Morgunblaðið - 07.02.1979, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 7. FEBRÚAR 1979
15
Til Ragnars Jónssonar
7. febrúar 1979
Margt breyttist, breytist enn.
En ekki allt
og „ekkert“, munt þú segja,
sem flestu breyttir,
því ekkert breytir öru hjarta þínu,
því húsi er stendur opiö eins og fyrr
af íhaldssemi góöri og næmleik þeim
sem finnur hvernig lífið skelfur
í næöing dag sem nótt;
í okkar kalda ríki
er umhverfi þitt garöur
þín nærvist jarðarilmur upphaf sumars.
Kristján Karlsson.
Ragnar Jónsson
öfugur við þau dæmi er ég nú nefndi, því
hér var alt að drabbast niður og fult af
sóti og ryki; einginn skyldi halda að hér
væri nokkur peníngur til; og til að komast
að forleggjaranum varð að klifra upp
skuggalegan brakstiga sem lá í krókum,
og síðan paufast gegnum myrkan gáng og
niður annan stiga uns maður hálfdatt oní
einkaskrifstofu hins fræga manns. Það
kom fyrir mig aftur og aftur þegar ég
hafði lokað á eftir mér hurðinni og gekk
að heilsa honum, þá tók ég eftir því að ég
hélt á hurðarhúninum í hendinni, að
viðbættri skránni einsog hún lagði sig;
þessi yfirlætislausi bókahöldur rak upp
ofurlítinn skríkjuhlátur þegar hann sá
þetta, bað afsökunar og bætti við: Það
hefur einlægt staðið til að gera við
þennan lás síðustu tuttugu þrjátíu árin.
Skáldið, sem samkvæmt borgaralegri
kenníngu lifir og hrærist í háleitum
loftdraumum, nú er hann kanski kominn
það lángt að hafa náð áheyrn hjá
forleggjara; þá getur vel svo farið að
manngreyið sé settur andspænis reynd-
um trúnaðarmönnum forlagsins, fjár-
málamönnum og lögfræðíngum, sem taka
til að dispútera við hann af geysilegri
mælsku, rökfestu og slægvisku um
prósentur, altniður í einn fjórða hluta úr
eyri. Þá er nú betra að lofa þeim að tala,
en hætta sér ekki niðrá jörðina sjálfur.
Ég hef kynst við forleggjara sem hafa
haldið mér stórveislur og boðið til
pótintátum ásamt með blaðstjórum og
ljósmyndurum til að gera mann ódauð-
legan þegar úr fyrsta kokkteil, um súpu,
steik og ábæti, allar götur frammí
dansinn; og kostað þaruppá þúsundum og
aftur þúsundum; en þegar maður kom í
forlagið daginn eftir til þess að herja sér
út fyrir einsog einni skyrtu, þá var nú
kanski komið annað hljóð í strokkinn;
gott ef maður var ekki blátt áfram
rukkaður; og þóttist heppinn að sleppa
með þá dúsu að heita „skrautfjöður en
ekki mjólkurkýr hér í forlaginu“.
Þegar ég kom fyrst í Víkingsprent þar
sem bæði samnefnt forlag og svo bók-
mentaforlagið Helgafell töldust hafa
aðsetur, þá fanst mér ég hefði aldrei
stigið fótum í fyrirtæki sem væri jafn-
fjarri því að hafa líkíngu forlags. Sumir
segja að menníng lýsi sér í kyrð, og það
var sú reynsla sem ég hafði haft af
forlögum híngaðtil: tignarbragur, hljóð-
leiki, útsmogin smekkvísi, svipur af
kaldri ótilkvæmni. En því ætli það megi
ekki eins vel segja að menningin lýsi sér í
hávaða og þveitíngi og endasendíngi?
Auðvitað er gnýrinn af vélgángi nútím-
ans einn þáttur menníngarinnar, í sum-
um löndum meira að segja eina menníng-
in. Þessi hlið menníngar virtist í fljótu
bragði hafa nálgast fullkomna opinberun
sína þar í Víkíngsprenti. Þarna átti hið
fræga bókmentaforlag heima innanum
dunandi prentsmiðjuvélar og ískrandi
bókbandstæki, maður varð að skjóta sér á
skakk til að komast fram milli pappírs-
hlaðanna í stigum og gaungum, æruverð-
ar ritstjórnir blaða og tímarita forlagsins
eða einhverra annnarra voru í orðsins
fyista skilníngi á altaðþví handahlaupum
fram og aftur um gánga, stiga og vélstof-
ur, að leita sér að einhverju afdrepi eða
krók, líkt og hrjáður fugl í vetrarhörkum,
þar sem kostur væri að leiðrétta svosem
einn kreppíng prentvillna; bóksala var
rekin í hliðarherbergjum milli þéttra
hlaða af upplögum, án þess sýnilegur
væri kassi, búðarborð, kladdi — eða
jafnvel afgreiðslumaður (ég held að hver
sem vildi hefði getað farið inn og stolið
hvaða bók sem var og meira að segja
heilum upplögum ef hann hefði nent því);
og úr einhverjum afviknum stöðum
hússins heyrðust stundum hin furðuleg-
ustu hljóð, einna líkust þeim óhljóðum sem
í rúmlega hundrað ára gömlum enskum
skáldsögum segir að heyra megi á nætur-
þeli í virðulegum enskum landsetrum, og
eru í einhverjum teingslum við fjöl-
skyldubeinagrindina sem fyrirfinst í
öllum slíkum húsum, og benda til ein-
hverra hroðalegra en þó tiltölulega sak-
lausra stórglæpa sem framdir eru í
húsinu um óttubil á nætur. Og í miðri
allri þessari nútímatrjáfíkju og mér
liggur við að segja trjáfíkjustöppu, inn-
anum vélar sem geingu nótt og dag,
vöruhlaða, afgreiðslur og ritstjórnir,
mæt.ti maður síðan fátæku barnafólki
sem ók á undan sér reifabörnum eða var
að burðast með mjólkurflöskur og soð-
fisk, og reyndist eiga heimili sitt ein-
hversstaðar í sjálfum þessum ósköpum.
Aðeins einu hafði gleymst að koma fyrir í
forlaginu, og það var forlagsskrifstofan
með hinni flóknu og hnitmiðuðu verka-
skiftíngu sem slíkum stofnunum heyrir,
starfsliðinu og forleggjaranum.
Samt bar þetta forlag höfuð og herðar
yfir öll forlög landsins. Og þótt for-
leggjarinn sjálfur ætti aungvan samastað
i fyrirtæki sínu, og þó maður yrði að leita
alstaðar annarsstaðar en í forlaginu
sjálfu að starfsliði þess, forlagslektorum,
útgáfustjórum, bókskreyturum, prófarka-
lesurum, bókhöldurum og öðru skrifstofu-
fólki, og hafði jafnvel þetta fólk grunað
um að vera búið að ráða sig annarsstaðar,
eða sitja á kaffihúsunum, eða vera að
slángsa í bílum, eða jafnvel komið suðrí
Fjörð, þá var hér risið hvorki meira né
minna en eitt hinna stórvirkari útgáfu-
fyrirtækja Norðurlanda, og deingdi af
reginkrafti mergð bóka yfir landslýðinn,
iðulega í stórum upplögum, stundum
stærri en sömu bækur höfðu náð erlendis.
Það fréttist að forleggjarinn væri á
hlaupum út og suður með penínga í
höndunum að leita að mönnum sem
kynnu að skrifa bækur, — hann sat
sumsé ekki bak við altari heima í
skrifstofunni hjá sér að bíða eftir því að
yfirbuguð skáldmenni skjögruðu innar-
eftir kubbagólfinu til þess að tala svolítið
við hann um veðrið. Þessi nýi forleggjari
hafði fundið leiðir sem einginn íslendíng-
ur þekti áður til að umbuna höfundum
lífvænlega fyrir verk þeirra. Hann sagði
að rithöfundar ættu skilið að lifa einsog
menn. Hann hafði fundið upp órétttrúar-
legar aðferðir til að selja bækur. Af
þessum merkilega forleggjara, sem al-
staðar var finnanlegur nema í forlagi
sínu, fóru miklar sögur: hann leitaði uppi
höfunda landsins, góða sem illa, og samdi
við þá á hlaupunum um að gefa út bækur
þeirra svo tilbúnar sem hálfgerðar eða
ógerðar, já meira að segja var ekki altaf
að pexa um brot úr prósentu við mann þó
hann keypti af honum útgáfurétt að bók
sem var í hæsta lagi aðeins lausleg
ráðagerð. Það var altíeinu orðið ábata-
vænlegra á Islandi að vera rithöfundur en
kontóristi, og menn sem höfðu framið
einhver pappírsspjöll sakir æskuveikleika
fyrir mart laungu, uppgötvuðu altíeinu að
þeir áttu gullnámu i skotöldum sínum.
Menn sem höfðu klandað alt sem þeir
tóku sér fyrir hendur í lífinu, uppgötvuðu
nú að rithöfundar gátu þeir að minsta-
kosti orðið þó alt um þryti. Sagt var að
þessi nýi forjeggjari hefði á stuttum tíma
komið sér upp mesta handritasafni í
einkaeign á Islandi og þótt víðar væri
leitað.
Árangurinn af byltíngu þeirri sem
Ragnar Jónsson gerði á bókamarkaðinum
var meðal annars sénn í því að rithöfund-
um hérlendum var altíeinu orðið kleift að
helga sig bókmentastarfi einu saman, það
kom í ljós að í þessu fámenna landi gat
þrifist álitlegur hópur atvinnurithöfunda,
en áður var segin saga að höfundar máttu
helst ekki vera að því að skrifa bækur,
urðu að rænast í að sinna þessu tíma-
freka nákvæmnisstarfi einkum þeim
stundum þegar þeir voru orðnir sljóir og
uppgefnir af daglegu brauðstriti. Það er
beinum eða óbeinum tilverknaði Ragnars
Jónssonar að þakka að hér lifa nú fleiri
menn sem talist geta rithöfundar að
atvinnu en í sumum miljónalöndum; hitt
er ekki honum að kenna, og reyndar ekki
heldur hægt að finna höfundunum til
foráttu, þó gáfa þeirra allra hafi ekki enst
til að skapa þeim frambúðaratvinnu loks
þegar búið var að leggja þeim hin ytri
gögn í hendur.
En þrátt fyrir hina gífurlegu útþenslu
bóksölunnar sem við eigum Ragnari
Jónssyni að þakka meir en nokkrum
öðrum manni, þá get ég ekki orða bundist
um það, að þessi stórvirki forleggjari og
mikli bóksali sker sig úr öllum þeim
forleggjurum sem ég hef kynst fyr og
síðar í mikilsverðu atriði: ég hef aldrei
orðið var við að hann gæfi út bækur til að
hagnast á því, enda hefði hann þá varla
rekið forlag sitt með þeim aðferðum að
láta hag höfundanna sitja í fyrirrúmi; —
ég leyfi mér líka að efast um að hann hafi
nokkurntíma hagnast á nokkurri bók,
nema ef vera skyldi Heimilisritinu. Það
sem auðkendi starfsemi hans á þessum
vettvángi, einsog öðrum sem vissu að
listum, var virðíng sú sem honum er í
blóð borin fyrir menníngarhlutverki
Sjá nidurlag
á bls. 21
Sagt hefur verið, að engin list fái
dafnað og þróast án utanaðkomandi
stuðnings, og að það sé eins víst, að
ekkert verði til af sjálfu sér. Sagan segir
okkur frá listamönnum, sem virtust
fæddir á réttum tima, á réttum stað og
við rétt skilyrði. Einnig segir sagan okkur
frá öðrum, sem virtust fæddir á röngum
stað og á röngum tíma og hlutu átakanleg
örlög. Af slíku þekkjum við nóg af
spjöldum íslenzkrar sögu. — En það má
snúa þessu við, því að það er alveg víst, að
ekki þurfa allir listamenn sömu skilyrði
til að njóta sín, sumir sprotar eru líka
harðgerðari en aðrir og þurfa sérstakan
jarðveg til að blómstra. Svo eru jafnvel til
þeir, sem virðast nærast á því að fæðast á
röngum tíma, röngum stað og við röng
skilyrði.
Frjóangar listarinnar eru þannig
margir og mismunandi og þurfa ólíkar
aðstæður til að bera ávöxt — þannig eru
einbúarnir í flóru hrjóstrugrar villi-
merkurinnar ekki síður augnayndi en
suðrænar skrautjurtir — „sólvermdar í
hlýjum garði“.
Dregið saman í hnotskurn má af þessu
ráða, að það séu rétt skilyrði, sem öllu
máli skipta um vöxt og viðgang alls þess,
sem lifir og hrærist í mannheimi, og eru
það engin ný sannindi, þótt þau verði
aldrei svo gömul, að þau vefjist ekki fyrir
einhverjum. Mönnum hafa lengi verið
þau lögmál ljós, — að hinn harðgerði
stofn getur úrkynjast, fái hann of mikla
gróðurvirkt í kringum sig og veikbyggð
jurt flosnar upp, hljóti hún ekki aðhlynn-
ingu í frjórri gróðurmold.
Þetta er kjarni málsins, og í beinu
framhaldi vil ég minna á, að heyri
franskur maður mikils manns getið, spyr
hann strax um konu hans, — sé viðkom-
andi einhleypur, spyr frakkinn um móður
hans eða föður. Hann vill sem sagt ganga
úr skugga um, úr hvaða jarðvegi mikil-
mennið er sprottið. Þetta er hárrétt
rökfræði, því að án stuðnings og eðlilegra
vaxtarskilyrða visnar allt og deyr.
Þessar heimspekilegu hugleiðingar eru
til komnar i tilefni þess, að ég las á
dögunum viðtal við hinn óumdeilanlega
höfðingja íslenzkrar listar, Ragnar Jóns-
son í Smára, sem verður 75 ára í dag. Mér
varð þá litið til baka yfir sviðið, og
hugleiddi um stund, hvernig umhorfs
væri, ef Ragnars hefði ekki notið við.
Þetta hlýtur að vera svipuð kennd og
vaknar upp í fransmanninum, því að
Ragnar Jónsson hefur verið vígður list-
inni — tengdur henni andlegum blóð-
böndum um áratugaskeið. Og líkt og
menn hugsa einatt til þeirra, er vígðir
eru umbrotamiklum persónuleikum,
spurði ég sjálfan mig: „Hvernig skyldi því
víkja við, að menn eins og Ragnar
Jónsson hafi haft þrek, hugrekki og
þolinmæði til að eltast við jafn
duttlungafullar, mislyndar og eigingjarn-
ar manneskjur og við íslenzkir listamenn
erum óneitanlega?” Við bætist, að hann
dregur einungis fram Ijosu hliöarnar á
þessu fólki á málþingum „Listamenn eru
bctra og meira fólk en aðrir“. Að lesa
slík gullkorn framkallar svipaða tilfinn-
ingu og fengi maður allt í einu yfir sig
vatn úr kristalstærri fjallalind, þar sem
maður er staddur á hóteli í einhverju
iðnvæddu ríki nútímans og horfir döprum
sjónum á líflaust illaþefjandi streymið úr
vatnshönunum leika um hendurnar.
Ragnar Jónsson hefur um áratugaskeið
verið ódeigur við að fylla upp í eyður þær,
er afskiptaleysi og vanmat hafa myndað í
menningarlífi þjóðarinnar. Hann er
brautryðjandi um fjölmargt og hefur
margoft lagt sig í áhættu í samskiptum
sínum við listamenn. Með vísun á útgáfu-
starfsemi hans væri ekki nema rétt, að
listamenn sneru dæminu við og gæfu út
myndarlegt rit honum til heiðurs.
Máski verður skapgerð þessa brim-
brjóts athafna á listasviði best lýst með
sögu, er íslenzkur námsmaður og góðvin-
ur minn sagði mér í Múnchen fyrir meira
en tveim áratugum. — Hann var á
ferðalagi með Ragnari og höfðu þeir og
fleira fólk ekið um vegleysur. Land-
mannalaugar — Skaftártungur —
P’jallabaksleið. Ragnar festi þá jeppa sinn
illa og náðist hann ekki upp með góðu
móti.
Ragnar tekur þá upp tjakk einn mik-
inn, langan og skakkan og keyrir undir
hlið bílsins. Slíkur var þá hamagangurinn
í Ragnari, að tjakkurinn fór utan í bílinn,
dældaði hann og reif þar gat. Blöskraði
sumum aðfarirnar, er á horfðu og þótti
atgangurinn óþarflega mikill og gróf-
gerður og létu það á sér skiljast. En
Ragnar segir þá: „Haldið þið að ég vilji
eiga bíl, sem ekki má sjást á!“ — Ég
gleymi þvi ekki hve vinur minn hló
hjartanlega, þegar hann sagði mér þessa
sögu. Ég spurði hann þá hvort bíllinn
hefði náðst upp. Já, eins og skot sagði
strákur!
Slíkur er Ragnar, — þótt allt spóli og
sökkvi, þá skiptir öllu máli að drífa
hlutina áfram og halda aflvélinni gang-
andi og sýndu viðbrögðin að Ragnar er
maður ekki einhamur. Ragnar Jónsson
vill áreiðanlega ekki eiga vini, sem ekki
rná sjá á. Því hefur hann vísast valið sér
torfærujeppa og listamenn að förunaut-
um í gegnum tíðina.
Bragi Ásgeirsson.
* Ragnar Jónsson verður að heiman í dag.