Morgunblaðið - 05.07.1977, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 5. JULÍ 1977
Bókmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
MINJAR OG MENNTIR
Afmælisrit helgað Kristjáni Eld-
járn
576 bls. Bókaútg. Menningar-
sjóðs. Rvfk 1976
MINJAR OG MENNTIR er kjör-
gripur frá bókagerðarsjónarmiöi
séð og veglegasta afmælisrit sem
gefíð hefur verið út hérlendis til
þessa. Með því er verið að heiðra
Kristján Eldjárn sem fræðimann
fyrst og fremst. Eigi að síður hafa
forráðamenn útgáfunnar haft það
sjónarmið fyrir augum að afmæl-
isgjöf þessi yrði að vera konung-
leg — og það er hún. Utlit bókar-
innar — upphleyptur kjölur t.d.
— minnir á veglega bundnar
bækur frá blómaskeiði hand-
verksins. Brotið er allstórt og
þykktin eftir því. Pappir góður,
prentun vönduð, einnig mynd-
prentun. Og tvö kfló vegur gripur-
inn — maður freistast ekki til að
lesa þvílíka bók í óvirðulegum
stellingum, t.d. liggjandi út af;
hún þarf helst að hvíla á borði
fyrír framan þann sem les.
En hvað um efni þessarar miklu
bókar? Skemmst er frá að segja
að mikil og góð akademía lærðra
manna hefur lagst þarna á eitt til
að heiðra forsetann með þessum
veglega hætti. Höfundarnir eru
hvorki meira né minna en fjöru-
tíu og tveir, þar af tuttugu og sex
íslenskir, hinir af ýmsum þjóð-
ernum. Eínn er í hópnum færey-
ingur, Sverri Dahl. Skrifar hver á
sinni tungu, nema Jónas
Kristjánsson sem skrifar ritgerð
sína á ensku, The Legendary
Saga.
Ritgerðunum er raðað í staf-
rófsröð eftir nöfnum höfundanna
og verður Andrés Björnsson
fremstur í röðinni. Nefnir hann
ritgerð sina Frá Grlmi Thomsen
og Norðmönnum. Andrés er
Grims Thomsens sérfræðingur.
Þarna segir frá skrifum Gríms um
norska skáldið Andreas Munch og
andsvörum ungs norðmanns við
þeim skrifum. Var þar á ferðinni
hinn sigildi og dæmigerði »reiði
ungi maður« allra tíma; sjálfglað-
ur oghvatvís; viðurkenndi raunar
að hann hefði ekki lesið skrif
Grims, þess þyrfti ekki með,
»Grímur hafi aldrei ritað neina
bókmenntagagnrýni sem gagn sé
1« og »merkur danskur höfundur
hafi nefnt hann »fslenskan harð-
fisk«.«
Ungi maðurinn, sem fordæmdi
Grím svona harkalega, var raunar
enginn annar en Björnstjerne
Björnsson. En hann var aðeins
skamman tíma reiður ungur mað-
ur. Áður en langt um leið varð
hann mikils metinn rithöfundur,
þjóðskáld, ræðumaður með þan-
inn brjóstkassa; ánægður brodd-
borgari sem menn kepptust við að
heiðra. Og fyrsti Nóbelshöfundur
Norðurlanda. Um Grím er það
hins vegar að segja að hugmynd
sú, sem við gerum okkur af hon-
um, er jafnan einhliða: við sjáum
fyrír okkur kaldranalegan, snefs-
inn, meinhæðinn og viðskotaillan
bónda á Bessastöðum sem slær
höfðingja út af laginu með beitt-
um tilsvörum en virðir kotunga
ekki viðlits. Ritgerð Andrésar
Björnssonar gefur af báðum þess-
um mönnum, Björnsson og Grími,
aðra mynd en hina venjulegu.
Næstur er Árni Björnsson með
Þorrablót. Árni er snarpur f sinni
grein: þjóðháttunum. í ritgerð-
inni rekur hann hvernig þorra-
blót i núverandi mynd hófust og
þróuðust til þess að vera almennt
skemmtunarform víða um land.
Þá minnist Árni á »þorramatinn«
sem Naustið kaus að auglýsa svo
og bætti þar með orði við tung-
una.
(í því sambandi get ég ekki
stillt mig um að geta þess innan
sviga að fyrir nokkrum árum voru
unglingar á vorprófi spurðir um
merkingu orðsins »þorri« á skrif-
legu prófi. Svöruðu þá margir að
»þorri« merkti »þjóðlegur mat-
ur«, whangikjöt og svið og svoleið-
is«. Þannig voru svörin og gefur
auga leið að ekki hefur alltaf
ÞRIÐJI GRUNDARSTÓLLINN?
Stóll Þórunnar húsfrúr á Grund, Þjms. 10925.
margar myndir, meðal annars hafi Hjálmar talið sig þekkja þar Þór með
hamarinn Mjölni. Og á fremri uppstandara hafi verið skorin fjögur manns-
andlit, sem horft hafi í allar fjórar áttir, að því er Sigurð minnti að Hjálmar
segði sér.
Parturinn af bakslánni og upphaflegi uppstandarinn eru úr birki, eins og
Grundarstólarnir, en uppstandarinn, sem Hjálmar smíðaði, úr furu. Þessi
stólpartur er miklum mun ljósari en Grundarstólamir, heldur sínum eðli-
lega viðarlit, enda hefur hann aldrei verið bæsaður né litaður. Sums staðar
má sjá, að viðurinn er eilítið feyskinn orðinn og birkið virðist mun mýkra í
sér en í Grundarstólunum.
í skránni um safnið, þar sem Sigurður málari lýsir stólbakinu segir hann,
að þessi stólpartur sé fullt eins forneskjulegur og Grundarstóiarnir, en ekki
fer hann nánar út í samanburð. Jón Sigurðsson gerir Grundarstólunum nokk-
Minjar og menntir 33
513
Sfða úr bókinni
Kjörgripur
þurft gagngerðara tilefni til að
gerbreyta merkingu orða, en or-
sökin er vitanlega áðurnefnd aug-
lýsing).
Ritgerð Árna er skemmtileg. Og
hún er markverð bæði vegna
þeirra fræða sem hún fjallar um
og eins að því leytinu að hún
minnir svo rækilega á að saga
þjóðar er annað og meira en röð
pólitfskra stóratburða. Það er
ekki af stóru atriðunum heldur
þvert á móti smáatriðunum sem
marka má hvernig lífið í raun og
veru var á hverjum tíma.
Þá kemur ritgerð á þýsku, ’ls-
lenzkur aðall’ als Boheme-Roman
eftir Oskar Bandle. íslenskur að-
all telst til höfuðverka Þórbergs.
Að visu hefur verið lögð meiri
áhersla á Bréf til Láru sakir þess
timamótagildis sem það er talið
hafa og Ævisögu Árna prófasts
Þórarinssonar sem er sannarlega
einn af tindum islenskra ævi-
sagna. Væri hins vegar haft í
huga almennt listgildi hygg ég
íslenskur aðall hefði vinninginn.
Þórbergur var á toppnum í flestu
tilliti þegar hann skrifaði þá bók.
En ástæða þess að Oskar Bandle
gerir hana að umræðuefni hér
öðrum bókum fremur mun sú að
hún hefur verið þýdd á dönsku og
þýsku (Unterwegs zu meiner Ge-
liebten) og, ef ég man rétt, fleiri
mál.
Þá koma ritgerðir þriggja
nafna: Hörð höfuðbein (rann-
sóknarefni úr íslendingasögum)
eftir Bjarna Einarsson, Aldur og
uppruni Knúts sögu helga eftir
Bjarna Guðnason og Við borð
liggur eftir Bjarna Vilhjálmsson.
í siðast töldu ritgerðinni er leitast
við að rekja uppruna samnefnds
orðtaks. Telur Bjarni Vilhjálms-
son að talshátturinn geti »átt rót
sína að rekja til orðafars duflara
eða fjárhættuspilara, sem iðka
leik sinn við borð.« í orðtakinu
felist því wlíking við þá áhættu,
sem tekin er, þegar fé er lagt
undir við teningavarp eða í tafli,
sem raunar fór oft saman.«
Hákon Christie á ritgerð sem
heitir Da stavkirkene ble reddet
og ar á eftir fer þáttur Sverris
Dahls, Miðaldar skírnarkör í För-
oyum — á færeysku. Einar Ólafur
Sveinsson ritar um Landvættasög-
una og vættir þær sem »voru í lög
leiddar í skjaldarmerki Islands
með konungsúrskurði 1929.« Elsa
E. Guðjónsson nefnir ritsmíð sína
Altarisdúkur Ara á Sökku, ensk
áhrif f fslenskum útsaumi á 17.
öld og fylgja margar myndir.
Finnbogi Guðmundsson skrifar
Um gamansemi Snorra I Ólafs
sögu helga I Heimskringlu. Þá
kemur alllöng ritgerð eftir Peter
Foote sem er íslendingum að góðu
kunnur og nefnist Postulatal,
vitaskuld rituð á ensku. Þar á
eftir fer ritsmíð á sænsku og ber
langan titil: Byggnadsminnenas
vittnesbörd om Finlands kultur-
kontakter under medeltiden, höf-
undur C.J. Gardberg, myndir
fylgja. Gísli Gestsson nefnir fram-
lag sitt Fjórar baðstofur og er
ritsmið sú byggð á fornleifarann-
sóknum — fjallar um eina bað-
stofu á Grænlandi en þrjár ís-
lenskar. Fleiri hugsa til Græn-
lands því einnig næsta ritgerð er
um grænlenskt rannsóknarefni:
En nordbos gravkors pá Grön-
lands östkyst eftir P. V. Glob.
Halldór Halldórsson lætur ritsmfð
sfna heita Um orðin gosi og gos-
karl og Hörður Agústsson nefnir
sina Bæjardyraport Þóru Björns-
dóttur á Reynistað. Uppdrættir
fylgja ritgerð Harðar, myndir
einnig. Rannsóknir Harðar væru
merkilegar þó þeirra sæi ekki
stað nema á pappír. Nú, þegar
þær eru orðnar að veruleika i
torfi, grjóti og timbri austur í
Þjórsárdal, hafa þær fe'ngið sitt
gildi staðfest. Jakob Benedikts-
son skrifar örstutta ritgerð er
hann nefnir Konungs umboð, at-
vik I Fóstbræðra sögu. Ritgerð
Jóns Helgasonar, Vísur Skðld-
Ilelga, er einnig stutt. í nokkru
lengra máli fjallar Jón Samsonar-
son um sitt efni er hann kallar
Þular um Maríu. Jón Steffensen
skrifar Um dagbækur Sveins
læknis Pálssonar. »Ef dæma má,«
segir hann, »af þeim ritum Sveins
er þegar hafa verið prentuð þá
mætti ætla, að dagbækur hans
væru mjög merk heimild ekki ein-
ungis um æfi hans heldur einnig
um samtíð hans.« Jón kveður
fræðimenn lítt hafa leitað til þess-
ara dagbóka eða stuðst við þær,
meðal annars vegna þess að þær
séu óaðgengilegar til lestrar,
skammstafanir t.d. margar og
sumar óljósar. Áður er nefnd rit-
gerð Jónasar Kristjánssonar, The
Legendary Saga, en svo nefnir
hann sögu af Ólafi helga sem talin
er rituð í Þrændalögum um 1250
(Það er að segja handritið) og
varðveitt í bókasafni Uppsalahá-
skóla. Og aftur er Grænland á
dagskrá: Om Grönlands middel-
alderlige kirkebygninger eftir
Knud J. Krogh. AUmargir upp-
drættir fylgja. Lúðvík Kristjáns-
son gerist alllangorður undir fyr-
irsögninni Þjóðskáldið Matthfas
— Þjóðólfur — Eirfkur Magnús-
son. Þá kemur Elien Marie
Mageröy með Gjemt, men ikke
glemt, — ljósmyndir af íslenskum
öskum, skápum og fleira fylgja —
og Hallvard Mageröy með Af sin-
um bjarnarins (um efni úr
Snorra-Eddu). Viggo Nielsen
skrifar um efnið Jellingmonu-
menternes rehabilitering, sem
hann svo nefnir, og Erik Nylén
um Gödsel och guld. Hvor tveggja
ritgerðin fjallar um skandinavísk
efni. Ólafur Halldórsson ritar Um
Húsafellsbók sem varðveitt er f
Konungsbókhlöðu í Stokkhólmi,
»pappirshandrit íslenskt«. Robert
Courts Heuse nefnist ritgerð eftir
Thorkild Ramskou og Forsyning
— selforsyning heitir ritgerð eft-
ir Holger Rasmussen með eink-
unnarorðum eða útleggingartexta
úr Ferðabók Eggerts Ólafssonar.
Er þar skyggnst aftur til tíma
einokunarverslunarinnar sem
höfundur kveður hafa hlotið ill.
eftirmæli, einnig af dana hálfu.
Þá kemur alllöng ritgerð á þýsku
eftir Kurt Schier og heitir Die
Húsdrápa von Ulfur Uggason und
die bildliche tíberlieferung alt-
nordischer Mythen. Selma Jóns-
dóttir ræðir um örlög saltara en
Sigurður Þórarinsson bregður sér
inn í þingeyskan eyðidal, grefur
eftir öskulögum f fornum bæjar-
rústum og birtir hér niðurstöðuna
sem heitir í samræmi við efni:
Þáttur af Þegjandadal. Fornar
bæjarrústir blasa við augum viðs
vegar um landið. Fyrrum kvað
oftast við sama svarið ef spurt var
um aldur: »Frá því fyrir svarta-
dauða«. Eftir að jarðfræðingar
tóku að rannsaka sögu eldgosa og
öskulaga hafa þeir tekið þennan
þátt byggðasögunnar — aldur
bæjarrústa — á arma sfna. Von-
andi verður þeim rannsóknum
haldið áfram með vaxandi ná-
kvæmni. Povl Simonsen hefur
kjörið sér efnið Grundar-Helga og
gravskik ’að fornum sið’ og fylgja
uppdrættir og Ijósmyndir. Og eins
og i framhaldi af því ritar Stefán
Karlsson þátt sem hann nefnir
Greftrun Auðar djúpúðgu. Þá
kemur Sveinbjörn Rafnsson —
Mjóadalsfundurinn heitir ritgerð
hans og fjallar um haugfé úr
Mjóadal sem er dalur er gengur
inn af Norðurárdal i Mýrasýslu,
fróðleg ritgerð og skemmtileg.
Leiðréttir Sveinbjörn rugling í
sambandi við fornleifafund þar á
fyrri hluta nítjándu aldar. Málsat-
vik voru sem hér segir: Séra Þor-
steinn Helgason i Reykholti glat-
aði forngripum sem þar höfðu
fundist og hann hafði undir hönd-
um og fundust þeir aftur. Var sá
fundur siðan talinn fyrsti fundur.
»Sumir hjálpa erroribus á gang,«
sagði Árni Magnússon, »og aðrir
leitast síðan við að útryðja aptur
þeim sömu erroribus.« Og Svein-
björn er einn þeirra.
David M. Wilson á ritgerðina
The Borre Style in the British
Isles. Er stafrófsröðin þá komin
að eftirmanni forsetans — miðað
við hans fyrra embætti — Þór
Magnússyni, er á þarna ritgerðina
Þriðji GrundarstóIIinn? Lærður
maður, Þór, og skýr í framsetn-
ingu. Þórður Tómasson, sem
skrifar Um skeifur og skeifna-
smfði, er líka lærður á sínu sviði,
sjálflærður. Hvor tveggi er safna-
maður af fyrstu gráðu og þó hvor
með sínum hætti. Þórhallur Vil-
mundarson ritar Af sturlum og
stöðlum en lestina rekur Þorkell
Grimsson með Miðaldabyggð á
Reyðarfelli. Það eru rústir
Reyðarfells i Hálsasveit í Borgar-
firði sem Þorkell ritar um. Eru
þeim stað gerð tvöföld skil í ritinu
þvi ein baðstofan, sem Gísli Gests-
son lýsir í sinni ritgerð, er einmitt
baðstofan í Reyðarfellsrústunum.
Er þá upp talinn höfundalisti
Minja og mennta, mikil skrá og
virðuleg! Þó margra grasa kenni í
ritinu fer það hvergi langt frá
sérgrein og áhugasviði forsetans.
Eins og upptalningin ber með sér
er þetta að meginhluta fornleifa-
rit. Þar sem vikið er frá fornleif-
um í bókstaflegum skilningi er
tekið til við andlegar minjar liðna
tímans, sem eru þó oft að meira
eða minna leyti tengdar hinum er
áf föstu efni eru gjörðar.
Að innri frágangi er ritið jafn-
vandað sem á ytra borði og hefur
ærinn vandi hvílt á ritstjóranum,
Guðna Kolbeinssyni, sem og þeim
ritnefndarmönnum, Bjarna
Vilhjálmssyni, Jónasi Kristjáns-
syni og Þór Magnússyni. Fyrst
söfnun efnis, siðan, niðurröðun,
skipulagning; og að lokum eftirlit
með verkinu öllu. Stafsetninguna
hafa þeir ekki samræmt og
sannarlega gætir þarna margra
menja íslensks ritháttar. Sumir
rita á nútimastafsetningu, en
fleiri þó, má ég segja, á stafsetn-
ingunni frá 1930. Það, sem tilfært
er úr eldri heimildum, prenta
menn stafrétt og verður útkoman
fjölskrúðugt og vægast sagt
sundurleitt safn stafsetningar-
reglna — eða óreglna — frá ýms-
um timum.
Ekki er mér kunnugt um
hversu margir höfundanna hafa
skrifað ritgerðir sínar gagngert
fyrir ritstjóra bókarinnar, bein-
linis til kvaddir, eða hvort þeir
hafa átt þetta i fórum slnum og
ætlað að birta hvort eð var. Einu
gildir því allir hafa gengið til
verks vakandi og meðvitandi þess
að bók verður ekki, fremur en
aðrir hlutir, gerð öðru visi en ai
nökkuru efni. Þó tilefnið sé hátið
legt, heiðra menn svo best fræði
mann að þeir gangi sjálfir ótrauð
ir á vit sinna fræða og það hafa ai
minu viti gert allir fjörutíu oj
tveir höfundar þessarar bókar.
Erlendur Jónsson