Morgunblaðið - 03.04.1980, Blaðsíða 16

FJALLRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 3. APRÍL 1980
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 3. APRÍL 1980
Álfaborginni
verður landið...“
Já, Kjarvat staðfærði Krist
um of að sumra dómi. En
skyldi Kristur ekki einhvern
tíma hafa komið í heimsókn í
Borgarfjörð eystri? í þessa
yndisfögru álfabyggð, sem á
sér enga samsvörun í mann-
heimi og er umgirt fjöllum af
öðrum heimi. Kolsvörtum
hamraskriðum sem geta
breytt um lit eins og myndir
Kjarvals sjálfs. Það fer eftir
sól og skuggum í okkar eigin
brjósti, hvað við sjáum í
myndum hans. En fjöllin á
æskuslóðum hans eru nálæg
og vinaleg. Samt getur hann
skellt saman og gert óskapleg
dyrfjallaveður þarna í Borg-
arfirðinum. Þá koma svipir af
fjallinu, gerningaveður,
kannski af völdum Nadda, sem
sagt er að hafi yljað ferða-
mönnum undir uggum í
Njarðvíkurskriðum —
Krossmark með fornri áletrun
þess efnis, að menn eigi að
gera bæn sín til Krists, stend-
ur í skriðunum, þar sem bratt-
ast er ofan í sjó — það er úr
pápísku.
En tíminn er gagursamur og
ekki við eina fjöl felldur,
jafnvel þótt hann standi kyrr
eins og í fjöllum þessa huldu-
heims. Konurnar í Desjarmýr-
arsókn í Borgarfirði eystra
mynduðu samtök til að fá
altaristöflu hjá Kjarval í
kirkjuna sína og héldu fast við
málstað sinn.
Kjarval kom til Borgar-
fjarðar og málaði myndina og
höfðu þær hann í fæði til
skiptis, enda átti hann ekki
fóður undir fat á þessum
árum. Konurnar töldu það
engan veginn ganga í berhögg
við trú sína, að Kristur héldi
Fjallræðu í Álfaborginni
þeirra. Og því ekki einmitt
þar? I samræmi við það eru
litirnir og öll stemning mynd-
arinnar eins og horft sé inn í
veröld draums og ævintýra,
veröld fyrirheita sem eru ekki
af þessum heimi:
„En er hann sá mannfjöld-
ann, gekk hann upp á fjallið,
og er hann var setztur niður,
komu lærisveinar hans til
hans og hann lauk upp munni
sínum, kenndi þeim og sagði:
Sælir eru fátækir í anda, því
að þeirra er himnaríki.
Sælir eru syrgjendur, því að
þeir munu huggaðir verða...
Og svo talaði Jesús um að
þeir væru salt jarðar. Og ef
saltið dofnaði, „með hverju á
þá að selta það?“ Og hann
sagði að þeir væru ljós heims-
ins, borg sem stendur uppi á
fjalli fær ekki dulizt.
Með allt þetta í huga málaði
Jóhannes Sveinsson altaris-
töfluna í kirkjuna á Bakka-
gerði í Borgarfirði eystra, sem
var umgjörð æsku hans og
ævintýra.
Altaristaflan úr Ögurkirkju
Með elstu
altaristöflum
hérlendis
Altaristaflan úr ögurkirkju við ísafjarðardjúp.
í miðjunni er Jesús og Guð faðir með Jarðarhnöttinn en í
kringum þá eru
Ein af elstu altaristöflunum í Þjóðminjasafninu og eitt af
glæsilegustu kirkjulistaverkum safnsins, að sögn Þjóðminja-
varðar er altaristafla úr Ögurkirkju við ísafjarðardjúp. Taflan
er flæmsk og gerð á síðari hluta 15. aldar. Björn Guðnason
mun hafa gefið kirkjunni töfluna en hann dó árið 1518.
Altaristaflan er úr tré og er mestur hluti hennar útskorinn.
Á töflunni eru myndir af Jesú Kristi og Guð föður ásamt
postulunum tólf. Einn postulanna er talsvert frábrugðinn
hinum og er talið að þetta sé mynd af Birni sjálfum. Á þessum
tíma var það oft siður að ef einhver gaf kirkju einhverja muni
var mynd af gefandanum á hlutnum, svo kallaðar gjafarmynd-
ir.
Myndirnar á vængjunum þykja sértaklega vel gerðar. Á
innanverðum vængjunum myndir af boðun Maríu og af Maríu
með Jesúbarnið. A öðrum vængnum utanverðum er mynd af
krýningu Maríu á himnum og á hinum er mynd af Kristi, Guði
föður og heilögum anda sem er í dúfulíki. Guð faðir og Jesú
styðja höndum á Jarðarhnöttinn.
• Altaristáflan var í Ögurkirkju allt til þess að hún var keypt ____________
til Þjóðminjasafnsins árið 1890. Árið 1960 var gert við hana í Þjóðminjasafninu og sá Frans Ponsi listfræðingur um það
verk. Var taflan hreinsuð og litirnir festir þar sem þeir voru byrjaðir að flagna af.'
Á utanverð-
um vængjum alt-
aristöflunnar eru
myndir af krýn-
ingu Maríu á
himnum (t.h.) og
mynd aí Guði
förður, Jesú og
heilögum anda.
, . . . ,,, En á sétta mánuði var Gabríel engill sendur frá Guði til borgar í Galíleu, sem heitir
postularnir tOH. Nazaret, til meyjar, er var föstnuð manni, sem Jósef hét, af ætt Davíðs, en mærin hét María.
Á vinstri
vængnum er mynd
sem táknar
Oft engillinn kom inn til hennar og sagði: Heil vert þú, sem nýtur náðar Guðs! Drottinn sé mcð
þér. En henni varð hverft við þessi orð og tók að hugleiða, hvílík þessi kveðja væri. Og
engillinn sagði við hana: Vertu óhrædd Maria, því að þú hefir fundið náð hjá Guði. Og sjá, þú
munt buntruð verða oii fæða son: oa bú skalt láta hann heita JESÚM. Hann mun verða mikill
og verða kallaður sonur hins hæsta; og Drottin Guð mun gefa honum hásæti Davíðs föður
hans, og hann mun ríkja yfir ætt Jakobs að eiiífu, og á ríki hans mun enginn endir verða. Þá
sagði María við engilinn: Hvernig getur þetta verið, þar eð ég hefi ekki karlmann kennt? Og
engillinn svaraði og sagði við hana: Heilagur andi mun koma yfir þig og kraftur hins hæsta
mun yfirskyggja þig, fyrir því mun og það, sem fæðist, verða kallað heilagt, sonur Guðs.
/I ■'■IraaarnnAaniall Ofi__OC \
Á hægri vængnum er María með
Jesúbarnið:
Og sæl er hún, sem trúði því, að það
mundi rætast, sem talað var við hana
frá Drottni. Og María sagði:
Önd mín miklar Drottin
og andi minn hefir glaðst í Guði,
frelsara mínum.
Því að hann hefir litið á lítilmótleik
ambáttar sinnar;
Því sjá, héðan af munu allar kynslóð-
ir mig sæla segja.
Því að hinn voldugi hefur gjört mikla
hluti við mig,
og heilagt er nafn hans.
Og miskunnsemi hans varir frá kyni til
kyns
við þá, sem óttast hann.
Hann hefir máttarverk unnið með
armlegg sínum,
hefir stökt á dreif hinum dramblátu í
hugsun hjarta þeirra.
Höfðingjum hefir hann hrundið úr
hásætum og hafið lítilmótlega,
hungraða hefir hann fylt gæðum og
látið ríka tómhenta frá sér fara.
Hann hefir tekið að sér ísrael, þjón
sinn,
til þess að minnast miskunnar
sinnar,
(samkvæmt því, sem hann talaði til
feðra vora),
— við Abraham og niðja hans
æfinlega.
(Lúkasarguðspjall 1: 45—55)
n er hann sá
mannfjöldann,
gekk hann upp á
hann var sezt-
ur niður, koniu
lærisveinar hans til hans.-Og
hann lauk upp munni sínum,
kenndi þeim og sagði:
Sælir eru fátækir í anda,
því þeirra er himnaríki.
Sælir eru syrgjendur, því
að þeir munu huggaðir verða.
Sælir eru hógværir, því að
þeir munu landið erfa.
Sælir eru þeir, sem hungr-
ar og þyrstir eftir réttlætinu,
því að þeir munu saddir verða.
Sælir eru miskunnsamir,
því að þeim mun miskunnað
verða.
Sælir eru hjartahreinir,
því að þeir munu Guð sjá.
Sælir eru friðflytjendur,
því að þeir munu Guðs synir
kallaðir verða.
Sælir eru þeir, sem ofsóttir
verða fyrir réttlætis sakir, því
að þeirra er himnaríki. Sælir
eruð þér, þá er menn atyrða
yður og ofsækja og tala
ljúgandi alt ilt um yður mín
vegna. Verið glaðir og fagnið,
því að laun yðar eru mikil í
himnunum; því að þannig
ofsóttu þeir spámennina, sem
voru á undan yður.
Þér eruð salt jarðarinnar;
en ef saltið dofnar, með hverju
á þá að selta það? Það er þá til
einskis framar nýtt,' heldur er
því kastað út og fótum troðið
af mönnum. Þér eruð ljós
heimsins; borg, sem stendur
uppi á fjalli, fær ekki dulist.
Ekki kveikja menn heldur
Ijós og setja það undir mæli-
ker, heldur á Ijósastikuna; — og
þá lýsir það öllum, sem eru í
húsinu. Þannig lýsi Ijós yðar
mönnunum, til þess að þeir
sjái góðverk yðar og vegsami
föður yðar, sem er í himnun-
„Alls staðar þarf hann að
klessa Dyrfjöllum," er sagt að
Jón Helgason biskup hafi látið
sér um munn fara, þegar hann
sá altaristöflu Kjarvals. Sam-
tíminn er valtastur vina og
stundum óheimastur allra
hluta. Jón Helgason var
menntaður húmanisti, en for-
dómar gátu villt honum sýn,
líkt og öðrum dauðlegum
mönnum. Auðvitað stóð í ein-
hverju stappi út af þessari
mynd eins og altaristöflunni,
sem Kjarval málaði fyrir
kirkjuna Ríp í Hegranesi, en
sóknarnefndin neitaði að setja
upp, svo að hún hafnaði loks á
borðstofuveggnum hjá Auði og
Halldóri Laxness. Líklega
hafa fáar kirkju komizt nær
Guði en sú borðstofa.
Biskup ætlaði víst ekki að
leyfa að setja töfluna í kirkj-
una, og hafði fyrir því gildar
ástæður, þar sem var embætti
hans. Húmanismi er hvorki
titill né embætti, eins og
kunnugt er. Honum þótti sem
fleirum Kjarval staðfæra
Krist um of með Álfaborginni
og Dyrfjöllum, sagði séra
Sverrir Haraldsson skáld mér,
þegar ég innti hann eftir þessu
heima í Börgarfirði í haust, en
Sverrir þjónar kirkju þessa
rauðskeggjaða Krists í Borg-
arfirði eystra. Aldrei hefur
nein ræða á íslandi komizt í
hálfkvist við Fjallræðu Krists
þarna í Borgarfirðinum. Hann
stendur í Álfaborginni miðri
og talar til lýðsins. „Hann var
mjög dapurlegur maður ungur
með langa granna fingur,"
segir Thor Vilhjálmsson í bók
sinni um "Kjarval. „Hann
teygði handleggina skýrandi
erindi sitt fyrir fólkinu. Fólkið
hlustar, á höfuðin slær gulls-
gliti. Ætli andlitin hafi ekki
verið úr sveitinni, þau sem
voru næst Kristi, fjær renna
höfuðin fjöldans saman í
gullna eða gula breiðu sem
Fjallræðan or myndefni altaristöflunnar í kirkjunni í
Borgarfirði oystra. on hana málaði Jóhannes Kjarval. í
jólaloshók Mhl. árið 1973 ritar Matthías Johannosson um æskuslóðir
Kjarvals og minnist á altaristöfluna í Borgarfirði eystra. en í
Kjarvalskveri er minnst nokkru nánar á altaristöfiuna og Ríp í
Ilegranesi. Hér fer á eftir stutt klausa úr fyrr nefndri grein.
jfiSÉB M é i i
Kristur í