Morgunblaðið - 07.04.1977, Síða 6

54
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 7. APRÍL 1377
Mystery“. Cody noti aldrei vopn í
myndum sínum nema keyri sitt,
drekki aldrei og sé þannig
„ímynd siðferðilega fullkomins
kúreka í augum klerkastéttarinn-
ar og voldugra mæðrasambanda".
Bjarni fær bréf frá Bill Cody i
janúar 1928 og er Cody þar með
miklar áætlanir á prjónunum.
Cody segist þar vera með tilboð
um að gera flokk mynda í Victoria
í British Columbia i Kanada og
spyr Bjarna hvort hann viti um
einhverja íslendinga, er hefðu
áhuga á þessum fyrirætlunum og
ættu einhverja fjármuni, því að
þarna gefist þeim einstakt tæki-
færi til að ávaxta fé sitt, því að
þegar hann tilkynni að hann
hyggist framleiða kvikmyndir og
reisa kvikmyndaver i Victoria
muni það vaida mikilli hækkun á
fasteignum í Victoria. Veðurfars-
skilyrði í Victoria séu einnig svo
hagstæð að þar muni rísa önnur
Hollywood. Borgarstjórinn í
Victoria hafi nýlega sótt hann
heim til að ræða þessar áætlanir
—“ þetta lítur allt vel út og mikið
upp úr þessu að hafa,“ segir Bill
Cody. Hvetur hann siðan Bjarna
til að fá isienzka vini sína til að
fjárfesta í þessu fyrirtæki.
Þessi áform Biil Cody reyndust
þó eintómar skýjaborgir, eins og
fram kemur i viðtali V.S.V. við
Bjarna átta árum siðar hér heima
á Fróni en þar segir Bjarni að Bill
Cody hafi reynt að koma upp sínu
eigin kvikmyndafélagi, „en það
mistókst." Barney Bronson, eins
og Bjarni nefndist í Hollywood,
voru lika þegar hér var komið
allar bjargir bannaðar í kvik-
myndaborginni. Að áeggjan vinar
síns Magnúsar A. Árnasonar af-
réð hann að halda að nýju kvöld-
skemmtanir meðal íslendinga
vestra til að vinna sér fyrir fari til
New York þar sem hann gæti
aftur fengið vinnu við skrautmál-
ingu. Bjarni hafði gert sér grein
fyrir þvi að hans beið ekki neinn
frekari frami 'Holiykwood.
^ Hollywood kvödd
í viðtalinu sem áður hefur verið
vitnað til, segir hann að honum
hafi skilist fljótlega að það kost-
aði þúsundir dollara að brjótast
áfram i Hollywood. Það hefði
orðið að borga mútur til forráða-
manna kvikmyndafélaganna, til
blaðamannanna og til gagnrýn-
endanna, sem hefðu það á valdi
sínu að hefja menn upp til skýj-
anna eða eyðileggja þá alveg.
Þetta hefði verið mikill útgjalda-
liður hjá öllum leikurum og hann
hafi algerlega verið sleginn út i
þeirri samkeppni. Þó hafi hann
haldið í vonina og álitið að sér
tækist að sigra ef hann aðeins
fengi nægan tíma. En þá hafi allt
í einu komið einhvers konar
stöðnun eða hlé i alla kvikmynda-
framleiðsluna, leikurum verið
sagt upp í hundraðatali og enginn
hafi vitað hverju þetta sætti fyrr
en skyndilega hafi verið tilkynnt
að fram ætti að fara reynslusýn-
ing á talkvikmynd. Þetta var The
Jazzsingers með Al Jolson i aðal-
hlutverki, talmyndirnar voru
komnar til sögunnar. Bjarni segir
að þar með hafi ferli margra leik-
ara lokið og þar á meðal hans.
Magnús Á. Árnason segir lika, að
enda þótt Bjarni hafi talað ensku
reiprennandi, þá hafi hann aldrei
náð verulega góðum framburði,
svo að vonlaust hafi verið fyrir
hann að koma að í talmyndum.
Hins vegar hafi framburðurinn
verið fullkominn þegar hann
hermdi eftir einhverjum og þá
verið sama hvaða mállýzkur voru.
Allt eru þetta líklegar skýring-
ar á endalokum ferils Bjarna í
Hollywood, en þó þykir mér lík-
legust skýring Halldórs Laxness
þess efnis að Bjarni hafi hrein-
lega verið orðinn of fullorðinn,
þegar hann freistaði gæfunnar í
Hollywood. Viðhorfin hefðu vafa-
laust verið önnur ef hann hefði
strax 1918, þegar hann var 28 ára
að aldri í Chicago, fylgt kvik-
myndafélögunum, sem voru þá að
.'lytja þaðan bækistöðvar sinar
ve. ar á Kyrrahafsströnd en
knappur fjárhagur hans olli þvi
að i þess stað varð hann að evða
næstu sex árum í íslendinga-
byggðum í Kanada og er þannig
33ja ára þegar hann nær loks
fundum kvikmyndanna á nýjan
leik — i Hollywood.
Betra að verða
ógleymanlegur hjá
smárri þjóð
Halldór Laxness hefur vafa-
laust fljótlega fundið, að áform
Bjarna um að hljóta frama i kvik-
myndum í Hollywood var borin
von. I pistli sinum um Bjarna sem
hann skrifar i Morgunblaðið frá
Kaliforníu segir hann i lokin:
„Fyrsta kvöldið sem ég sá Bjarna
í Pig’n Whistle og alltaf síðan,
þegar við höfum hitst, hefi ég sagt
við hann eitthvað á þessa leið:
Að vísu veit ég, að þú hefur
leikið hér allt frá stigamönnum
upp í herforingja, betlurum upp í
konunga, en hvað um það, — þú
ert og verður Reykvikingur par
exellence, og þú átt að birtast
aftur heima, þvi það er betra að
verða ógleymanlegur hjá smárri
þjóð, en hverfa inn í þetta garg-
andi mannfuglager milljónaþjóð-
arinnar sem Iftilsvirðir sina
stærstu menn, nema þvi aðeins að
hún geti slétt úr þeim. Gáfur þín-
ar eru skapaðar og list þín þrosk-
uð i jarðvegi islenzkrar menning-
ar, — þar áttu heima! Og um
Hollywood veiztu það sjálfur eins
vel og ég, að þeir sem hæst hafa
komið á stjörnuhimininn eða
orðið fastastjörnur hafa lent þar
af einhverjum öðrum ástæðum en
þeim að þeir voru leikarar. Fram-
tíð kvikmyndarinnar byggist ekki
á því, sem felst i hinum forna
skilningi á orðinu leikari. Auðvit-
að ertu kvikmyndaleikari, en það
segir ekki neitt, því eftir kröf-
unum, sem gerðar eru á því sviði,
getur hver auli verið fullgóður
kvikmyndaleikari. Þú ert annað
og meira: þú ert íslenzkur leikari,
og við þá list ertu sérstaklega
skyldur, sem þú vanrækir meðan
þú lætur þér sæma að taka þátt í
fíflaleikjum Douglas Fairbanks
og þeirrar fjölskyldu. Láttu ekki
freistingar Sumarlandsins gleypa
þig að fullu.“jarni Björnsson.
„Nú væri gaman,
ef Bjarni væri
kominn“
Hafi Halldór með þessu verið að
búa Bjarna undir vonbrigðin I
„Sumarlandinu" og landa sína
undir að taka við honum heima á
Islandi, þá hafa fáir gert slíkt af
meiri smekkvisi. Hitt er vist að
um þetta leyti hvarf Bjarni frá
Hollywood, skemmti löndum sfn-
um í San Fransisco og Seattle og
aflaði sér farareyris til New York,
eins og Magnús Á. Árnason hafði
ráðið honum. Meðan á þeirri ferð
stóð eru bréf frá Halldóri tengsl
hans við hin fyrri heimkynni í
Kaliforniu. Halldór segir honum
fréttir af sameiginlegum kunn-
ingjum, af persónulegum högum
sínum og glímu við kvikmynda-
félögin um leið og hann stappar í
Bjarna stálinu sem augsýnilega
hefur ekki verið laus við bitur-
leika er hann kvaddi Hollywood.
„Kæri vinur," skrifar Halldór
16. marz 1928 frá San Francisco
— „Það gladdi mig mikið að fá
loksins línur frá þér aftur og vita,
að þú sért heill á húfi þarna norð-
ur frá; lakast hvernig fór fyrir
þér i Seattle, en ég vona, að þú
náir þér upp í bakslagnum. . .
Hvað um það þú hefur fengið þér
lærdómsríkan og skemmtilegan
hressingartúr og hrist af þér
Hollywood-rykið." Síðan segir
Halldór fréttir af löndum og
kunningjum í Kaliforníu, og bæt-
ir við: „Ég er að semja nýja skáld-
sögu,“ segir Halldór, „sem ég
kalla Fimtu stétt, — ársverk. Því
miðar gengur þýðing Vefarans
ekki eins hratt og ákjósanlegt
væri, — höfum þó lokið rúmum
þrem bókum, og sent fyrstu bók-
ina vélritaða til New York. —
Annars líkar mér Magnús manna
bezt, hann er óviðjafnanleg sál.“
Hinn 6. júní skrifar Halldór
Bjarna enn og segir m.a.: „Ég sé
að þú ert kominn til N.Y., — þú
lætur þig ekki muna um að
„crossa" eina smá-heimsálfu.
Þetta er ágæt hugoynd hjá þér að
taka til óspilltra málanna í N.Y.
(New York)... Ég er að rita og
stúdéra eins og fyrri daginn. Hef
kynnst Seastorm lítið eitt, hann
ætlar að kynna mig fyrir klúnkan-
um hjá M-G-M. Annars mundi ég
ekki nenna að hanga yfir Holly-
wood. Þú manst eftir kvikmynda-
greininni minni ensku. Mér var
ráðið frá að birta hana hér i álfu
svo framarlega sem ég ætlaði mér
nokkuð að eiga við Hollywood.
Svo ég sneri greininni á þýzku og
hefur hún nú verið prentuð í
Wienar-stórblaðinu: Das neue
Reich (dr. Messner).. .
Ég kynntist vini Upton
Sinclairs, sem hefur komið mér i
samband við þennan þarfa og
merkilega baráttumann, og fékk
ég nýlega mjög vinsamlegt bréf
frá Sinclair og heimboð þegar
hann eftir sex vikur hafi lokið
nýrri skáldsögu. Ég hlakka til að
sjá hann þótt ég sé ekki mjög
hrifinn af honum sem rithöf-
undi..."
„Kæri vinur," skrifar Halldór
enn 28. ágúst. „Fáeinar linur til
merkis um það, að þín er minnst
af góðum mönnum hér á slóðum.
Undanfarnar vikur hefur verið
mikið um heimboð hjá löndum og
iðuleg verið minnst á þig og sagt
að „nú væri gaman, ef Bjarni
væri korninn.” Yfirleitt finnst
mér að öllam Islendingum hér
liggi mjög hlýtt orð til þín, svo að
þú þarft ekki að vera eins napar í
þeirra garð og stundum kemur
fram í bréfum þínum. . . Ég held
áfram jafnt og þétt með mina
stóru nýju bók, vonast til að ljúka
henni á næsta vetri. Býst við að
fara heim næsta vor — ætlaði mér
ekki að dvelja hér lengur en tvö
ár. Ég er stundum að makka við
kvikmyndamenn, en þeir eru nú á
bólakafi í spillingu og svínaríi og
er það almælt að aldrei hafi kvik-
myndin komist lægra en nú. Hef
engin ákveðin svör um upptöku
leiks míns, en supervisor hjá
M.G.M. segist ætla að „get in
touch with me in January".
Annars gef ég andsk. í þetta
kvikm. svínari og hugsa til heim-
ferðar til að kasta mér inn í póli-
tik...“
Halldór sendir honum enn linu
í október sama ár og segir m.a.:
„Ég hugsa oft um, hve leiðinlegt
var að við skyldum ekki hafa
lengar samdvöl i Los Angeles
þessa fáu mánuði. Hér er fátt
manna af voru kyni, sem gaman
er að umgángast, en þó ameriku-
mennirnir séu góðir og blessaðir
þá vantar þá sameiginlegan bak-
grunn við okkur Evrópumenn —
að ég nú ekki kveði nánar á og
segi íslendinga... Ég skrælist
áfram eftir beztu getu, vóru send-
ir heimferðarpeningar frá Is-
landi, en tók heldur það ráð að
eyða þeim hér í vetur og verða svo
aftur strandaglópur i Kaliforniu i
vor. Sama hvar frómur flækist,
segir máltækið. Allt gengur hægt
og bítandi, um pósitifa árangra er
litið að rita utan mína góðu liðan
L.S.G., — ég er að semja bók um
landsins gagn og nauðsynjar, veit
ekki hvað hún á að heita, — fjall-
ar um búskap, fiskirí, trúarbrögð,
listir og ýmislegt fleira. Hef
kynnst hér kynstri af merkilegu
fólki, þ.á m. Upton Sinclair. Hef
tvisvar verið í lunch með honum
niðri á Long Beach, þar sem hann
á nú heima. Hann ætlar að
korrecta þýðinguna af Vefaran-
um fyrir oss, þegar Magnás. ..
verður búinn, sem ég vona að
verði innan dómsdags, ef hann þá
ekki slær honum saman við
prúttukollinn hjá Guði almáttug-
at fyrir þann tíma. ..“
ir Stundum verkefni
listarinnar að
afhjúpa ósómann
I bréfum Halldórs má sjá
hvernig hann er smám saman að
verða afhuga kvikmyndinni eins
og hún er framreidd i Hollywood,
og grein hans um Kvikmyndina
amerísku 1928, sem hann minnist
á í einu bréfanna og síðar birtist í
Alþýðubókinni, er uppgjör hans
við Hollywood-veldið. Viðhorf
Bjarna, vinar hans, til Hollywood
virðast hins vegar mótsagna-
kenndari. Hann hefur þráð hinn
glysgjarna frægðarljóma Holly-
wood en sér þó í gegnam hann og
gerir sér grein fyrir þvi hvað
kvikmyndin hefur fram að færa á
vettvangi listanna. Til vitnis um
það er grein eftir Bjarna um
Hollywood frá 1927, sem til er í
handriti. Grein er að visu mjög
almenns eðlis, aðallega
fróðleiksmolar um upptaf og
þróun kvikmyndarinnar en þó
bregður fyrir persónulegum
viðhorfum Bjarna á stundum. A
einum stað er hann að bera saman
kvikmyndagerð í ýmsam
þjóðlöndum og ber niðar I
Rússlandi. “Þeir hafa alveg
sérstaka aðferð,” segir hann,
„sem vakið hefur mikla athygli.
Énda hafa þeir ekki orðið sýktir
af veraldarvitleysanni, — heldur
kannað nýjar brautir. Þeirra
myndir hafa engan aðalleikara,
engan „Hero“, þar eru allir
jafnir; eins og tekið væri út úr
daglegu lifi, — Engin undrun
sýnd þótt einhver hafi makað
krókinn og orðið milljóner á
skömmum tíma eða komist í feitt
embætti. Þeir reyna að sýna innra
ásigkomulag mannsandans en
ekki aðeins ytri hliðina. Meðal
annars var Douglas Fairbanks í
Rússlandi i fyrra og var hann
mjög hrifinn af myndum þeirra.
Voru nokkrar þeirra fengnar yfir
til sýnis hér. En þegar til átti að
taka, tók stjórnin í taumana, var
óttast um að áhrifin mundu ekki
verða sem hollust fyrir þessa
frjálslyndu þjóð (!) og síðan ekki
söguna meir!"
Á öðrum stað er Bjarni að lýsa
fyrstu viðbrögðunum eftir að
kvikmyndirnar komu fram og
segir að fáir hafi gert sér grein
fyrir hvað þar hafi verið að gerast
— að ný list var að verða til —
„kvikmyndaleiklistin — að hér
var að opnast ný
hugsanaheimur," segir hann.
„Eða var þetta bending frá æðri
heimum að hægt væri að sýna
æviferil heillar ættar á nokkram
minútum. Var þetta mögulegt?
—Eða sýna okkur drauma
virkilegleikans í myndum
hugsananna? Var ekki málið
fullkomnast af öllu? — að heyra
orðin af vörunum, áhrifamikil og
þrungin viti! Var nokkuð
fullkomnara eða áhrifameira —
var hugsunin sjálf ekki friðhelg.
Énginn mundi fara að ryðjast inn
í musteri hugsananna — friðhelgi
sálarinnar. Þá mætti fara að sýna
hinn innri mann. Sýna þá i heimi
hugsananna, eins og þeir eru i
raun og veru... En það er
stundum verkefni listarinnar að
afhjúpa ósómann — sýna veginn
fram úr ógöngunum. Og ef það
tækist — hvllík breyting! Þá
mætti nú sópa til i löndunum. ..
List þessi hefur þroskast og
blómgast á sama eðlilega
grundgelli, eins og allar aðrar
listir; teknar eftir óbrotnu lifi
fólksins; sýnt ástríður og baráttu
elskhuganna ungu og talað tungu
sem allir skildu. . . Það er eins og
kvikmyndalistin hafi allar aðrar
listir innifaldar í sér og hefur
þess vegna ótakmarkað svið —
eins og jafnvel stundum væri
skotist inn í aðra ókunna heima."
Eftir að til New York kom voru
kvikmyndirnar og Barney Bron-
son, eins og Bjarni nefndist i
Hollywood, skilin að skiptum
fyrir fullt og allt. Þar tók hann á
nýjan leik til við skrautmálun, og
hafði nóg að gera fyrst I stað. I
janúar 1928 skrifar hann Katrinu,
dóttur sinni, sem þá er á ellefta
árinu og byrjuð í tónlistarnámi,
og leggur henni lífsreglurnar.
„Elsku dóttir min,“ skrifar hann.
„Innilegar þakkir fyrir þitt
skemmtilega og fréttaríka bréf,
og ennfremur fyrir myndina af
þér, sem ég hafði mjög gaman af
að fá. — Ég setti hana nú bara í
ramma og horfi á þig daglega vera
að leika þér að kettinum. Mér þyk
afskaplega vænt um að fá sem
oftast myndir af þér. Mér sýnist
þú vera að Ifkjast föðurmyndinni
þinni meir og meir með aldrinum.
Það er vonandi að það verði ekki
Bjarni Björnsson í hlutverki Sherlock Holmes í samnefndu leikriti ásamt Andrési Björnssyni sem
lék próf. Moritary í fyrri sýningu Leikfélagsins á þessu verki 1915.