Morgunblaðið - 17.12.1978, Blaðsíða 22

54
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 17. DESEMBER 1978
Virðing
peninganna
rís og hnígur
gæðum — er þetta talsvert til-
viljanakennt. Búfénaður, skeljar,
málmhlunkar, wiský og tóbak
hefur líka verið notað í þessu
skyni, þessir munir geta gegnt
helzta hlutverki peninganna, en
það er að koma í veg fyrir
óhagræðið, sem fylgir beinum
vöruskiptum — þá erfiðleika, sem
eðlilega fylgja því að finna ein-
hvern, sem vill skipta á búfénaði
eða wiskýi fyrir hús. Það, sem
gegnir hlutverki peninga, þarf
aðeins að vera varanlegt og eins að
gerð og gæðum. Þá er hægt að
geyma það um einhvern tíma, og
kaupendur og seljendur munu
almennt fella sig við það. Sé
þessum skilyrðum fullnægt, getur
næstum því hvað, sem er, gegnt
Peningar eru skrítnir. Ásamt
ástinni eru þeir uppspretta hinnar
mestu ánægju fyrir mennina. Og
dauðinn einn getur valdið mönn-
um jafn miklu hugarangri. Á
öllum tímum hafa þeir kúgað flest
fólk á tvennskonar hátt: Annað-
hvort hefur fólk átt ofgnótt þeirra,
en ekki verið hægt að reiða sig á
þá, eða þeir hafa verið af mjög
skornum skammti, en þá hægt að
treysta á þá. En fyrir sumt fólk
hafa peningar komið við sögu á
enn annan veg. Þeir hafa bæði
verið óáreiðanlegir og af skornum
skammti.
Stór nútímavörumarkaður er
sennilega bezti staðurinn til þess
að rannsaka mannlegar tilfinning-
ar rækilega að undanskildum
legubekk sálfræðingsins. Það er
kannski þess vegna, sem stjórn-
málamenn nú á dögum fara
* gjarnan þangað í atkvæðaleit.
Fólk, sem er að koma eða fara úr
vörumarkaði, er ofurselt algengum
ótta og þar af leiðandi mjög
viðkvæmt fyrir þeim stjórnmála-
áhrifum, sem geta komið við
þennan ótta. Fólk veltir því fyrir
sér, þegar kreppir að í efnahags-
málum, hvort það muni áfram
hafa einhverja peninga til umráða,
hvort einhverjir peningar verði til
næst þegar farið verður af stað
með innkaupakörfuna. Fólk spyr
sig, þegar þensla er í efnahagslíf-
inu eða verðbólga, hvort eitthvað
verði eftir í búðinni, sem það hafi
efni á að kaupa næst þegar það
kemur.
Að síðari árum hafa slíkar
áhyggjur orðið fyrirferðarmeiri.
Þær eru sérstaklega þungbærar
þeim, sem hættir eru að vinna og
hafa fastar tekjur, sem ekki er
hægt að hækka með neinum
töfrabrögðum. Hvað gerist, ef ekki
er lengur hægt að fá nóg fyrir
peningana til að lifa sómasamlegu
lífi eða halda þeirri reisn, sem því
fylgir og kann að vera enn
mikilvægari? En sá sem ekki veit,
hvort hann hefur vinnu í næstu
viku til að sjá um útgjöld þeirrar
viku, hefur líka sínar áhyggjur.
Verður mér kannski sagt upp?
Hversu langan tíma verð ég
atvinnulaus? Hvernig eigum við að
komast af?
Ahyggjur manna í vöru-
markaðnum snúast um peninga.
Þeim fylgir ein mesta óvissan í lífi
flestra. Þannig hefur þetta verið
lengi. Ólíkt því sem gerist um aðra
hluti er nauðsynlegt að hafa
skilning að sögu peninganna til að
geta skilið þá til fulls. Það, sem
eitt sinn var einfalt, er nú orðið
flókið. En ef við rekjum, hvernig
peningar hafa þróazt — könnum
hvernig ein flækjar af annarri
bætist við í sögunnar rás — er
ekki svo ýkja erfitt að skilja hina
endanlegu niðurstöðu. Það má
glöggt greina óvissuna, sem fylgir
peningunum.
Upphafið
Peningar hafa verið hluti af
daglegu lífi manna í að minnsta
kosti 2500 ár. Herodotus segir frá
því, hvernig slegin mynt var tekin
í umferð í Litlu-Asíu:
„Allar ungu konurnar í Lýdíu
stunda vændi og draga þannig
björg í búið ... hættir og venjur
Lýdíubúa eru ekki mjög frá-
brugðnar háttum Grikkja að
undanskildu þessu vændi ungu
kvennanna. Þeir eru hinir fyrstu,
Um þessar mundir sýnir íslenzka sjónvarpið framhaldsmyndaþátt
um sögu hagfræðihugmyndanna og hagsögu Vesturlanda, sem BBC
gerði í samvinnu við hinn þekkta bandaríska hagfræðing, John
Kenneth Galbraith. Þessir sjónvarpsþættir eru 13 talsins og hafa verið
sýndir víða um lönd og hvarvetna vakið mikla athygli. í sumum
löndum hafa sjónvarpsstöðvar efnt til umræðuþátta um efni flokksins
að sýningu lokinni.
„A óvissum tímum“ heitir myndaflokkurinn, þýðingu annast dr.
Gylfi Þ. Gíslason, og eru myndirnar sýndar kl. 5 á sunnudögum —
fjórði þátturinn hinn 17. desember.
Þessi flokkur hefur þegar vakið mikla athygli hérlendis — þótt svo
að menn séu e.t.v. ekki sammála Galbraith að öllu leyti. En
framsetning efnisins og vinnsla þáttanna er með skemmtilegasta móti,
enda hefur Galbraith fyrr vakið athygli fyrir að vera glöggur og koma
boðskap sínum til skila á nýstárlegan og eftirtektarverðan hátt.
Þegar gerð sjónvarpsþáttanna lauk, gaf Galbraith sér tíma til að
skrifa bók um efni þeirra — / mun lengra máli og ítarlegri að öllu
leyti. Nefndi hann hókina 7,The Age of Uncertainyt“, en þetta er og
heiti sjónvarpsþáttanna á ensku. Bókin kom út á síðasta ári vestan
hafs og var m.a. fljótlega valin í BOOK OF THE MONTH CLUB í
Bandaríkjunum.
Bókin hefur nú verið þýdd á íslenzku og gefin út hér með heitinu
~Öld óvissunnarGeir Haarde þýddi, en Bókaforlagið Saga gaf út í
flokki útgáfunnar Framtíð og fortíð. Hér birtist fyrsti hluti sjötta
kafla bókarinnar með leyfi útgefanda, væntanlega jafnframt upphaf
sjötta sjónvarpsþáttarins,
Kafli
úr „Öld
óviss-
unnar,f
eftir John
K. Gal-
braith
sem vitað eru um að hafi slegið
peninga úr gulli og silfri og verzlað
með þá.“
Það er nær víst, að aðrir voru
fyrri til að slá mynt í Indusdalnum
og Kína, en Herodotusi hefur ekki
verið kunnugt um það.
Nokkrar næstu aldirnar, ef
undan er skilið stutt tímabil, gat
enginn, sem fékk slegna peninga
upp í hendurnar, verið alveg viss
um, hvað hann hafði fengið. Fáar
nýjungar var hægt að misnota
með jafnmiklum hagnaði. Það gat
verið, að myntin vægi nafnverð
sitt í.gulli eða silfri. Hún gat líka
vegið minna. Verið gat að ódýrari
málmi hefði verið blandað saman
við. Bankar og ríkisstjórnir gáfu
út skuldbindingar um að kaupa
þessar myntir og notuðu í stað
peninga, og þessar skuldbindingar
urðu síðan að peningum. Misnotk-
un þessara skuldbindinga var ein
af fáum nýjungum, sem gaf meiri
hagnað en misnotkun myntanna.
Mælikvarðinn á þessa misnotkun
var sú mikla óvissa þess, sem tók á
móti skuldbindingunum, um hvað
hann hefði í raun fengið, og
jafnhliða því óvissan um hvað
hann gæti fengið keypt fyrir þetta.
Á síðustu öld urðu peningar
síðan áreiðanlegir. Helztu vanda-
málin samfara misnotkun virtust
leyst. Það, sem nú varð óvíst um,
var hvernig mætti afla þeirra.
Atvinna, verð á landbúnaðarvör-
um, tekjur smákaupmanna, voru
heldur alls ekki traustar.
Fyrri heimsstyrjöldin færði
mönnum heim sanninn um það, að
hinn nýfengni áreiðanleiki pening-
anna væri blekking. Um pening-
ana losnaði samfara því, að gömlu
stjórnkerfin gliðnuðu í sundur.
Jafnframt var meiri óvissa en
nokkru sinni fyrr um hvernig
mætti afla þeirra. Og aftur kom til
sögunnar óvissa um, hvað hægt
væri að fá fyrir þá.
Flest okkar erum bjartsýn á
söguna, hvort sem við viðurkenn-
um það eða ekki. Við teljum, að
með tímanum læri menn af
mistökum sínum og hlutirnir
batni. Saga peninganna ljær þess-
ari bjartsýni engan stuðning.
Hlutverkið
Þótt saga peninganna sé talin
byrja, þegar myntslátta hefst —
þegar byrjað er að stimpla og slá
málmhluta af sérstökum þunga og
þessu milligönguhlutverki í við-
skiptum. Annars staðar en með
hjarðmönnum er líka gagnlegt, að
hægt sé að halda á því og geyma
það innanhúss. Mynt kom til
sögunnar vegna þess, að hún var
varanleg og talsverð framför frá
haugum eða pokum fullum af gulli
eða silfri og vegna þess, að hún var
í fyrir fram ákveðnum stærðum og
hægt var að geyma hana í
buddunni. Vogir til að vega þyngd
málmsins voru ekki lengur nauð-
synlegar, að minnsta kosti ekki í
þeim tiltölulega fáu tilfellum,
þegar hægt var að treysta því, að
peningarnir væru vægis síns virði.
Slegin mynt er nú orðin úrelt,
þótt fáir hafi tekið eftir því. Hún
er ekki lengur notuð í meiri háttar
viðskiptum. Hún er nú aðeins
notuð sem skiptimynt, einstaka
sinnum þegar menn hamstra í
taugaveiklun, sem safnaragripur
og til notkunar í sjálfsölum.
Myntin er nú aðeins til minnis,
minjagripur um það, sem aliir
peningar voru eitt sinn.
Bankar og peningar
Bankarnir komu til skjalanna
þegar myntin var komin til
sögunnar. Þeir voru blómlegir á
tímum Rómaveldis og háþróaðir í
Feneyjum, Flórens og Genova.
Bankarnir færðu fáeinum ein-
staklingum völd til að gefa út
peninga. Kannski það sé þess
vegna, sem bankamenn eru svo
ábyrgðarfullir. Viss ábyrgð fylgdi
þessu. Til þess að gera sér fulla
grein fyrir bönkum og peningum
er bezt að bregða sér til Amster-
dam. Við þá borg tengjast ekki
eitt, heldur tvö meiri háttar atriði
í sögu þeirra.
Árið 1609 voru peningar —
raunverulegir slegnir peningar —
tiltölulega útbreiddir í Amster-
dam. Að mestu leyti voru þetta
silfurpeningar, og það skiptir
talsverðu máli. Oftast í sögunni
var það silfur, en ekki gull, sem
notað var til þess að slá mynt. Það
var ekkert aðfinnsluvert við
greiðsluna, þegar Júdas fékk silfur
fyrir Jesús, heldur voru þetta
eðlileg viðskipti á þeim tíma. I
kjölfar ferða Kólumþusar fundust
óviðjafnanlega auðugar silfurnám-
ur í Nýja heiminum, sérstaklega í
Mexíkó. Á 16. öld flæddi þessi
málmur til Evrópu og staðfesti eitt
grundvaliarlögmál peninganna:
Því meira sem til er af peningun-
um að öðru jöfnu, því minna er
hægt að fá fyrir þá. Þegar silfur
var fáanlegt í stórum stíl, hækkaði
verðlag alls staðar í Evrópu, að því
er talið er. Margt fólk, sem hafði
ekki heyrt getið um fund Vestur-
heims, fann til hans í verði hvers
þess hlutar, sem kaupa þurfti.
Þótt silfur og silfurpeningar
hafi fyrirfundizt í stórum stíl, kom
annað lögmál peninganna í ljós á
þessum árum. Hvað svo sem fólk
hefur mikið af peningum, telur
það sig alltaf þurfa meira. Þess
vegna voru menn alls staðar í
Evrópu að skera og klípa af
myntinni til þess að fá meiri
málm, svo að hægt væri að búa til
fleiri peninga. Árið 1616 hafði
hollenzka þingið gefið út handbók
fyrir þá, sem skiptu peningum. í
henni voru skráðar 846 silfur — og
gullmyntir, en í margar þeirra
vantaði átakanlega mikla þyngd
og hreinleika. Svo mikil var
misnotkunin, að enginn gat verið
viss um, hvað hann fékk upp í
hendurnar, þegar hann seldi vörur
fyrir peninga. Kaupmennirnir í
Amsterdam sneru sér nú að
þessum gæðavanda peninganna.
Þeir stofnuðu banka í eigu borgar-
innar, og bankinn leysti gæða-
vandann með því að snúa aftur til
þess fyrirkomulags, sem tíðkazt
hafði, áður en myntsláttan hófst.
Þetta var að vega peninga.
Með þessum aðgerðum ruddu
stjórnendur borgarinnar braut
hugmyndinni um opinbert eftirlit
með peningamagninu í höndum
opinbers banka. Kaupmaðurinn
kom með vörur sínar og myntina
til bankans, bankinn vó hana og
færði síðan vægi hreinmálmsins
til tekna á reikningi kaupmanns-
ins. Innstæður af þessari gerð
urðu mjög áreiðanleg gerð pen-
inga. Kaupmaðurinn gat fært þær
á reikning annars kaupmanns. Sá,
sem greiðsluna fékk, vissi að hann
fékk rétt vægi og án blekkinga.
Greiðslur, sem fóru í gegnum
bankann, voru inntar af hendi með
ofanálagi.
Síðan kom fram á sjónarsviðið í
Amsterdam önnur nýjung, þótt
grundvallaratriði hennar hafi ver-
ið þekkt annars staðar. Ekki var
nauðsynlegt að láta innstæðurnar
liggja hreyfingarlausar l bankan-
um. Hægt var að lána þær út. Með
þeim hætti fengi bankinn vexti.
Lántakinn ætti þá innstæðu. sem
hann gæti eytt. En upphaflega
innstæðan stóð ennþá á reikningi
þess, sem upphaflega hafði lagt
inn. Henni mætti líka eyða.
Peningar, nothæfir peningar,
höfðu verið búnir til. Enginn
skyldi uppveðrast af þessu. Þetta
er enn gert á hverjum degi. Það er
svona auðvelt fyrir banka að búa
til peninga, svo auðvelt, eins og ég
hef oft sagt, að hugurinn grípur
það ekki alveg strax.
Það, sem augljóslega skiptir
máli, er það, að sá, sem lagði