Morgunblaðið - 07.02.1979, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 7. FEBRÚAR 1979
HALLDÓR LAXNESS:
Hljóðpípa og kœfubelgur
Afmæliskveðja til Ragnars Jónssonar
Hlutverk penínga er það, einsog allir
vita núorðið, nema kanski stjórnmála-
menn, að brúa bilið milli þess manns sem
leikur á hljóðpípu og hins sem sýður
kæfu, þannig að þú spilar á hljóðpípu
fyrir mig, ég læt þig hafa kæfubelg; og við
mætumst í gjaldmiðlinum. Frammá vora
daga heyrðist því oft haldið fram af
almenníngi hérlendum, sem nú heyrist
ekki framar af munni annarra en stjórn-
málamanna, að það sé „of dýrt“ að hafa
menníngu, nú í þessari mynd, þá í hinni,
okkar fátæka þjóð rísi ekki undir hljóð-
pípu o.s.frv. Okkur var að vísu kent að við
værum gáfuð þjóð, en samt var gáfnafari
okkar leingi vel um megn að brúa hafið
milli tveggja neytenda, sem hvorugur gat
þó án annars lifað á íslandi,
þess manns sem samdi bækur og
þurfti að borða á meðan, og hins
sem framleiddi lífsnauðsynjar
en komst ekki í mannatölu nema
þvíaðeins hann læsi bækur.
Menn stóðu með peníngana i
höndunum og dáðust að þessum
gripum — sem gátu töfrað allt
nema það að gera listamanni
kleift að lifa á verkum sínum.
Nei það var sveimér ekki
auðhlaupið að því að koma
bókum sínum á framfæri hér á
landi fyrstu tíu fimtán árin af
minni rithöfundartíð. Bóka-
verslun í landinu var skipað
eftir reglum sem frekar miðuðu
að því að torvelda bóksölu en
auðvelda. Það þótti mínkun að
trana fram bókum sem söluvöru
utan viðurkendra farvega mjög
þraungra; mínkun bæði fyrir
höfundinn og bókina; og það
þurfti helst að hafa himnaríki á
bakvið sig einsog aðventistar til
að fara þar sínu fram, — en
þessum ágæta flokki tókst að
selja bækur sínar í hartnær
tugþúsundi eintaka snemma á
öldinni, af því þeir höfðu mann-
dáð til að bjóða þær á hverju
heimili í landinu. Bóksölur voru
víðast hvar útum land hálfgerð
leynifyrirtæki; ef manni tókst
að hafa uppá bóksölunni þá var
ekki víst að bóksalinn væri
alténd viðlátinn; stundum voru
bækurnar sjálfar ekki viðlátnar
þó tækist að finna bóksalann.
Það var eingin örugg leið að
koma út bók, hvað sem hún var
góð, og fá nokkuð fyrir snúð
sinn, nema eiga innan geingt í
fjárhirslu einhvers bókmennta-
félags. Ef mönnum tókst að
koma út bók eftir sig á ein-
hverju forlagi, þá tjóaði höfundi
sjaldnast að vænta umbunar; að
minstakosti aldrei neins sem
stæði í réttu hlutfalli við það
verk sem hann hafði lagt í
bókina. Sumir sáu sér ekki
annað sýnna en hleypa sér í
skuldir til að gefa út bækur
sínar, ef þeim var kappsmál að
koma þeim á framfæri. Úr þeim
skuldum gat orðið erfitt að
komast, bækur sem höfundar
kostuðu sjálfir gátu helst ekki
borið sig hvernig sem farið var
að, ekki einusinni þó þær seldust
upp, sakir þess hve há umboðs-
launin voru er slíkir tækifæris-
útgefendur urðu að greiða bók-
sölum. Það kostaði mig meiri vinnu og
leingri tíma að koma Vefaranum mikla á
prent en það hafði kostað mig að semja
hann. Loks kom ég honum út á forlag
sjálfs mín. Mig minnir ég hafi verið
eitthvað fimtán ár að komast úr skuldum
af því fyrirtæki.
Eingin furða þó túngan væri heldur
fátæk þegar sögunni veik að útgáfustarf-
semi. Sé flett upp dönsku sögninni „at
forlægge" hjá Konráði, þá þýðir þetta orð
hvorki meira né minna en „vera
kostnaðarmaður að riti sem maður lætur
prenta til að selja það síðan". Og þar sem
mér hrýs hugur við að kalla slíkan mann
bókaútgefanda (með gapanda einsog
þegar útvarpið segir „á hafi úti“ um það
sem alltaf hefur verið kallað „á höfum
úti“), þá sé ég mér ekki annars úrkosti en
dependera af þeim dönsku einsog fyrri
daginn, og kalla slíkan mann sem hér um
ræðir forleggjara; en danskan dependerar
af þýskunni einsog ævinlega (nema þegar
hún dependerar af íslenskunni): verlegen,
Verleger.
Sá sem hefur feingist við að semja
bækur áratugum saman og „látið prenta
þær til að selja þær síðan“ bæði heima og
erlendis kemst auðvitað í tæri við
kostnaðarmenn af ýmsu tagi, og komið
getur að þeirri stund, einsog nú hjá mér,
að hann sé farinn að bera þá saman í
huganum.
Fyrsti útlendi forleggjarinn sem ég
kyntist við persónulega var dr.
Kippenberg sem átti hið nafnkunna
Inselforlag í Leipzig. Mig minnir að það
hafi verið snemma vors 1932, fundum
okkar bar saman fyrir tilverknað sam-
eiginlegra kunníngja þar í borginni.
Samvinnu okkar dr. Kippenbergs sleit
reyndar áður en hún hófst, það gerðist
með tilkomu Hitlers tæpu ári síðar, og sá
samníngur sem við gerðum þá um vorið
um þýska útgáfu Sölku Völku í þýðíngu
dr. Magnúsar Teitssonar (Max Keil) var
aldrei framkvæmdur. En eingu að síður
héldum við dr. Kippenberg áfram að vera
kunníngjar, og ég var jafnan gestur hans
þegar ég átti leið um í Leipzig; einusinni
ferðuðumst við saman til Danmerkur, þar
áttum við sameiginlegan vin, úngfrú
Ingeborg Andersen, sem síðvar varð
forstjóri Gyldendals danska. Það var dr.
Kippenberg sem sagði við mig, þegar ég
fékk honum íslensku frumútgáfuna af
Sjálfstæðu fólki að handfjalla: „ís-
lendíngar eru sjálfsagt bestu menn — en
bækur kunna þeir ekki að prenta."
Reyndar var Kippenberg sjálfur talinn
einn útsmognastur smekkmaður allra
forleggjara sem þá voru uppi á Þýska-
landi.
Mér er jafnan minnisstætt þegar ég
kom fyrst í þetta mikla menníngarforlag,
það lá í kyrlátu stræti, og framhliðin var
svo slétt og lét svo lítið á sér bera, og svo
fjarri því að minna á verslunarhús, að
maður hefði áreiðanlega geingið framhjá
án þess að taka eftir því, hefði erindið
ekki einmitt verið að leita að því; dyra-
platan með nafni fyrirtækisins var varla
meira en lófastór. Og þegar inn var komið
tóku við undarlega þöglir forsalir með
hlédrægum látlausum listaverkum á
veggjum, og tíguleg listsmíðuð rið upp að
gánga; uppi tóku við hátíðlegir gángar
með dyrum sem önduðu þögn, lukust
hljóðlaust. Hér mátti villast leingi um
gánga og stiga kynni maður ekki hurða-
lokin, því bæði voru hurðirnar svo hátíð-
legar að maður dirfðist varla að drepa á
dyr og spyrja til vegar, og svo hitt, að
sæist einhver á gángi, þá munaði litlu að
það værí huldumenn, þeir liðu hljóðlaust
frammeð veggjum; manni fanst ofdirfska
að ávarpa þá. Það var sannarlega ekki
undur að heyra þau orð töluð þar í húsi,
sem ég hef oft minst síðan (þau sagði
reyndar ekki Kippenberg sjálfur, heldur
næsti forstjóri fyrir neðan hann): „Bækur
á aðeins að gefa út handa útvöldum." Já
svona voru menn fínir á Þýskalandi undir
nasismanum.
í þeim forlögum flestum þar
sem ég hef átt erindi utanlands
hefur mér ævinlega sýnst vera
stefnt að því að ná svipuðum
brag og hjá Insel, nema auðvitað
með ýmsum afbrugðníngum.
Venjulega, ef maður hefur kom-
ist svo lángt að hitta forleggjar-
ann sjálfan, hefur hann reynst
hávirðuleg húmanistisk
persóna, dálítið í líkingu við
ofurmenni, að minstakosti við
fyrstu sýn, uppljómaður og
föðurlegur herramaður. En oft
reyndist sú tilhneigíng furðu
sterk hjá karli, að vilja hafa ráð
höfundarins í hendi sér einsog
faðir sonar; ósjaldan virtist mér
koma lunti í þessa herra ef þeir
fundu inná að höfundurinn væri
ekkert uppá þá kominn fjár-
hagslega. Dr. Kippenberg sagði
t.d. oftar en einu sinni þessi orð
í mín eyru, sem ég skildi að vísu
ekki leingi vel, en hafa verið að
smáskýrast fyrir mér síðan: Ich
verlege keina Búcher, ich
verlege nur Menschen — ég ,er
ekki kostnaðarmaður bóka,
heldur aðeins manna.
Einn forleggjarinn hafði látið
gera sal virðulegan í forlagi
sínu, þángað sem höfundar-
garmurinn komst ekki fyren
hann hafði látið gera boð á
undan sér um margar undirtyll-
ur og skrifara í hinum lægri
sölum; og þegar hann loks er
kominn innum þúngar og
ábúðarmiklar eikardyr að þessu
allrahelgasta, þá er einsog hann
sé að gánga fyrir Mússólíni:
fyrir enda salarins situr for-
leggjarinn og neglir augu sín á
gestinn meðan hann er að
klaungrast innareftir glerhálu
kubbagólfinu. Og ef höfundur-
inn hefur verið þess hugar í
vandræðum sínum áðuren hann
lagði af stað að heiman, að
reyna nú að herja út einsog
hundrað krónur fyrir sig fram,
útá væntanleg viðskifti, þá er
hann áreiðanlega kominn oní
fimtíu þegar hann er Lúinn að
fara í gegnum alla undirfor-
stjórana og kontóristana, og í
tuttugu og fimm um það bil sem
eikarhurðin opnast; og loks þeg-
ar hann hefur vaðið eldinn alla
leið innað altari hans hátignar
plús heilagleika, þá er drepinn
úr honum allur kjarkur að fara
að impra á jafnlágkúrulegu
umræðuefni og peníngum, svo
hann grípur til þess óyndisúræðis að
tala heldur um veðrið.
Eg gleymi ekki þegar ég var í fyrsta
sinn leiddur fyrir einn ágætan forleggj-
ara, boðinn til forlagsárbíts sem svo hét,
og hafði forleggjarinn feingið til vin sinn,
borðalagðan herforíngja, að standa við
hlið sér, þegar hann heilsaði mér. Eg
hygg að þetta hafi verið gert til að láta
mi£ vorkennast.
I öðru forlagi heimsfrægu, án efa
stærra og auðugra en flest önnur sem ég
hef átt skifti við, ríkti að vísu hin
skylduga kyrð, og hinn sami hávirðulegi
húmanistiski bragur; en stíllinn var