Morgunblaðið - 11.07.1979, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 11. JÚLÍ1979
Hestamenn á
ferð um Djúp
Bæjum, 5. júlf.
ÞAÐ ER EKKI á hverjum degi
sem hópur reiðmanna sést hér um
slóðir nú til dags, og mátti því til
nokkrar tilbreytni telja, er hér að
Bæjum renndu um vegi ferða-
menn fjórir á 13 gæðingum með
ferða- og tjaldbúnað til útilegu úti
í guðsgrænni sumarnóttinni. En
menn þessir voru bræður tveir frá
Isafirði, Kristmann og Jón
Kristmannssynir, Rögnvaldur
Ingólfsson, Bolungarvík og Guð-
mundur Helgason, Hnífsdal.
Frá ísafirði lögðu þeir félagar
upp í leiðangur þennan s.l. laug-
ardag, og var fyrsti og annar
áfangi þeirra að Borg í Skötufirði,
þar sem þeir gistu í tjöldum
sínum, en héldu síðan næsta dag
fram Skötufjarðarbotn og upp þar
sem heitir Garðalág, uppi á Skötu-
fjarðarheiði, en yfir þá heiði fóru
þeir síðan og ofan í Heydal í
Mjóafirði, þar sem þeir gistu
næstu nótt í tjöldum sínum.
Einstigi kváðu þeir vera þarna
upp á fjallið úr Skötufirði, og
hefði þar til forna verið hlaðið svo
upp á kafla, að ennþá stæði, og
gamlar reiðgötur lægju þar yfir
heiðina, sem þeir töldu nauðsyn-
legt að merktar væru, svo að ekki
fyrntist leiðin og enginn rataði
þar yfir, er fram liðu stundir.
Eftir þessa erfiðu fjallaferð lá
svo leið þeirra félaga úr Mjóafirði
yfir hestakleif ofan í Isafjörð og
sem leið liggur fram í Langadal,
þar sem við var snúið og út eftir
barna er verið að skipa upp hestum úr Fagranesinu, en þeir komu með skipinu frá Bæjum. Fjórir
ísfirðingar riðu kringum Djúp með 13 hesta og luku hringnum með því að sigla með Fagranesinu til
ísafjarðar.
Mynd: F.H.
Þórður Jónsson skrifar:
Nýjar uppgötvanir í
sameindalíffræði
Sú skoðun, að þróunarskeið
vísindamna markist af bylting-
um í hugsunarhætti og vinnu-
brögðum nýtur mikils fylgis
meðal vísindasagnfræðinga og
heimspekinga. A milli bylting-
anna séu svo tímabil, er unnið sé
með fastmótuðum hugtökum eft-
ir viðteknum reglum. Einhverj-
um kann að þykja, sem hér sé
um ofeinföldun að ræða, og er
það eflaust rétt. Byltingarkenn-
ingin er hins vegar augljóslega
ekki alveg út í hött, sé litið í
fljótu bragði yfir sögu vísind-
anna.
Ef bylting er á ferð í einhverri
vísindagrein um þessar mundir,
er það í sameindalíffræði og
skyldum greinum, lífefnafræði
og erfðafræði. Frá því er gerð
erfðaefnisins DNA fannst árið
1953, hafa orðið stórstígari
framfarir á því sviði en nokkru
sinni fyrr, þótt enn sé langt í
land, að menn öðlist skilning á
starfsemi frumunnar, frumeind
lífsins. Á allra síðustu árum
hefur opnazt víðari sjóndeildar-
hringur í sameindalíffræði en
bjartsýnustu menn þorðu að
vona, með tilkomu nýrra að-
ferða, er gera vísindamönnum
kleift að breyta og meðhöndla á
ýmsa vegu erfðaefni fruma.
Þessar aðferðir, er nefndar
hafa verið einu nafni erfðaverk-
fræði, hafa bæði varpað nýju
ljósi á eðli frumunnar og gefið
fyrirheit um margvíslega hag-
nýtingu í læknisfræði og land-
búnaði. Svo að dæmi sé nefnt,
tókst vísindamönnum í fyrra að
fá bakteríu til að framleiða
insúlín og vinnur nú eitt stærsta
lyfjafyrirtæki Bandaríkjanna að
rannsóknum til undirbúnings
magnframleiðslu á insúlíni í
bakteríum. Vonir standa til, að í
framtíðinni verði unnt að búa til
flesta eða ai a hormóna með
þessu móti og jafnvel lækna
erfðasjúkdóma.
Á undanförnum tveimur árum
hefur ýmislegt nýtt komið í ljós í
sambandi við starfsemi og gerð
genanna (erfðavísanna). Hvert
gen er eins konar uppskrift fyrir
próteini. Þessi uppskrift er skráð
á efnafræðilegu dulmáli í DNA
sameindum frumukjarnans.
Hver DNA sameind er tvöföld
keðja, gerð úr efnaeiningum,
sem oftast eru auðkenndar með
fyrsta bókstafnum í efnafræði-
legum heitum þeirra, A, G, C, T.
DNA keðjan hefur þann ein-
stæða eiginleika að geta klofnað
eftir endilöngu, en skriðið saman
á nýjan leik og verið jafngóð á
eftir. Þegar DNA sameind í
frumukjarnanum er í klofnu
ástandi, myndast önnur sam-
eind, nefnd RNA, sem er ná-
kvæm eftirmynd DNA sameind-
arinnar að því leyti, að hún
hefur að geyma sömu uppröðun
á A, G, C, T og upprunalega
DNA sameindin. Síðan flyzt
RNA sameindin út í umfrymið
utan frumukjarnans og stýrir
próteinmyndun. Talið er, að allir
eiginleikar frumunnar ráðist af,
hvaða prótein hún myndar, svo
að Ijóst er, hversu mikilvægt er
að skilja þetta ferli.
I ljós hefur komið, að veruleg-
ur hluti DNA sameinda er alls
ekki nýttur. Sum genin eru slitin
sundur af A, G, C, T hlekkjum,
sem tilheyra engri próteinupp-
skrift. Hlutverk þessara auka-
hlekkjara hefur verið vísinda-
mönnum mikil ráðgáta. Sá hluti
RNA sameindanna, sem svarar
til aukahlekkjanna, er fjarlægð-
úr áður en þær berast út í
umfrymið, þótt ekki sé enn alls
kostar ljóst, hvernig það gerist.
RNA sameindirnar hafa því á
endanum að geyma samfelld
fyrirmæli um próteingerð.
Eðlilegt er, að spurt sé, hvern-
ig standi á tilvist erfðaefnis, er
hafi engu hlutverki að gegna við
próteinmyndun. Búast má við,
að á næstu árum verði þessi
spurning ofarlega í hugum sam-
eindalíffræðinga. Uppi eru ýms-
ar getgátur. Tilraunir á músum
hafa sýnt, að sé aukahlekkjum
DNA sameindanna breytt, getur
RNA myndun truflazt og pró-
teinframleiðsla stöðvazt. Ekki
hefur fengizt skýring á þessu.
Líklegast er talið, að auka-
hlekkirnir séu leifar frá fyrri
þróunarstigum og hafi að geyma
upplýsingar, er ekki séu nýttar
lengur. Aukahlekkirnir kunnna
því að geta varpað nýju ljósi á
þróunarsöguna. Ennfremur gefa
aukahlekkirnir frumum aukið
svigrúm til stökkbreytinga.
Væru þeir ekki fyrir hendi, hefði
breyting á einum hlekk DNA
sameindar venjulega í för með
sér eyðileggingu á heilu geni.
Oftast leiðir þetta til dauða
frumunnar. Hins vegar má
ímynda sér, að stökkbreyting í
aukahlekkjum skipti engu máli í
flestum tilvikum, en hana megi
nýta, sé hún til hagsbóta. Sé
þessi tilgáta rétt, leiðir hún til
talsverðrar breytingar á þeim
hugmyndum er menn hafa gert
sér um þróun lífvera og sýnir
enn betur en áður, hve starfsemi
frumunnar er hugvitssamleg.
Gen (A) er hluti DNA keðju með aukahlekkjum (ljósir). RNA
sameind (B), nákvæm eftirmynd DNA keðjunnar. myndast. Sá
hluti RNA sameindarinnar. er svarar til aukahlekkja, er
fjarlægður (C). Ný RNA sameind, samfelld uppskrift fyrir prótein,
verður til (D) og berst út í umfrymið til að stjórna próteinframl-
eiðsiu (E).
Og vei þeim sem ei virðir
skáldhkap þann
sem veru leikinn yfkir kringum
hann.
Þannig kveður góðskáldið okkar
Tómas Guðmundsson. Maður sem
hefir horft á lífið augum alvöru-
mannsins, maður sem ekkert
aumt getur litið án þess að rétta
hönd til varnar, enda bera kvæði
Tómasar það með sér að þar er
mannvinur að baki. Maður sem á
erfitt með að sjá nokkurt líf
glatast.
Oft er okkur bindindismönnum
svarað með því að okkur komi hitt
og þetta ekki við ef við erum að
reyna að beina mönnum inn á
þrönga veginn. En þar er einnig
Tómas á öðru máli. Hann segir:
Því meðan til er böl sem
bætt þú gast
og barÍNt var á meðan
hjá þú saat,
er óián heimHÍnH einnig
þér að kenna.
Þetta kom mér í huga þegar ég
las í fimmtudagsblaði Mbl. erindi
Svante Nueanders sem hann flutti
á ráðstefnu um áfengismál hér á
landi í vetur og einnig grein í
blaðinu á sunnudag sem tekin er
úr þýsku blaði.
Það er talað um meiri fræðslu
um áfengis- og fíkniefnamál og
þeir tala hæst sem ekki vilja
hlusta á neina fræðslu eða láta
reynsluna, sem ólygnust er, fram
hjá sér fara og gefa henni engan
gaum. Sameinuðu þjóðirnar hafa
Árni Helgason:
Öll
berum
við
ábyrgð
lagt sinn skerf til rannsókna í
þessum efnum og niðurstöðurnar
eru á engri tæpitungu. Þar er
staðfest það sem við erum alltaf
að minna á að því auðveldara sem
er að ná í þess þessi efni því meir
eru þau notuð og hver hamla sem
sett er á og hversu lítil sem hún er
miðar til bóta. Þessari fræðslu er
ekki gaumur gefinn og menn
halda áfram úti í foræðinu. Það er
mikið talað um frelsi í þessu og
þessu, frelsi til alls, og kannski er
þessi hugsun að verða okkur til
falls hér á landi. Menn vilja fá
frelsi til að drekka sitt vín, reykja
sína sígarettu o.s.frv. En einn
daginn vakna menn upp við vond-
Fyrsta landa-
bók B jöllunnar
Stóra-Bretland
land og þjóð
Höfundur: Francis Coleman
Þýðandi:
Sigurður R. Guðjónsson
Bjallan hf.
Reykjavík 1978
BJALLAN er byrjuð að gefa út
bókaflokk hún nefnir „Landabæk-
ur Bjöllunnar." Tvær bækur úr
flokki þessum eru komnar út fyrir
nokkru og fleiri munu væntanleg-
ar. Bækurnar eru úr enskum
flokki landafræðibóka sem, að
sögn Bjöllunnar, hafa verið þýdd-
ar á fjölmörg tungumál og hvar-
vetna notið mikilla vinsælda.
Bókin um Stóra-Bretland er
glæsileg í útliti, prýdd mörgum
myndum í litum.
Yfirskriftir á efni eru þrjátíu og
því víða komið við í sögu lands og
þjóðar.
Fyrsti kaflinn fjallar um upp-
runa Breta: „... Við lok ísaldar
voru íbúar Bretlands nokkur þús-
und veiðimenn —
Annar kaflinn nefnist: „Þéttbýlt
og töfrandi land“. Þar segir að
þegar á heildina sé litið þyki
flestum Bretland heillandi land.
í kaflanum „Bresk áhrif“ er sagt
að líta megi á Bretland sem eitt að
sköpurum nútíma heimsmyndar.
„Heimilislíf" — í þeim kafla er
sagt frá eigendastolti og virðingu
fyrir einkalífi. „Tómstundir og
ánægja" greina frá því hve Bretar
séu heppnir, að eiga völ á svo
margþættum tómstundum að þar
get allir fundið eitthvað sem
hentar.
„íþróttaþjóð". Þar er m.a. frá
því sagt að mörg þúsund manns
eyði meiri hluta frítima síns í alls
konar íþróttir og þeim til við-
gangs.
„Breyttir kennsluhættir" greina
m.a. frá því að: „vegna mikillar
gagnrýni skóla- og stjórnmála-
manna hafi verið teknir upp fjöl-
brautaskólar, sem taka við öllum
nemendum."
„Búðir og innkaup“.“ Þar kemur
fram að stórmarkaðir hafa breiðst