Morgunblaðið - 20.01.1979, Qupperneq 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 20. JANÚAR 1979
Bókmenntlr
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
Matthías Johannesseni M-samtöl
II.
Almenna bókafélagiA, Reykjavik
1978.
Ég hafði ekki lesið mörg samtöl
í Morgunblaðinu merkt M, þegar
ég sannfærðist um, að Matthías
Johannessen kynni slík tök á
samtalsforminu, að sá, sem læsi
samtölin, fengi furðulega djúp-
tæka vitneskju um viðmælandann.
Nú er komið út hjá Almenna
og listin. Sá maður er Björn
Bjarnason menntaskólakennari.
Skemmtilegt er margt og sér-
kennilegt í samtali Matthíasar við
hinn frumstæða og frumlega
listmálara, Vestfirðinginn ísleif
Konráðsson. Þar segir meðal
annars svo: „„Tröllin þín brosa öll,“
ítrekaði ég. „Já þau eru ekki öll
slæm, þó þau gæti verið betri. Það
væri skemmtilegra að lifa, ef
frelsarinn hefði gert eins mikið
fyrir tröllin og hann gerði fyrir
okkur mennina." -Frelliarinn?.
greip ég fram í og varð ein
spurnarhlust. „Eða guð,“ sagði þá
Isleifur. „Ég trúi á hann, að hann
sé í öllu og alís staðar, og hann er
betri málari en allir hinir, sem ég
hef heyrt getið um. Hann er
jafnvel betri en Picasso, hvað sem
Valtýr Pétursson segir. Allt sem
við erum að rembast við að mála
þar fengið skýra og eftirminnilega
mynd, og ég leyfi mér að fullyrða,
að sá maður, sem í þessa iífs
bráðum háska vildi ekki eiga á
hæftu að hlaupa frá með óþvegin
ílát, fái strax í dyrum himnaríkis
að handleika spegilfagra diska úr
skíru gulli, og mun þá margur
víðfrægur og státinn verða lang-
eygður, ef hann fær að vera þarna
staddur!
Loks á ég ónefndar þrjár konur.
Ein þeirra, hin stórættaða
heiðurskona Lára Bogadóttir,
taldi sér skylt í heimsókn sinni til
föðurlandsins að gefa í samtalinu
við Matthías íslenzkum kynsystr-
um sínum það ráð, að giftast ekki
læknum, þeir væru sjaldnast
heima og auk þess þyrfti konan að
sjá um fjárreiður þeirra. Þessi
heiðurs- og hefðarkona hefur mátt
Matthías Johannessen.
„Orka tístamannsins á að vera
okkar landvamarráðuneyti”
bókafélaginu annað bindi af þess-
um samtalsþáttum í úrvali Eiríks
Hreins Finnbogasonar. í fyrsta
bindinu, sem kom út í fyrra, eru 16
þættir, en 19 í þessu. Ekki mun
hafa enn verið ákveðið, hve bindin
verði mörg, en nógu er úr að velja,
því að samtalsþættir Matthíasar í
Morgunblaðinu eru orðnir hátt á
annað hundrað. Eiríkur Hreinn
hefur verið einn um valið, og
vissulega hefur honum verið vandi
á höndum, en hann hefur lagt
áherzlu á hvort tveggja, gildi
þáttanna sem mannlýsinga og
stéttarlega fjölbreytni í vali
viðmælenda. Virðist mér, að hon-
um hafi mæta vel tekizt, enn sem
komið er.
Röðun þáttanna í bindunum fer
eftir stafrófsröð nafna þeirra, sem
við er talað. Þó er frá þessari reglu
vikið að því leyti í þessu bindi, að
því lýkur með samtölum Matthías-
ar við argentínska skáldið og
fræðimanninn Jorge Luis Borg-
es...
Fyrstur kemur hér fram Asgeir
Ásgeirsson, í sextán ár forseti
íslands og í þrjá áratugi þingmað-
ur Vestur-Isfirðinga. Samtalið við
hann heitir „Mín var engin eignin.
utan konan sjálf“, og þarf það
engum að koma á óvart — fremur
en annað sem Ásgeir sagði við
Matthías. Það er allt mótað af því
víðsýni, sem í fari Ásgeirs Ás-
geirssonar samrýmdist í öllum
hans störfum og viðhorfum fast-
. mótuðu raunsæi, eðlislægu og
áunnu á langri og víðtækri starfs-
ævi. Seinast berst talið að gildi
forsetaembættisins, og þá er
Ásgeir hafði skýrt það á gagnorð-
an hátt, lauk hann máli sínu
þannig: „Mín trú er sú, að
embætti forseta íslands verði
ekki afnumið, meðan við erum
sjálfstæð þjóð.“ ... En svo var
kímnigáfa Ásgeirs tiltæk honum
hálfáttræðum, að hann bætti
bessu við hina alvöruþrungnu spá:
„Þú sagðir af hógværð þinni, að
þú þyrftir aðeins að tala við mig í
eina klukkustund eða svo. Ég get
ekki varizt því, að þessi orð minna
mig á, að einhverju sinni kom til
mín í stjórnarráðið karl austan úr
sýslum og sagði: „Ekki væntir mig,
að ég megi tala við ráðherrann í
svo sem þrjár klukkustundir.““
Svo koma þá samtöl við þrjár
íslenzkar konur og fjórtán manns
af hinu kyninu, og í þeim öllum
tekst Matthíasi að fá viðmælendur
;sína til að koma til dyranna eins
og eðli þeirra og lífsaðstaða hefur
þá í stakk búið. Hann spyr ýmist
svolítið laumulega eða er berorður,
allt eftir því, hvað næmleiki hans
;>g glöggskyggni á gerð manna tjá
nonum hentast.
Hann talar við sex listamenn úr
fjórum listgreinum, eitt ljóðskáld,
eitt tónskáld, þrjá málara og
víðkunnan og marghæfan ljós-
myndara- og einnig menntaskóla-
kennara, sem tekur svo djúpt í
árinni að hann segir, að ekkert,
sem hann þekki, sé jafnsiðbætandi
hefur hann málað áður: grasið
grænt, sem vex upp úr jörðinni,
bláan himininn, hvíta fugla. Mig
langar til að vera í nálægð hans og
mála honum til dýrðar, ekki fólk
með geislabauga og ekki heldur
sólsetursljóðið, sem hann yrkir
hvert sumarkvöld; ég treysti mér
ekki til þess. En ég mála svani og
vötn eins og hann hefur gefið mér
krafta til: Farðu heim og biðstu
fyrir í herbergi þínu, sagði Jesús,
og guð sem fylgist með þér í
leyndum mun endurgjalda þér.
Þessi orð hafa verið mitt leiðarljós
um dagana. Þau eru eins og grasið,
grær hvert vor.““
Ég birti þetta hér orðrétt, því að
það sýnir, að þeir eru ekki
ýkjamargir, sem yrkja fegurri
prósaljóð en málarinn aldni norð-
an af Ströndum — og ennfremur,
að engan þarf að undra, þó að allt í
einu gæti hann sýnt í sjálfri
Reykjavík, málverk, sem jafnvel
hámenntuðum listfræðingum
þætti talsvert til koma... Annars
virðist mér, að það séu þau Jakob
Smári og Nína Tryggvadóttir, sem
geri bezt grein fyrir list sinni. Það
felst t.d. nokkuð mikið í þessum
orðum Nínu: „Myndlist er línurit
af menntun manns, þroska og
hugarfari, — það er að segja, ef
hún er ekta.“ Svo er það þá Svavar
Guðnason. Við hann, list hans og
frægð ræð ég ekki til umsagnar, og
um viðtalið við Jón Kaldal læt ég
nægja að segja, að það er bæði
fróðlegt og skemmtilegt frá fleiri
en einu sjónarmiði... Loks er svo
þess að geta, að frá Jóni Leifs,
þeim mikla skörungi í athöfnum,
tali og tónum, er fyrirsögn þessar-
ar ritsmíðar.
I bókinni eru samtöl við skip-
stjórana Helga nokkurn Johnson,
Valdimar Guðmundsson og Júlíus
Júníusson — og sé ég hvorki
ástæðu til að lofa þau né lasta. Þá
hefur Matthías talað við Hinrik
hreppstjóra, útvegsbónda og
skyttu á Merkinesi í Höfnum. Það
er sérstætt að formi og efni og
gefur glögga hugmynd um þennan
merkismann. Stutt samtal er og
þarna við Stefán Þorvaldsson póst,
sem fór á rúmum tuttugu árum
hátt á ánnað hundrað ferðir fram
og aftur sem tengiliður Skafta-
fellssýslnanna og mátti kallast
hetja eyðisanda, stórfljóta og
firinjökla. Um samtalið við Níels
Dungal prófessor fjölyrði ég ekki,
svo kaldrænt sem hann ræddi um
sín sláturstörf í þágu læknavísind-
anna með þá fullvissu í huga og
hjarta, að ekkert líf tæki við af
þessu, og hefur Matthías ekki
verið ofsæll, meðan hann fræddist
af prófessornum á vinnustað
hans... En svo er það hinn lands-
kunni maður af Snæfjallaströnd-
inni við Isafjarðardjúp, Guðmund-
ur Angantýsson, kunnastur undir
heitinu Lási kokkur. Það liggur við
ég öfundi Matthías af samtalinu
við þann einstæða og ómengaða
heiðursmann! Af honum höfum við
vita þetta, því að hún var tengda-
dóttir læknis, var gift lækni og átti
son, sem hafði gerzt læknir. Svo er
það annað mál, að almenningi
mætti vera ljóst, að fátt er lækni
og kannski þá líka sjúklingum
hans nauðsynlegra en að hann sé
verulega vel kvæntur eins og verið
hefur Pétur læknir Bogason,
mörgum Islendingi að góðu kunn-
ur sem áratuga yfirlæknir við
Sölleröd Sanatorium.
Aftan við lesmálið eru myndir
af viðmælendum höfundarins. Sú,
sem ég mun hafa oftast virt fyrir
mér, er af hinni vestfirzku alþýðu-
konu, Etilríði Pálsdóttur, móður
hins lengi lítils metna, en síðan
dáða og marglofaða áhrifaskálds,
Steins Steinars. Og þess verður
ekki dulizt, að það er reisn yfir
henni á myndinni, og brosandi er
hún. Og svo er enn eitt, sem ég hef
veitt sérstaka athygli: Hún ber í
festi kross á brjósti, merki þján-
inga og sigurs. Hún lætur þess
eftirminnilega getið, hve vanmat á
skáldskap Steins hafi komið við
hana og hverrar beiskju það muni
hafa valdið honum, en þegar hann
vissulega hefur sigrað og meðal
annars hlotið gott gjaforð, segir
hún þessi upphafsorð samtalsins:
„Þegar Steinn var drengur
fannst mér ég eiga hann ein, en nú
veit ég, að ég á hann ekki lengur
ein. Það gengur svona.“ (Letur-
breyting mín. G.G.H.)
Það er orðið svo algengt, að
íslenzkar konur lifi heila öld og
það með fullum sönsum og sumar
jafnvel með nokkurri getu til
vinnu, að búast má við, að
fjölmiðlum þyki slíkt ekki ómaks-
ins vert að geta þess, heldur sendi
viðtalsmann til einhvers poppar-
ans, sem hefur bætt við afrek sín.
En ekki vildi ég nú hafa misst af
samtali Matthíasar Johannessens
við hina árið 1965 aldargömlu
ekkju, Vigdísi Magnúsdóttur frá
Bjalla á Landi. Hann undirbýr
lesandann meðal annars þannig:
„Hún sat í stólnum sínum og las
Passíusálmana. Þegar ég gekk inn
í herbergið, lagði hún bókina frá
sér og nú var komið að mér: að
kynnast þeim passíusálmum sem
voru ortir úr lífi hennar og
reynslu. Svo segir hún þá fljótlega
þetta: „Mér væri nær að halda, að
sumt væri nú með öðrum brag, ef
sá siður hefði ekki lagzt niður að
lesa Passíusálmana á heimilunum.
Unglingunum er hollt að þekkja
þá. Þeir eru stundum einir,
unglingarnir nú á dögum.“
(Leturbr. mín G.G.H.) Seinna
segir gamla konan, hefur þá sagt
frá barnamissi sínum: „Ljóðin
hafa oft hjálpað mér í sorgum og
sút, einhvern veginn hefur mér
alltaf fundizt styrkur að fallegum
ljóðum." Skyldi það ekki! Nokkru
síðar í samtalinu farast Vigdísi
þannig orð: „Og eitt kennir manni
reynslan, að dauðinn er ekki það
versta í lífinu." Matthías spyr,
hvað sé það versta, og hún svarar:
„Að fara illa með það sem manni
er lánað eða gefið.“(Leturbr. mín
G.G.H)
Að síðustu kem ég að hinum
sérstæðu samtölum þeirra
Matthíasar og Jorge Luis Borges,
sem hefur komið þrisvar til
íslands, 1971, ’76 og ’78, að eigin
sögn sem pílagrímur, og hinn
menningarlega glaðvakandi
Matthías í öll skiptin átt samtal
við hann. Borges er Argentínu-
maður, en föðuramma hans var
ensk. Hann segir hana hafa verið
„af víkingaslóðum í Norðymbra-
landi og kannski af norrænum
ættum. Ég vona það,“ bætir hann
við. „Og ég held eins lengi í vonina
og ég get.“ Hann kynntist í
bókasafni föður síns þýðingu
Williams Morris og Eiríks
Magnússonar á Völsungasögu, og á
námsárum í Þýzkalandi endursögn
á Noregskonunga sögum. Að námi
loknu varð hann prófessor í
enskum bókmenntum í Buenos
Aires og lét þá nemendur sína
hefja námið af lestri engilsax-
nesks skáldskapar, sem fjallar um
norræna menn. Og svo lá þá leið
hans sjálfs til hins forna íslenzka
skáldskapar. Hann er stórskáld
bæði í bundnu og óbundnu máli,
auk þess sem hann hefur ritað
fræðibækur um heimsbókmenntir,
meðal annars sögu norrænna
bókmennta. „Norrænir menn
skópu heimsmenningu," segir
hann, og nokkru síðar farast
honum þannig orð í samtalinu:
„Hvernig eigum við að þakka
ykkur fyrir að hafa varðveitt
þessar bókmenntir, þessa sögu og
þessa tungu?" Hrifnastur er hann
af Heimskringlu, Njálu og Egils
sögu. Hann kemur oft að Snorra í
samtölunum og segir t.d. um hann
þetta: „Snorri Sturluson er stór-
kostlegasta leikritaskáld sem uppi
hefur verið. Leikritaskáld án
leikhúss. Shakespeare er alltof
langorður. Snorri hefði lagt
Hamlet betri lokasetningar í
munn en Shakespeare." Borges
hefur verið blindur síðan 1955 eða
frá því að hann var 56 ára, en hann
hefur síðan lesið fyrir merkan
skáldskap bæði i bundnu máli og
óbundnu og farið vítt um heim,
raunar ekki einn síns liðs. Hann
telur ekki blinduna eingöngu af
því illa. Hún þroskar innsýn,
þekkingu mannsins á sjálfum sér.
Og hann minnist þess oftar en
einu sinni, að Egill Skallagrímsson
varð blindur í ellinni. Innlifun
hans í mikilhæfustu persónur
íslendingasagna kemur skemmti-
lega og furðulega fram í eftirfar-
andi línum í frásögn Matthíasar:
„Þegar við fórum til Þingvalla,
en með okkur í þeirri ferð v^ru
m.a. di Giovanni og Björn Bjarna-
son, bentum við honum á, hvar
Egill hefði búið í Mosfellsdal. Þá
sagði Borges: „Ég á gott. Ég sé
móta fyrir fjöllunum. Það kemur
sér vel fyrir mig að vera blindur.
Ég sé ekki bæina. Ég sé ekki
sveitina. Ég sé fjöllin eins og Egill
sá þau, þegar hann var orðinn
blindur. Þannig stend ég í sporum
Egils en ekki þið. Það eru forrétt-
indi að vera blindur á þessum
stað.“
I samtalinu kemur ljóslega
fram, að honum þykir mikið koma
til ljóðstafa í kveðskap, og hann
fór með vísur úr fornum engil-
saxneskum kveðskap, sem sýndu og
sönnuðu, að engilsaxnesk skáld
höfðu notað ljóðstafi. Þá gerir
hann ljósa grein fyrir því, að
Islendingasögur séu ekki skáldsög-
ur, heldur frásagnir byggðar á
sönnum söguþræði, sagðar af
kynslóð eftir kynslóð, „fægðar og
fágaðar", unz þær höfðu tekið á sig
form sem hæfði til þess að þær
væru færðar í letur.
Mýmargt fleira er þarna for-
vitnilegt, en nú læt ég staðar
numið við það, sem er staðfesting
á þeirri stjórnarskrá, sem Sigurð-
ur Nordal setti íslenzkum bók-
menntum til vaxtar og viðhalds
þjóðerni og tungu. Matthías
Johannessen segir svo:
„Þá vék hann talinu að íslenzk-
um fornbókmenntum og sagði, að ég
ætti að skírskota í ljóðum mínum
til þessarar miklu menningar-
arfleifðar, því að á þann hátt gæti
ég meðvitað sýnt, að hún er enn
partur af lífi þjóðarinnar. Án
þessara tengsla skorti ræturnar
næringuna. „Þú átt að sýna,“ sagði
hann, „að þessi mikla list fornra
íslenzkra bókmennta lifir enn í
blóði ykkar. Það gerir ekkert til,
þó að lesendur skilji ekki allar
skírskotanirnar. Þær segja það,
sem þarf að segja, án þess að segja
það.“ Þannig væri flest í fornum
íslenzkum skáldskap, svo og beztu
setningarnar í hans eigin sögum."
Með þeim einum hætti, að þessi
bókmenntalega stjórnarskrá verði
í heiðri höfð og íslenzk mynd — og
tónlist, endurnærðar nokkru af
erlendum fjörefnum, túlki stór-
brotið svipmét landsins og af
nauðöldum hertan kjarna
íslenzkrar þjóðarsálar, mega orð
hins stórhuga og djarfmælta Jóns
Leifs reynast gullvægur sannleiki.
Guðmundur Gíslason Hagalín.
Bridgedeild Breið- firðingafélagsins Úrslit 10. umferðari Ævar—Stefán Jónas—Sigurður 20—^2 20-0
Ellefu umferðum af þrettán Ingimundur—Gissur 18-2
er lokið í aðalsveitakeppni Páll—Jón 13-7
félagsins og er staða efstu sveita Svei nbj örn—Þórarinn 11-9
þessi: Ingibjörg Halldórsd. 208 Alfreð—MA 20-0
Hans Nielsen 181 Staða efstu sveita er nú þcssii
Elís R. Helgason 160 Alfreð Pálsson 152
Magnús Björnsson 134 Jón Stefánsson 142
Sigríður Pálsd. 127 Ingimundur Árnason 140
Jón Stefánsson 125 Páll Pálsson 129
Óskar Þráinsson 123 Þórarinn B. Jónsson 109
Hreinn Hjartarson 104 Sveinbjörn Jónsson 103
Næstsíðasta umferðin verður Jónas Karelsson 99
spiluð á fimmtudaginn kemur. Stefán Vilhjálmsson 93
Bridgefélag
Akureyrar
Einni umferð er nú ólokið í
aðalsveitakeppni félagsins og
er sveit Alfreðs Pálssonar enn
efst með 152 stig.
Tvímenningurinn
í Borgarnesi
Keppnin hefst í dag kl. 13.30.
Óljóst cr um fjiilda þátttak-
enda. Vegleg verðlaun eru í
boði oir aðstaða hin hesta.