Morgunblaðið - 19.08.1978, Blaðsíða 14

X4 MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 19. ÁGÚST 1978
í vor kom Alexander Solzhenitsyn í fyrsta skipti fram úr skugganum eftir priggja ára hljóð. í víðfrægum
heimsósóma, er hann flutti 15000 áheyrendum á Harvard-torgi 8. júní gerði hann harða hríð að vestrænum
ríkjum fyrir hugleysi og andlega niðurníðslu.
Það nægir að leiða umheiminn augum
skamma stund til að sjá að hann er
klofinn. Sérhver samtímamaður kennir
formálalaust heimsveldin tvö, sem hvort
um sig gætu afmáð hitt af yfirborði
jarðar. En fyrir hugarsjónum manna er
fleygurinn oft einvörðungu pólitískur og
sveipaður þeim blekkingahjúp. að leiða
megi yfirvofandi hættu til lykta með
hringborðstölum einum saman eða í
skjóli vígbúnaðarjafnvægis.
Sannleikurinn er hins vegar sá að
sundrungin ristir miklu dýpra og leynist
þar fiskur undir steini sem ekki verður
auga á komið. Hin djúpa, margsprungna
gjá fóstrar í djúpi sínu margvíslega
hörmung til handa okkur öllum og kennir
nú þess, er fornir vitringar hafa mælt, að
konungsríki — í þessu tilviki jörð okkar
— fær ekki staðið klofið gagnvart sjálfu
sér.
Heimar
okkar daga
Hugtakinu „þriðji heimurinn" hefur
skotið upp. Nú þegar höfum við því þrjá
heima. Þó er engum vafa undirorpið að
þeir eru fleiri. Við stöndum aðeins of
fjarri til að fá greint þá. Forn og rótgróin
menningarsamféiög, einkum hafi þau
breitt sig yfir umtalsvert víðlendi, eru
heimur út af fyrir sig, öll kvikfull af
furðum og ráðgátum í augum Vestur-
landabúans. Svo dæma sé getið hljótum
við að nefna Kína, Indland, Múhameðs-
löndin og Afríku og hóp þennan, ef
raunhæft er á annað borð að tala um tvo
síðastnefnda menningarheima sem sam-
stæðar einingar.
Fyrir þúsund árum tilheyrði Rússland
einnig þessum hópi, enda þótt vestrænum
hugsuðum skjöplaðist í að neita því að
þar væri um heilsteypta menningu að
ræða. Þess vegna skildu þeir aldrei
Rússland, ekki frekar en Sovétríkin nú
undir kommúnískum stjórnarháttum.
Vera má að Japan hafi á ljðnum árum
þokast nær Vesturlöndum og treystist ég
ekki til að dæma þar um. En hvað varðar
Israel, svo eitthvað sé nefnt, þá virðist
mér það land troða aðra slóð en
Vesturlönd í því að skipan ríkisins er þar
nátengd trúarbrögðum.
Ekki er langt um liðið síðan hinn ungi
og smái Evrópuheimur dró að sér
nýlendur hvarvetna án fyrirstöðu og
jafnan með því stæriláta hugarfari að
meðal hinna undirokuðu væri aðeins
fáfengileg menningarverðmæti að finna.
Við fyrstu sýn urðu Evrópumenn mjög
sigursælir af og virtist landvinningum
þeirra engar skorður reistar Vestræn
þjóðfélög blómstruðu í mannlegu sjálf-
stæði og völdum. Þegar kom fram á
tuttugustu öld uppgötvuðu menn svo
skyndiiega brotalamir þeirra og veikar
máttarstoðir.
Okkur dylst ekki nú að landvinningarn-
ir voru skammvinnir og viðsjárverðir og
vitnar þetta um stórar glompur í
heimsvið horfi Vesturlanda, sem kunna
að vera skýringin á landvinningastefn-
unni. Nú hafa tengslin við menningar-
heim fyrrverandi nýlendna svo fullkom-
lega snúizt við að undirlægjuháttur
Vesturlanda keyrir tíðum úr hófi. Örðugt
er hins vegar að gera upp allan þann
reikning, sem nýlendurnar fyrrverandi
eiga eftir að leggja á borð Vesturlanda.
Hvað þá að segja til um hvort aðeins þær
fáu nýlendur, sem eftir eru, eða allt það
góss, er Vesturlönd eiga yfir að ráða,
muni hrökkva til að standa skilin.
Frábrugðin
mynstur
En blindni yfirburðaóttans er enn við
lýði og elur á þeirri trú að stórir hlutar
jarðkringlunnar eigi að þróast og vaxa
svo jafnbrýni vestrænu skipulagi, sem
fræðilega skarar öllum framar og tælir
mest í raun. Sú skoðun er almennt
viðtekin að einungis sé um að kenna illri
stjórn, þrengingum eða villimennsku og
fákunnáttu að heimar þessir hafa ekki
numið lýðræðislega valddreifingu og
lifnaðarhætti af Vesturlöndum. Hluta
menn þjóðum einkunnir við mælikvarða
vestrænna framfara. Engu síður draga
rætur þessa sjónarmiðs næringu sína úr
foraði skilningsleysis á inntaki annarra
menningarsamfélaga. Raunsönn mynd af
þróun á hnetti okkar eru verulega ólík.
Samlögunarkenning austurs og vesturs
er sprottin af kvíða fyrir sundrung
heimsins. Það er viðfelldin kenning, sem
tekur þó ekki minnsta mið af þeirri
staðreynd að heimar þessir laga sig síður
en svo að sama mynstri. Hvorugum
verður snúið til leiðar hins átakalaust.
Samlögun hefur þar að auki óumflýjan-
lega í för með sér að annar umfaðmi lesti
hins og vart getur það talizt ákjósanleg
úrlausn.
Ávarpaði ég hér í dag áheyrendur í
heimalandi mínu og rannsakaöi tvístraða
heimsmynd myndi ég helga mál mitt
meinsemdum austur þar. En þar sem ég
hefði neyðst til að verja fjórum síðustu
árum á Vesturlöndum og tala við íbúa
þeirra, finnst mér það eiga betur við að
ég einbeiti mér að ýmsum hliðum
vestursins á okkar tíð, eins og þær horfa
við mér.
Hnignandi
hugrekki
Það'fyrsta, sem kann að vekja athygli
utanaðkomandi á Vesturlöndum nú, er
hnignandi hugrekki. Hinn vestræni
heimur hefur misst borgaralegan kjark
sinn, hvort tveggja þegar á heildina er
litið og með tilliti til einstaklinga; í
sérhverju landi með sérhverri ríkisstjórn
og stjórnmálaflokki og ekki sízt með
Sameinuðu þjóðunum. Einkum er aftur-
för þessi auðsæ í hópi ráðamanna og
menntafólks, og markar það svip af
hugblauðu þjóðfélagi í heild. Vissulega
fyrirfinnast hugrakkir einstaklingar, en
þeir hafa engin úrslitaáhrif á opinberum
vettvangi. Pólitískir og menningarlegir
skriffinnar sýna undirokun, framtaks-
leysi og rutl í störfum sínum og
yfirlýsingum og enn berlegar í fræðileg-
um útlistunum á því hve raunhæft,
rökrétt, gáfulegt og siðvandað sé að
grunda stjórnmálastefnu á veikleika og
heigulshætti. Kaldhæðnislegt er, að
tækifærisbundin reiðiköst og óbiigirni
sömu skrifinna skýrir enn betur dvínandi
hugdirfsku þegar skipt er við veikburða
ríkisstjórnir og lönd, sem engan hafa
bakhjarlinn, eða þegar þróttlitlum
straumum er að mæta. Á hinn bóginn
eru þeir stjarfir og hless gagnvart
stjórnum sem mikils mega sín og ógna,
gagnvart óvinum og alþjóðlegum ofbeld-
isöflum.
Þarf að vekja máls á því hér að
þverrandi kjarkur hefur frá fornu fari
verið talinn marka upphafið að
endalokunum)
Hagsæld
Er vestræn ríki nútímans litu dagsins
ljós heyrðist eftirfarandi kennisetning:
„Ríkisstjórnir eiga að þjóna manninum
og maðurinn lifir til að vera frjáls og
freista gæfunnar (Sjá t.d. Bandarísku
sjálfstæðisyfirlýsinguna).
Fyrst nú á undanförnum áratugum
hafa tæknilegar og félagslegar framfarir
gert mönnum kleift að finna ofangreindu
markmiði stað, þ.e.a.s. í velferðarríkinu.
Hverjum einstökum borgara hefur hlotn-
ast hið þráða frelsi og efnislegar eigur
með slíkum kostum og í svo ríkum mæli
að hamingja má gulltryggð kallast í þeim
siðferðilega óæðri skilningi, sem náð
hefur að festa rætur á sama tíma. En á
leið þessari hefur eitt sálfræðilegt
smáatriði fallið milli þilja; hin sífellda
þrá eftir enn meiri eigum og enn betra
lífi. Baráttan fyrir þessum hlutum hefur
markað andlit ófárra Vesturlandabúa
áhyggjum og jafnvel þunglyndi, enda þótt
venjan kenni mönnum að bera harm sinn
ekki á torg.
Ósérhlífin og kröfuhörð samkeppni
gagntekur allan hug mannsins án þess að
greiða honum veginn að andlegum
þroska. Einstaklingar hafa verið varðir
gegn ýmis konar ágengni ríkisvalds,
meirihiuti almennings nýtur hagsældar
meiri en feður og afa dreymdi um.
Gerlegt er orðið að ala upp ungviðið
samkvæmt hugsjónum þessum og gæða
það líkamlegri glæsn, hamingju, efnisleg-
um hlutum og fé auk þess að'láta því eftir
frístundir og nánast óskert frelsi til að
njóta lífsgleðinnar. Hver vildi nú vísa öllu
þessu á bug, hvers vegna og fyrir hvað að
hætta dýrmætu lífi sínu til að verja
almenn verðmætasjónarmið, einkum í
jafnóljósum tilvikum og þegar vernda
þarf öryggi eigin þjóðar í fjarlægu landi?
Jafnvel líffræðin upplýsir okkur um að
öfgakennt og vanabundið öryggi eru engri
lífveru til framdráttar. Hagsæld í
vestrænu samfélagi er á okkar dögum
farin að sýna sitt meinkrákuandlit.
Lögstýrt
líferni
Vestræn þjóðfélög hafa séð sjálfum sér
fyrir því skipulagi, sem bezt hentar
markmiðum þeirra. Grundvallast þau á
því, sem ég vildi nefna lagabókstafinn.
Lagakerfi setur réttindum og réttlæti
skorður og enn eru þær mjög víðar.
Vesturlandabúar hafa á valdi sínu
umtalsverða leikni í að nota, túlka og
sýsla með lög, þrátt fyrir að þau séu
jafnan flóknari en svo að meðalmenn fái
skilið án aðstoðar sérfræðings. Greitt er
úr hverjum ágreiningi eftir lagabókstafs-
ins hljóðan og er sú lausn talin öðrum
fremri.
Hafir þú á réttu að standa frá lagalegu
sjónarmiði þarf ekki að fjölyrða frekar.
Engum leyfist að gera því skóna að þú
kunnir eftir sem áður ekki að hafa
algerlega rétt fyrir þér eða hvetja til
sjálfsafneitunar. Löngun til að vísa á bug
slíkum lagaréttindum og mælast til
óeigingjarnra fórna og áhættu hljómar
einfaldlega út í hött. Það er næsta fáséð
að menn temji sér hóf af sjálfsdáðum.
Allir tefla eins djarft og umgjörð laganna
framast leyfir. Olíufyrirtæki er flekk-
laust lagalega festi það kaup á nýrri
uppfinningu til orkuframleiðslu í því
„Þverrandi kjarkur
er
upphaf endalokanna”
Frá Tafl- og
bridgeklúbbnum
Alls mættu 46 pör til leiks sl.
fimmtudag og var spilað í
tveimur 16 para riðlum og
einum 14 para riðli.
Úrslit urðu sem hér segir:
A-riðilI.
Einar Þorfinnsson —
Sigtryggur Sigurðsson 241
Ragnar Björnsson —
Þórarinn Árnason 239
Baldur Ásgeirsson —
Magnús Oddsson 239
Gylfi Guðnason —
Kristján Guðmundsson 236
Jón Pálsson —
Kristín Þórðardóttir 229
Briðilli
Guðlaugur Jóhannsson —
Hjalti Elíasson 254
Baldur Guðmundsson —
Óli Valdimarsson 250
Dóra Friðleifsdóttir —
Sigríður Ottósdóttir 24Q
Sigfús Þórðarson —
Skafti Jónsson 240
Albert Þorsteinsson —
Guðni Þorsteinsson 230
CriðiII.
Óli Már Guðmundsson —
Þórarinn Sigþórsson 225
Brldge
Umsjón: ARNÓR
RAGNARSSON
Jón Páll Sigurjónsson —
Sigríður Rögnvaldsdóttir 191
Hrólfur Hjaltason — Jóhannes Árnason 174
Oddur Hjaltason — Þorlákur Jónsson 161
Ingvar Hauksson — Orwelle Utlay 161
Árangur Þórarins og Öla Más
í C-riðli er mjög góður en
meðalárangur í C-riðli var 156.
í A- og B-riðli var meðalárangur
210.
Staða efstu manna í stiga-
keppninni.
Valur Sigurðsson 11
Sigtryggur Sigurðss. 10
Ragnar Björnsson 9‘/2
Þórarinn Árnason 9'/2
Ásmundur Pálsson 9
Stefán Guðjohnsen 8
Viðar Jónsson 8
Næst verður spilað á fimmtu-
daginn kemur. Spilað er í
Domus Medica. Keppnisstjóri er
Guðmundur Kr. Sigurðsson.