Morgunblaðið - 10.01.1978, Blaðsíða 14

14
MORGUNBT.AOIÐ, ÞRIÐJUÐAGUR 10. JANÚAR 1978
„ Um ríki þitt allt
átti vorið sín völd”
Ég hef orðið þeirrar hamingju
aðnjótandi, að kynnast nokkrum
konum, sem mér hefur þótt meira
til koma sakir gáfna, skapgerðar
lífsreynslu og manndómsreisnar
en langflestra þeirra gáfuðu gerð-
armanna af karlkyninu, inn-
lendra og erlendra, sem ég hef
komizt i kynni við á þeim sjötíu
og fimm árum, sem liðin eru frá
því að heitið getur, að ég muni til
min. Ein sú minnisstæðasta af
þessum raunar mjög fáu konum,
er Guðrún Jónsdóttir Erlings, og
því þótti mér vænt um og raunar
mjög vel við hæfi, að ég minntist
þess við að glugga i Dýraverdar-
ann, að þann 10. janúar næstkom-
andi væru hundrað ár liðin frá
fæðingu hennar.
Hún fæddist 10. janúar 1878 að
Kotlaugum í Hrunamannahreppi.
Foreldrar hennar voru hjónin
■Svanhildur Þórarinsdóttir og Jón
bóndi Einarsson. Ekki veit ég,
hve snemma hún fluttist að
Tungufelli i sömu svelt, en þar
dvaldi hún um skeið, og þar bar
saman fundum þeirra Þorsteins
Erlingssonar, þegar hún var
seytján ára gömul.
Þau kynni urðu þeim báðum
svo hugstæð, að sex árum síðar
hófust þær samvistir þeirra, sem
sjálfur hinn slyngi sláttumaður
fékk alls ekki rofið, þó að svo
mætti sýnast að þrettán árum
liðnum.
A bernskuárum mínum mun
ekkert skáld hafa notið slíkra ást-
sælda hjá miklum meirihluta ís-<
lenzku þjóðarinnar sem Þorsteinn
Erlingsson, og ekkert skáld átti
sér heldur jafn ofstækisfulla hat-
ursmenn og þá sem sáu hann í
bjarmanum frá því báli, sem var
þeim undurkært trúaratriði, enda
kallaði hann það hornstein kirkj-
unnar í kvæðinu Á spitalanum.
Ég hef lýst því í ævisögu minni,
hve útskúfunarkenningin var
mér ægilegt kvalræði á bernsku-
árum mfnum — og hve nærri lá,
að hún svipti mig þeirri guðstrú,
sem hefur, þrátt fyrir áleitnar
efasemdir, verið mér dýrmæt leið-
sögn. Það var fyrsta útgáfan af
Þyrnum, sem kynnti mér fyrst
Þorstein Erlingsson. Ég las þá
bók aftur og aftur og lærði eitt-
hvað úr öllum Ijóðunum og mörg
þeirra frá upphafi til enda. Af
ádeilukvæðum varð mér minnis-
stæðast Á spitalanum, sem ég
beinlinis lifði í anda. Kvæðið um
Jörund lærði ég allt, söng það í
hjásetunni og síðan við stýrið á
skútunum, sem ég var háseti á.
En hugþekkust alls í bókinni
urðu mér hin rómantísku ástar-
kvæði og ferskeytlurnar um
unaðsemdir islenzkrar náttúru,
sem fundu slíkan endurhljóm í
hugum og hjörtum aldinna félaga
minna á sjónum, að þeir ýmist
ljómuðu af hýru eða allt að því
viknuðu, ef þær voru kveðnar.
Það var ekki undarlegt, þó að
mér brygði hastariega hinn 29.
" september 1914, þegar móðir mín,
sem þá gætti simans í Haukadal í
Dýrafirði, kom á móti mér, þar
sem ég var að bera vatn í bæinn,
og sagði dapurlega:
„Hann varð þá ekki gamall mað-
ur, hann Þorsteinn Erlingsson."
„Hvað segirðu?“ stamaði ég.
„Hann dó i gær,“ hélt móðir
mín áfram og bætti síðan við
hljóðlega: „Hann yrkir þá ekki
fleiri kvæðin ..
Eg segi svo i ævisögu minni:
„Það var likt og hugsun mín
hefði stanzað, var svipað og ég
hefði fengið högg á höfuðið." Já,
vissulega var ég sleginn af hnefa
miskunnarlausra og óskiljanlegra
örlaga. Þetta einmitt nú — og
Guðrún og blessuð börnin ...“ Ég
lauk við að sækja vatnið og færði
kúnni okkar meisinn sinn, troð-
inn af ilmandi töðu. Svo sagði ég
við þessa gömlu og tryggu
bernskuvinu mfna frá Lokin-
hömrum:
„Þú veizt ekki, vesalingurinn,
hvað þú og þínir líkar hafa
misst.“ Siðan leitaði ég huggunar
við ylinn i augunum brúnu, og
hún sleikti hönd mína, og gaf sér
tóm til þess, þó að græn angantað-
an lokkaði. Síðan tautaði ég lágt
og hálfslitrótt:
„Og húmið hans nálgast sem niðómur vær,
hansnótt líður hressandi úrsjónum.
en purpurakápunni kvöldblærinn slær
um konung, sem rlkir á tónum.“
Næstu dagana dvaldi hugur
minn löngum við hina harmrænu
fregn, og það voru ómildar
hugsanir, sem ég sendi þeim, sem
nítt höfðu þann konung tónanna,
sem nú var látinn, og ég hugsaði
líka allt annað en hlýlega til
þeirra hlöðukálfa á Alþingi, sem
höfðu siðast árið áður talið eftir
skáldinu naumt skammtaðan
skáldastyrk.
Ári siðar keypti ég aðra útgáfu
Þyrna, og þá lærði ég afmælis-
kvæði skáldsins til Guðrúnar frá
1901, fann loks lag við það og söng
það við raust við færið mitt á
Geysi frá Bíldudal vorið 1916,
enda voru þarna feðgar frá Dynj-
andi, sem kunnu allt ljóðið og
sungu það með mér af hjartans
lyst.
Svo kom þá að því á útmánuð-
um 1917, að ég fór til Reykjavíkur
þeirra erinda að búa mig til fulls
undir gagnfræðapróf og sfðan
ljúka því um Jónsmessuleytið. Og
ég hafði ekki dvalið lengi í höfuð-
staðnum, þegar ég gerði mér ferð
til að skoða það utan, húsið, sem
þau Þorsteinn og Guðrún bjuggu í
þá dýrðardaga, sem urðu svo
miklu færri en ætla hefði mátt.
Þar voru blóm í gluggum, fögur
blóm. Ég vissi, að þarna bjó Guð-
rún með börnum sínum, og auð-
vitað unni hún blómum ... Nei,
ég áræddi ekki að kveðja dyra. En
ekki leið á löngu, unz ég lagði
aftur leið mina að húsinu, og þá
sá ég koma þar út konu, sem ég
efaði ekki að væri Guðrún, ennið,
hárið, augun, reisnin! Ég stóð
eins og ég hefði séð tigna álfkonu
koma út úr sinni berghöll.
Ég fór oftar að skoða húsið. Svo
kom þar, að ég lauk sómasamlegu
gagnfræðaprófi, og daginn áður
en ég for til sjóróðra vestur í
Arnarfjörð þangað, sem Þor-
steinn og Guðrún höfðu búið eitt
ár, áræddi ég að drepa á dyr á
húsinu snotra í Þingholtsstræti.
Það var hún sjálf, sem til dyranna
kom. Hún bauð mér þegar til
stofu, enda hafði ég sagt: „Ég gat
ekki stillt mig um að koma. Mig
langaði svo til þess að sjá, hvernig
hér inni væri umhorfs, — Þor-
steinn og þér, Tungufellsdagar og
Tungufellskvöld og Tungufells-
blómin þin 011. Ég hef oft stanzað
hérna úti og horft á blómin í
gluggunum, og þá ...“
Hún hallaði svolitið á og brosti,
og vissulega var brosið hlýtt —
Guðrúnarbros. Og svo sagði hún:
„Þú hefur ekki- sagt mér, hvað
þú heitir, en ég þúa þig sem ein-
lægan vin minn og Þorsteins."
Mér hnykkti við. Öskaplegur
álfur gat ég verið, og svo sagði ég
þá:
„Fyrirgefðu. Ég... ég heiti
Guðmundur Gíslason Hagalín og
er fæddur og uppalinn í Lokin-
hömrum i Arnarfirði.
Hún hafði boðið mér sæti og
setzt sjálf, og nú spratt hún upp,
gekk til min, starði á mig sinum
skæru og heillandi augum og
mælti:
„Það eru ekki nema nokkrir
dagar, siðan ég sá kvæði eftir þig i
Landinu. Það er ort af svo óvenju-
lega tærri einlægni, að ég lærði
strax siðustu visuna. Og hún fór
með þessa visu sannarlega eins og
mér fannst við hæfi:
„Já, náttúran helga, þú hjarta mitt
friðar,
og hugur minn flýgur f vfðbláins
geim,
en svo, þegar sólin er sfgin til
viðar,
svipdimmur geng ég til mannanna
heim.
— Það eru svo fáir, sem finnst mér
að skilji,
hvað fátækur drengur úr sveitinni
vilji.“
Ég var orðlaus af undrun, en
upp með mér varð ég. Seinna
komst ég svo að raun um það, að
Guðrún kunni hrein undur af vís-
um og kvæðum — og að hún
þurfti ekki að heyra visu nema
einu sinni til að muna hana til
frambúðar, ef henni þótti hún
þess verð.
Það var ekki margt, sem ég
sagði á þessum fyrstu samfundum
okkar. En ég athugaði vandlega
allt i stofunni, þar sem Þorsteinn
Erlingsson hafði setið að vinnu og
að samræðum við þá fjölmörgu,
sem höfðu heimsótt hann og dáð.
Allt, allt var þarna óhreyft eins og
hann hafði við það skilið, var rétt
eins og hann hefði aðeins brugðið
sér frá, og þó ... þó fannst mér
hann vera nálægur, og ... og trú-
lega fannst Guðrúnu að hann
væri þarna oftast, fylgdist með
öllu því, sem fram færi og gæfi
henni styrk og veitti henni í öllu
hennar starfi og stríði unað þeirr-
ar ástar, sem honum hafði verið
af sjálfum Guði gefin að launum
fyrir þjónustu sína í þágu sann-
leika, réttlætis og alls, sem grær i
ríki vors og gróanda.
Þegar ég hafði þakkað og kvatt,
gekk ég upp að Skólavörðu og leit
þaðan yfir hina gróandi byggð,
laugaða litadýrð lækkandi sólar.
„Þér sýndist hún fögur, þér sýnd-
ist hún rík,“ hvislaði ég af undrun
og aðdáun. í fyrsta sinn á ævinni
mun ég hafa komizt til vitundar
Minningar frá merkilegu heimili
Á aldarafmæli frú Guðrúnar J.
Erlings eiga vinir margar minn-
ingar um hana og heimilið í Þing-
holtsstræti 33. Þeim vinum fer
fækkandi eftir þvi sem lengra líð-
ur frá því er Guðrún rak af fágæt-
um skörungsskap sinn rausnar-
og menningargarð.
Þau Þorsteinn Erlingsson og
Guðrún höfðu reist sitt hús við
Þingholtsstræti árið 1911, en 28.
sept. 1914 batt enda á jarðlíf
hans, þegar hún varð ekkja,
veturinn framundan, húsið að
mestu i skuld og Erlingur, yngra
barn þeirra, þriggja ára gamall.
Vinkona min, Svanhildur Þor-
steinsdóttir, merk kona að gáfum
og skapdeild, sagði mér, þegar
móðir hennar dó, frá andláti Þor-
steins: Við sátum niðri systkinin
og biðum þess gráti næst, að
mamma kæmi niður frá dánar-
beði pabba. Loks kom hún, þung-
búin en festuleg og sagði: Nú er
þetta búið, börnin mín, en við
höidum saman áfram. •
Við þá ákvörðun stóð Guðrún
Erlings stórmannlega, en nú biðu
hennar meira en 45 ár í ekkju-
dómi. Húsi sinu barg hún úr
skuldum og byggði við það litla
leiguíbúð, börnum sinum veitti
hún hina beztu menntun utan-
lands og innan. Kennslu annaðist
hún um langt árabil og bókaút-
gáfu, einkum á ritum Þorsteins,
sem hún vann mjög að sjálf. Og
heimilið: Allt sem minnti á Þor-
stein, skrifborðið hans með öllu
því, sem á því var eins og hann
skildi við það, bækurnar hans og
handritin, nafnplata hans á úti-
hurðinni sífellt gljáandi fægt, og
dagstofan að ýmsu búin vönduð-
um húsbúnaði, sem hún hafði sið-
ar aflað.
í þessu fallega umhverfi rak
Guðrún til æviloka heimili, sem
var að flestu einstakt. 1 minninga-
bók minni, sem kom út á liðnu ári,
segi ég á þessa leið:
„Guðrúnu verður ekki betur
lýst en með þessum ljóðlfnum
Þorsteins til hennar:
veit ekki gnýja svo
geigvænan heim,
Að Guðrúnu ofhyði það.
fig þekki ei svo villtan og
veglausan geim,
að vængirnir legðu ekki af stað“.
Af frábæru þreki barg Guðrún
efnahag sinum þannig, að rausn-
arheimili með miklum gestagangi
hélt hún til æviloka (á níræðis-
aldri).
Gestir Guðrúnar voru margir og
oft mislit hjörð. Við eldhúsborð
hennar voru vesalingar mettir og
hresstir, og í fallegum stofum
hennar var bekkurinn setinn, tið-
um af skáldum og menntamönn-
um, sem sóttu hana heim. Hún
var kona skálds, lifði í minning-
unum um stóra ást og var marg-
fróð kona, unnandi ljóða og lista.
Á heimili Guðrúnar Erlings var
mörgum merkum mönnum að
mæta. Þar fluttu skáld ljóð sín og
sögur. Aðdáendur Þorsteins áttu
hennar hjarta Og hug. Sigurð Nor-
dal, Ásgeir Ásgeirsson siðar for-
seta, Svein Sigúrðsson ritstjóra
man ég þar tíða gesti, og meðal
skálda Jón Magnússon, Davíð
Stefánsson, Guðmund Friðjóns-
son, og skáldkonur þær Ólöfu frá
Hlöðum, Herdísi og Ólínu, Theo-
dóru Thoroddsen og Huldu. Ung
skáld, bæði piltar og stúlkur, leit-
uðu á fund Guðrúnar, lásu henni
ljóð sín og sögur, þáðu leiðbein-
ingar hennar og aðra fyrir-
greiðslu á ýmsa lund. Þetta var
merkilegt heimili og líklega ein-
stætt á sinni tíð.
Sjálf var húsfreyjan tíðast eins
og á eilífum þönum, ekkert mann-
legt var henni óviðkomandi en
öllu gat hún sinnt, listamönnum
ekki sízt. Þar komu ekki aðeins
Einar Jónsson, Jóhannes Kjarval,
Ásgrímur og aðrir slíkir, en einn-
ig þeir, sem frekar gátu minnt á
Sölva Helgason. Skap hennar var
mikið og hugur hennar oft i upp-
námi. Þegar yfir hana gekk sítt
hvað í þjóðlífinu, greip hún sfm-
ann til að ausa úr skálum reiði
sinnar og eiga sálufélag við vini
um það, sem i huga hennar brann.
Svo kyrrðist hugur hennar þegar
hún loks tók að sinna blómum
sínum eða gekk með fulla skál út i
garðinn sinn til að fæða fugla-
mergðina, sem frost og snjór
knúðu heim að húsi hennar. Öllu
veiku og vanmáttugu vildi hún
veita lið“.
Á aldarafmæli Guðrúnar J. Er-
lings er mér ljúft að rifja þessar
minningar upp. Hún var glæsileg
kona i sjón og raun, gáfuð vel,
hafsjór af fróðleik um ljóðagerð,
menn og menntir og mikil móðir
barna sinna. Hún hafði vitanlega
vaxið mikið í samvistum við ann-
an eins mann og Þorstein Erlings-
son og af ævilangri ást til hans,
einnig í meira en 45 ára ekkju-
dómi.
Heimili hennar varð ógleyman-
legt þeim, sem þess fengu að
njóta en nú eru flestir farnir af
þessum heimi.
Jón Áuðuns.
um það, að til þess að dásemdir
náttúrunnar njóti sin til fulls,
þarf fagurt rrtannlif að þróast i
skauti hennar.
Eftir þetta kom ég ávallt annað
veifið i Þingholtsstræti 33, þegar
ég dvaldi i Reykjavik lengri eða
skemmri tíma. og ég hafði ekki
komið þar ýkja oft, þegar mér
varð raunhæft Ijóst, að ég hafði
ekki gert mér of háar hugmyndir
um gerð og gildi Guðrúnar Er-
lings af þeim ljóðum, sem Þor-
steinn hafði ort til hennar. Auk
heilhuga ástar og einstæðrar um-
hyggju hafði hún veitt honum það
lífsöryggi, sem hann hafði ekki
áður notið, og hún hafði tekið
sívirkan þátt í áhuga hans á bók-
menntum og öðru því, sem hann
vissi horfa til aukinnar menning-
ar og mannbóta með þjóð sinni.
Henni var og eðlislægt að bera
umhyggju fyrir smælingjum þjóð-
félagsins, sem voru honum ávallt
ofarlega í huga, og hún unni dýr-
unum eins og hann, jafnt fer-
fætlingum sem fuglum loftsins.
Hug sinn til þeira sýndi hún þjóð-
inni gleggst með því að stofna að
Þorsteini látnum Sólskrikjusjóð-
inn, sem kunnur er um land allt
og sonur þeirra hjóna, Erlingur
yfirlæknir, lætur sér með afbrigð-
um annt um — sem og hvers
konar dýravernd.
Vissulega hefði mátt ætla, að þá
er örlagavöldin kipptu eigin-
manni Guðrúnar skyndilega á
brott, hefði hinn mikli missir ver-
ið svo meinsár á allan hátt hörmu-
legur, að ekkjan með þrjú börn og
nauðalítil efni hefði bognað eða
jafnvel brotnað. En hún hafði
kunnað að meta þá guðsgjöf, sem
henni hafði fallið í skaut, og
henni mundi hafa þótt Þorsteini
og almættinu illa launað, ef hún
hefði ekki 'tekið upp baráttuna
fyrir sér og sinum, svo sem vert
z væri og hun væri maður fyrir. Og
hún reyndist sannarlega maður
fyrir miklu, enda vel í stakk búin
að eðli og fáum, sem höfðu þrosk-
azt í þrettán ára ástrikri sambúð
við hinn hámenntaða sannleiks-
leitanda og snilling. Skapgerð
hennar og göfugur manndómur
var hvort tveggja slíkt, að hún gat
ekki einu sinni látið það að sér
hvarfla að gefast upp. Það sýndi
sig og enn betur en áður, að hún
var allt í senn: frábær að dugnaði,
þreki, áræði, hagsýni og hagleik
til verka, auk þess sem hún var
gædd góðri og glöggri mannþekk-
ingu, óvenjulegum vitsmunum og
bókvísi, sem hefði mátt sæma
mörgum langlærðum manninum.
Hún kenndi hannyrðir bæði í
skólum og heima fyrir, og hún
hafði með höndum mikla bókaút-
gáfu, sem svo var til vandað að
allri gerð svo sem efninu hæfði.
Hún gaf út þriðju útgáfu af Þyrn-
um 1918 og þá fjórðu 1943. Eiðinn
sendi hún á bókamarkað í annarri
útgáfu 1951 og Ritsafn Þórsteins í
þremur bindum 1958, Málleys-
ingja 1928 og,1951, Sagnir Jakobs
gamla 1933 og þær og allar þær
sagnir og þjóðsögur, sem Þor-
steinn hafði skráð,-í einu bindi
1954. Ennfremur safnaði hún
skáldskap ýmissa kvenna í ársrit-