið væri I hættu, hvarf
ég nú frá þeirri skoðun, sem ég hafði verið á,
meðan ég var um borð, að leiðangur okkar væri
svo vandlega og ágætlega skipulagður, að yfir-
maður hans hefði ekkert að gera.
KARLUK ÚR LEIK
Hvort sem Karluk var I hættu eða ekki, þá var
skipið horfið, með því sumir af beztu mönnum
leiðangursins og allur búnaður nyrðri deildarinnar.
Þeir okkar, sem voru á landi, voru ófullnægjandi
klæddir og búnir. Við höfðum ekki viljað hætta á að
fara með beztu sleða okkar I þessa veiðiför, og nú
þörfnuðumst við þeirra sárlega. Við öfluðum þess,
sem unnt var I verzlunarstöð Charlies Browers, og
þaðan sendi ég skýrslu til Ottawa um aðstöðu okkar
og yfirlýsingu um það sem ég hyggðist gera. Ég
sagði, að þótt Karluk kæmi mér ekki lengur að
notum og kynni að vera I þeirri hættu að brotna I
ísnum, teldi ég að menn á skipinu, er hefðu til
umráða létta skinnbáta, sem væru ágætir til ferðar
um lagnaðarís, gætu auðveldlega náð landi. Hvað
mig snerti ætlaði ég að halda áfram til Mackenzie-
ósa, koma starfsemi deildat Andersons af stað og
búa mig undir könnunarferð á eigin spýtur yfir
ísbreiðu Beaufortshafs."
Vilhjálmur lendir I togstreitu við Anderson og
liðsmenn hans, sem m.a. töldu hann ekki hafa
yfirstjórn nema yfir þeim hluta leiðangursins sem
fór með Karluk Ekki skal sú saga rakin hér, né
frásögn af könnunarstarfi, hrakningum og ævintýr-
um Vilhjálms frá þvi hann fer frá skipinu I ísnum,
heldur aðeins greint frá því sem hann segir um
Karluk og afdrif þess. Hann segir m.a. síðar I
frásögn sinni af því að hann hafi komið fyrir
siglingamerki á Norwayeyju sem ekki gæti farið
fram hjá áhöfn skips á norðurleið. „Þar hafði ég
skilið eftir upplýsingar og leiðbeiningar um hentug-
ar hafnir, meðal annars þess efnis að Karluk skyldi
reyna að komast til Prince Patrick, gæti skipiðaftur
tekið þátt I leiðangrinum og Bartlett skipstjóri teldi
það ráðlegt
HVERS VEGNAFÓR
BARTLETT EINN
í ágúst 1914 er Vilhjálmur staddur við Kellet-
höfða á vesturhluta Bankseyju. Þar rekst hann á
skip og kemst :ð þvi að leiðangursmenn I suðri
höfðu talið hann af. En hann spyrst fyrir um hvað
orðið hefði af Karluk og segir svo frá því I sjálfsævi-
sögunni:
„Það kom mér ekki mjög á óvart, að Karluk hafði
brotnað I ísnum og týnzt, en áhöfn skipsins hafði
komizt til Wrangeleyjar, norðan Síberíu. Hissa varð
ég þó, svo hissa, að ég hef aldrei gleymt þvi, er ég
frétti, að Bob Bartlett skipstjóri á Karluk, hefði
komizt heilu og höldnu frá Wrangel til Síberiu og
haldið þaðan til Alaska í fylgd með einum Eskimóa.
9 MORGUNBLAÐIÐ hafði I gær samband við Erika
Parmi, bókavörð við Vilhjálms Stefánssonar-
bókasafnið við Dartmouth College I Hannover, New
Hampshire, Bandarlkjunum, vegna bókar Wílliam
McKinlays og þeirra ásakana sem þar kom a fram.
Hún sagði að sér hefði verið kunnugt um þessa bók
og m.a. hefðu McKinlay verið send ýmis gögn að
hans ósk I sambandi við samningu bókarinnar. Hins
vegar kvað hún bókina ekki koma út I Bandarlkjun-
um fyrr en með haustinu, og þvl gæti hún ekki
annað sagt um það sem I henni kæmi fram, en að
það væri Ijóst að spenna hefði skapazt milli annars
vegar suðurhluta leiðangursins. sem Anderson var
fyrir, og norðurhlutans, sem Vilhjálmur Stefánsson
var fyrir, auk þess sem ýmsír af áhöfn Karluks hef ðu
talið að Vilhjálmur hefði ekki átt að fara I veiði-
ferðina er skipið varð fast I tsnum, heldur vera um
kyrrt. En um þennan leiðangur hefði Vilhjálmur
Stefánsson skrifað sérstaka bók, The Friendly
Arctic, þar sem hann birtir ennfremur handrit annars
manns sem eftir varð um borð f Karluk og þar kæmi
fram önnur hlið á málinu.
Þá gat ég ekki skilið — og get ekki enn — hvers
vegna hann tók ekki með sér alla áhöfn Karluk. Að
vísu skipulagði hann björgunarstarf, er hann kom til
meginlandsins, en björgun á skipi frá Wrangel gat
reynzt óframkvæmanleg, eða mjög tafsöm. Það var
fjarri því, að sleðaferð frá Wrangel til Síberíu væri
óhugsandi. Reyndar hafði Bartlett sjálfur sýnt að
svo var ekki. Ég taldi, að honum hefðu orðið á
mistök, en ég varekki sérstaklega áhyggjufullur, ef
til vill vegna þess hve vel okkur hafði gengið. Ég
komst síðar að því, að kenningar, sem sannaðar
hafa verið, kunna að bregðast þeim, sem ekki trúa
á þær.
AÐ AÐLAGA SIG
BREYTTUM AÐSTÆÐUM.
í sjálfsævisögunni fer Vilhjálmur Stefánsson ekki
öllu fleiri orðum um Karluk og örlög áhafnarinnar.
Hann getur þess, I sambandi við áframhaldandi
erjur þeirra Andersons, að eftir að Anderson hefði
reynt að koma i veg fyrir að Vilhjálmur yrði kjörinn
forseti Landkönnuðuaklúbbsins 1918 en mistekizt
hafi hann haldið á fram „að baka vandræði, einkum
milli mín og Bartletts skipstjóra. Ég hafðí stundum
efazt um góða stjórn Bartletts á Karluk i ísnum á
Beaufortshafi og undrazt ákvörðun hans um að
skilja áhöfn Karluks eftir á Wrangeleyju, þegar
skipið hafði farizt, meðan hann fór til lands eftir
hjálp. Ég hafði þó ekki gagnrýnt Bartlett opinber-
lega." Vilhjálmur bætir við að tilraun Andprsons til
að koma á deilum milli Bartletts og sín hafi ekki
borið árangur
Þá getur hann þess að þegar honum hafi verið
veittur Elisha Kent Kane-heiðurspeningurinn, „sem
venjulega er úr gulli, en var að þessu sinni, að ósk
minni, gerður úr eir," hafi kostnaðarmunurinn verið
látinn „renna í sjóð þann, sem Landkönnuðaklúbb-
urinn hafði stofnað til stýrktar fátækri móður Henry
Beauchats, sem týndi lifinu eftir að Karluk sökk
1914 "
Að lokum skal hér birt niðurlag kaflans „Ný lönd
Framhald á bls. 18