Morgunblaðið - 24.02.1980, Síða 4

36
Frú
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. FEBRÚAR 1980
Guðrún Lára Ásgeirsdóttir:
Guðrún Lárusdóttir
rithöfundur og alþingismadur
Guðrún Lárusdóttir
Sr. Sigurbjörn Ástvaldur Gíslason.
Ein í hópi mik-
ilhæfustu íslenskra
kvenna á þessari öld, frú
Guðrún Lárusdóttir
rithöfundur og al-
þingismaður, hefði
orðið 100 ára 8. janúar s.l.
hefði henni enst til
Jiess aldur.
I tilefni minn-
ingar hennar birtir
blaðið hér erindi eftir
dótturdóttur hennar,
Guðrúnu Láru Ás-
geirsdóttur að Mæli-
felli. — Hefur höfundur
áður flutt það hjá
ýmsum félagas-
amtökum og það verið
birt í „Heimilispóstinum“,
blaði fyrir vistfólk og
starfsfólk Elli-
heimilisins Grundar
og aðra.
Þegar til tals kom, að ég ritaði
nokkurn fróðleik um líf og starf
ömmu minnar, Guðrúnar Lárus-
dóttur rithöfundar, fannst mér að
undan því mætti ekki skorast,
þótt ærinn vandi sé á höndum.
Einkum vegna þess, að mörg
ykkar muna hana og hafið þekkt
hana. Svo er ekki um mig. Hún
lést rúmum tveim árum, áður en
ég fæddist. Er því stuðst hér að
mestu við ritaðar heimildir, en
minnast má þess, að ég ólst upp á
heimilinu, sem hún hafði mótað,
að Ási með foreldrum mínum og
afa, en hann átti þar heima til
dauðadags 1969, ekkjumaður í
rúm 30 ár. Fjarlægðist minning
Guðrúnar Lárusdóttur aldrei þar,
sem hann var — né heldur með
börnum þeirra sem eftir lifðu, en
þau voru Lárus, Halldór, Gísli
Friðrik og Lára.
Þá er þess að geta, að 1976 kom
út bók um afa í Ási, lítil bók um
afkastamikinn mannvin, gefin út
af Gísla Sigurbjörnssyni á
Grund, en andvirði hennar er
varið til líknar- og mannúðar-
mála, eins og mörgum mun kunn-
ugt. Enda þótt í ráði sé, að áþekk
bók verði skrifuð um Guðrúnu
Lárusdóttur, fer ekki hjá því, að
hennar sé oft getið í bókinni um
mann hennar. Áhuga- og bar-
áttumálin voru svo mörg sameig-
inleg, að ein er sagan beggja á
flesta grein. Kemur það skýrt
fram hjá aðalhöfundi bókarinnar,
sr. Jóni Kr. ísfeld, sem lagt hefur
mikla alúð við þetta verk.
Því verður fyrir mörg ykkar
um upprifjun að ræða. Þið þekkið
nöfnin, sem koma við sögu Guð-
rúnar Lárusdóttur, af því að hún
var samtíðarmaður flestra ykkar.
Ákjósanlegt hefði verið að tala
um hana einkum sem rithöfund
og skáld, enda koma viðhorf og
áhugamál svo glögglega fram í
sögum hennar og ritgerðum. En
til slíks þarf mikla vandvirkni og
bókmenntalega þekkingu og yrði
umfjöllun mín því ónóg. Þess
vegna skulum við minnast með
hefðbundnum hætti nokkurra at-
riða æfi hennar.
Guðrún var fædd að Valþjófs-
stað í Fljótsdal 8. janúar 1880.
Síra Lárus faðir hennar var þá
prestur þar og prófastur Norð-
Mýlinga, en síðar lengi fríkirkju-
prestur á Reyðarfirði og loks í
Reykjavík. Hann var sonur síra
Halldórs prófasts í Glaumbæ og
alþingismanns á Hofi í Vopna-
firði Jónssonar prests í Steinnesi
Péturssonar, og Elísabetar
Björnsdóttur prests í Ból-
staðarhlíð Jónssonar, en frá síra
Birni er hin fjölmenna og nafn-
kennda Bólstaðarhlíðarætt kom-
in. Móðir síra Lárusar var
Gunnþórunn Gunnlaugsdóttir
prests Oddsens. Er í frásögur
færandi, að fjórir synir prófasts-
hjónanna á Hofi urðu prestar.
Elstur þeirra var síra Gunnlaug-
ur, sem dó ungur á Breiðabólstað
í Vesturhópi, þá síra Jón síðast
prófastur á Sauðanesi, síra Lárus
og loks síra Þorsteinn á Mjóafirði
eystra.
Móðir Guðrúnar var Kirstín
Pétursdóttir Guðjohnsen, en fað-
ir hennar var fyrsti organisti við
Dómkirkjuna í Reykjavík og
gegndi því starfi í 37 ár. Var hann
brautryðjandi raddæfðs söngs
hérlendis, samdi lög og gaf út
sálmasöngbækur og hefur verið
nefndur faðir sönglistar á
Islandi. Kona Péturs var Guðrún
Lárusdóttir Knudsen, áttu þau 15
börn, en Kirstín dóttir þeirra var
fóstruð upp á heimili dr. Péturs
Péturssonar biskups frá Víðivöll-
um.
Guðrún fluttist kornung með
foreldrum sínum að Kollaleiru í
Reyðarfirði, þar sem heimili
þeirra stóð fram undir aldamót.
Um æskuheimilið segir Guðrún
Jóhannsdóttir frá Brautarholti
m.a. í formála að ritsafni ömmu
minnar:
„Æskuheimili frú Guðrúnar
hefur verið með glæsilegum
myndarbrag og menningarsniði.
Hjá föður sínum naut hún hinnar
bestu uppfræðslu, var hún því vel
að sér í bóklegum fræðum. Frá
móður sinni hafði hún hina ágæt-
ustu tilsögn í öllum kvenlegum
störfum, en hún var annáluð fyrir
fallega og margbreytilega handa-
vinnu sína. Vissulega hefur verið
vinningur að alast upp við þær
siðvenjur og hætti sem síra Lárus
og frú Kirstín höfðu á heimili
sínu. Söngur og hljóðfærasláttur
var þar ríkur þáttur, enda átti
frúin snilligáfu tónskáldsins. Má
nefna, að prestshjónin stofnuðu
kór með börnum sínum, Valgerð-
ur söng sópran, Guðrún milli-
rödd, Halldór tenór og Pétur
bassa. Þarf ekki getum að því að
leiða, hve þessi samstillta, söng-
elska fjölskylda hefur í ríkum
mæli átt hamingju heimilislífs-
ins, hið æðsta og besta, sem á
jarðríki gefst."
í vöggugjöf hafði Guðrún hlot-
ið þá menntun hjartans, sem
mannkærleikinn einn getur gróð-
ursett í hugi manna. Svo einlæga
löngun hafði hún til að láta gott
af sér leiða, að strax um ferming-
araldur skrifaði hún blað fyrir
sveitunga sína, þar sem hún
samdi eða þýddi sögur og birti
hugleiðingar, sem henni þótti
eiga erindi til þeirra.
Til Reykjavíkur fluttist fjöl-
skyldan á Kollaleiru 1899, og átti
Guðrún þar heima til æfiloka.
Vakti hún fljótt athygli fyrir
einarðlegar skoðanir sínar og
þátttöku í félagsmálum, sem þá
var óvanalegt um konu. Tvítug
hafði hún þýtt tvær bækur; sú
þekktari þeirra, Kofi Tómasar
frænda, var hið merkasta fram-
lag í baráttunni gegn kynþátta-
misrétti. Þrem árum síðar komu
út fyrstu frumsamdar smásögur
hennar í safninu Ljós og skuggar.
Árið 1902 giftist hún Sigur-
birni Ástvaldi Gíslasyni guðfræð-
ingi frá Neðra-Ási í Hjaltadal,
sem lengi var stærðfræðikennari
við Vélskóla íslands og Kvenna-
skólann í Reykjavík. Hann vígðist
síðar prestur að Elliheimilinu
Grund í Reykjavík, en hann var
einnig aðalhvatamaður að stofn-
un þess. Varð þeim hjónum 10
barna auðið, en misstu þrjú
þeirra í bernsku og æsku. Getum
við nærri, hversu stórt starfssvið
hennar hefur verið á vettvangi
heimilisins, þó að góðar stúlkur
væru ætíð til aðstoðar, enda
eftirsótt að komast í vist að Ási.
Börnin 10 voru fædd á rúmum 20
árum, hið yngsta 1924, og heimil-
ið afar gestkvæmt, einkum vegna
margvíslegra líknarstarfa hjón-
anna. Stóð heimili þeirra í Ási frá
1906, en það hús reistu þau í
Vesturbænum hið næsta Hofi,
húsi síra Lárusar föður hennar;
voru þar mikil tún og búskapur
nokkur, enda byggðin enn lítil
utan miðbæjarins.
Höfuðáhugamál Guðrúnar Lár-
usdóttur, trúmálin og mannúð-
armálin, knúðu hana til að skrifa.
Hún skrifaði til að flytja boð-
skap, til að verða til blessunar, til
að stuðla að réttlæti og mannúð
smælingjunum til handa. Hún
hafði unun af að skrifa og vakti
oft eftir strangan vinnudag við
skriftir, því að hún var ekki sú
kona, sem hlífði sér við erfiðari
verkum heimilisins, hún var kon-
an, sem fór fyrst á fætur, konan,
sem bar ljósið um bæinn. Fyrsta
skáldsaga Guðrúnar, Á heimleið,
kom út 1913 og síðan Sigur 1917.
Þá smásögusafn 1918 og enn
skáldsagan Brúðargjöfin 1922.
Guðrún varð bæjarfulltrúi í
Reykjavík 1912 og fátækrafull-
trúi sama ár og hlóðust þá á hana
mikil umsvif og erfið, en á þeim
árum var slmenn fátækt í bæn-
um. Framfærslufulltrúi var hún
svo frá 1930. í grein um hana
segir síra Þorsteinn Briem, að í
öilum störfum Guðrúnar Lárus-
dóttur beri yfir, að hún var
ráðunautur og hjálparmaður þess
mikla fjölda fólks, sem hennar
leitaði í margvíslegum raunum og
einkamálum. Það var næstum
óskiljanlegt, segir hann, hvernig
hún með fullt hús barna og hið
yngsta oftast á brjósti, hafði tíma
til að sinna öllum. Því að úrlausn-
ir hennar voru engar skyndiaf-
greiðslur. Marga þurfti oft að
finna til þess, að einn fengi lausn
vandamála sinna, hvort heldur
var atvinna, húsnæði, aðstoð
handa sjúkum eða björg fyrir
fátækt heimili. Heim til hennar
var komið með viðkvæmustu mál-
in, hinar þyngstu móðuráhyggjur
og sálarstríð, bæði í trúarefnum
og margvíslegu heimilisböli. —
í þessu vandamikla skriftar-
föðurstarfi, sem útheimtir full-
þroska trú, trausta skapgerð og
næman skilning, uxu svo þær
greinir, sem hún var kunnust af,
ritstörfin og þjóðmálastörfin.
Hún þráði að styðja þau mál, sem
hún vissi brýnust af sinni marg-
háttuðu reynslu og mannlífs-
þekkingu. Tók hún því af áhuga
þátt í ýmsum félagsmálum, var
lengi formaður í Trúboðsfélagi
kvenna, Kristilegu félagi ungra
kvenna og félagi húsmæðra og
starfaði mikið fyrir Góðtempl-
araregluna. Guðrún sigldi einnig
utan til að kynna sér líknarmál
og sat ýms þing þar að lútandi.
Lét hún réttindamál kvenna
einnig til sín taka og sat lands-
fundi þeirra. I áðurnefndum
formála ritsafns hennar segir, að
hún hafi ekki komist hjá því að
vinna á opinberum vettvangi,
vegna þess að þeir, sem kynntust
henni, fundu, hve mikilsvert var
að fá að njóta starfskrafta henn-
ar. Hún vakti traust manna, öll
framganga hennar lýsti þreki og
mildi og var þrungin lífi og
starfsfjöri. Og svo var annað, að
það var blátt áfram samvisku-
spurning fyrir hana að liggja ekki
á liði sínu, en leggja fram alla
krafta sína til stuðnings þeim
málefnum, sem til góðs máttu
verða fyrir land og þjóð.
Næsta skáldsaga Guðrúnar,
Þess bera menn sár, sem lesin var
fyrir fáum árum í útvarpið við
miklar vinsældir, kom út 1932—
35, en á dánarári hennar 1938
Systurnar og Sólargeislinn hans.
Ótaldar eru hér fjölmargar smá-
sögur, greinar, erindi og bókaþýð-
ingar, sem víða birtust í blöðum
og tímaritum. — „Aldrei sagði
hún nei, þrátt fyrir annríki, ef
hún var beðin um jólasögu í
eitthvert blað eða framhaldssögu
í Ljósberann eða Bjarma", segir
afi minn í eftirmála ritsafnsins.
Er ritsafnið í fjórum bindum,
gefið út 1949 og annaðist Lárus
Sigurbjörnsson, elsti sonurinn í
Ási, útgáfuna.
Kjarkur Guðrúnar Lárusdóttur
og starfsþrek leitaði sífellt fleiri
viðfangsefna. Ung steig hún í
prédikunarstól föður síns á Eski-
firði og í einni ferð þeirra hjóna
um landið prédikaði hún í kirkju
afa síns á Hofi. Einnig í Vest-
mannaeyjum, er hún kynnti
KFUK þar. Er slíkt raunar fátítt
enn í dag. Mun hugur hennar
hafa staðið til guðfræðináms,
enda er haft eftir henni: „Ég
vildi, að ég hefði verið piltur, þá
hefði ég tekið við starfi föður
míns á Reyðarfirði.“ Kvenrétt-
indi þeirra tíma voru fá.
Þar kom þó, að Guðrún Lárus-
dóttir varð alþingismaður. Var
hún önnur konan á íslandi, sem
tók sæti á löggjafarþinginu. Það
var 1930 og var hún enn alþingis-
maður, er hún lést. Síra Árni
Sigurðsson fríkirkjuprestur segir
í minningargrein, að hún hafi
verið um allt glæsilegur fulltrúi
íslenskra kvenna á þingi, enda
vinsæl og virt af þingbræðrum
sínum án tillits til flokka. Guðrún
barðist fyrir ýmsum mannúð-
armálum á Alþingi, meðal annars
að koma upp hæli fyrir vangæf
börn og fávita og heimili fyrir
drykkjumenn, einnig fyrir bættri
húsmæðrafræðslu. Hún var heil
og djörf í baráttu sinni, hopaði
hvergi og ætíð sterkur málsvari
kristinnar menningar.
Elsta dóttir Guðrúnar, Kirstín
Lára, var spurð, hvort ekki væri
erfitt, að móðirin væri svo mikið
fjarverandi. „Við fundum ekki til
þess,“ svaraði hún, „það var
okkur eðlilegt. En þegar mamma
var komin heim, fannst mér hún
hafa lokað úti allar áhyggjur af
öðrum og þá var hún aðeins
mamma." Því að hún var lífið og
sálin á glaðværu heimili sínu.
Svo kom hið mikla reiðarslag.
Hinn 20. agúst 1938 drukknaði
Guðrún Lárusdóttir og tvær dæt-
ur hennar, Guðrún Valgerður og
Sigrún Kristín, í Tungufljóti
fyrir neðan Geysi í Haukadal.
Bjargaðist afi minn og bílstjórinn
úr ánni. Varð hún því aðeins 58
ára, eldri dóttirin 22 ára, nýgift
og yngsta dóttirin aðeins 16 ára.
Mörg þúsund manns fylgdu þeim
frá dómkirkjunni og suður í
kirkjugarð, en þar flutti afi
hinstu kveðju til þeirra í logninu,
svo að mannfjöldinn heyrði vel.
Eftir genginn hvern lifir minn-
ingin með niðjum og vinum. Við
önnur kynslóðaskipti fjarlægðist
hún. Þannig er því einnig varið
um þá, sem af báru um félags-
hyggju og störf í almannaþágu.
Fátækrafulltrúinn, fórnfús og
hjartahlýr, gleymist, er þeir
hverfa, sem nutu hjálpar hans.
Baráttumálin geymd, því að þau
hafa orðið að raunveruleika í
nýjum tíma. En skapandi hæfi-
leiki skáldsins hefur sérstöðu og
lifir í verkum hans.
Nafn Guðrúnar Lárusdóttur
mun varðveitt með bókum henn-
ar. Hún var skáld hins bitra
raunveruleika síns tíma, lýsti því
lífi, sem hún fann svo sérlega að
þurfti að bæta og fegra. Hún
skrifaði. til að vinna að mannrétt-
indum og félagslegum þroska.
Hún vildi sýna þeim, er betur
máttu, hver hlutur olnbogabarns-
ins var í þjóðfélaginu. Og hún
mun hafa náð árangri þar, sem
mest var að vinna og vísa þeim
veginn til fegurra mannlífs, sem
sjálfir gerðu sér lífsgönguna erf-
iða. Skáld raunsæisins og rithöf-
undur hversdagsins ber erfiði og
þunga náunga síns honum til
léttis og sálubóta. — Guðrún
Lárusdóttir átti hæfileika til að
skynja líf hins niðurbeygða og
bar gæfu til að reisa hann af
nýju.
Guörún Lára Asgeirsdóttir,
Mnlifelli.