Morgunblaðið - 03.04.1980, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 3. APRÍL 1980
89
írski borgarherinn fyrir framan Liberty Hall undir vígorði sínu „Við þjónum hvorki konunginum né
keisaranum heldur Irlandi!"
Thomas J. Clarke
Markiewicz greifafrú, sem var Patrick Pearse
dæmd í fangelsi.
Eamon de Valera. síðar forseti, handtekinn i lok bardaganna.
hinu pólitíska forystuhlutverki og
uppreisnarmenn urðu kjarni írska
lýðveldishersins. Á fundinum
sagði Tom Clarke, einn reyndasti
leiðtogi bræðralagsins, að allt
benti tíl þess að foringjar þjóðern-
issinna yrðu handteknir án bar-
daga og ef það yrði látið viðgang-
ast mundu þeir glata öllu trausti
óbreyttra liðsmanna og öll hreyf-
ingin leysast upp. Connolly Sean
MacDermott og Pearse studdu
Clarke, fengu hina til liðs við sig
og að lokum var samþykkt ein-
róma að uppreisnin skyldi hefjast
næsta dag á hádegi, þótt flestir ef
ekki allir vissu að hún jafngilti
sjálfsmorði; jafnvel Pearse sagði
móður sinni að hann yrði skotinn
ásamt félögum sínum og Connolly
sagði aðspurður að hann sæi enga
möguleika á því að uppreisnin
tækist.
Uppreisnarmenn stefndu að þvi
að ná á sitt vald mikilvægum
stöðum í borginni og halda þeim
eins lengi og þeir gætu í von um að
Bretar hlífðu fögrum byggingum
og til að gera Bretum ókleift að
stjórna borginni. Þeir vonuðu, að
þá mundi írska þjóðin gera upp-
reisn og að Bretar gerðu sér grein
fyrir að þeir gætu ekki stjórnað
landinu til langframa og yrðu að
flytja her sinn burtu. Þeir héldu
jafnvel enn í þá von, að Þjóðverjar
kæmu til hjálpar þrátt fyrir allt.
Ef uppreisnin yrði bæld niður
vonuðu þeir að Irland yrði viður-
kennt sem stríðsaðili við friðar-
ráðstefnu í lok stríðsins og þeir
voru staðráðnir að selja líf sitt
dýru verði og hafa þannig sem
mest áhrif á almenningsálitið í
heiminum.
Tóku pósthúsið
Annar páskadagur, 24. apríl
1916, var bjartur og sólríkur og
götur Dublin voru fullar af fólki.
Um hádegi gengu vopnaðir menn í
dökkgrænum einkennisbúningum
fylktu liði inn á Sackwille Street
(nú O’Connell Street), en það vakti
enga athygli þar sem hergöngur
höfðu verið leyfðar í nokkur ár.
Hópurinn, sem var með Connolly í
broddi fylkingar og Pearse honum
á aðra hönd en Joseph Plunkett á
hina, gekk rakleitt að aðalpóst-
húsinu og lagði það undir sig án
mótspyrnu frá liðþjálfa og sex
vörðum sem voru á vakt með
óhlaðna riffla. Brezkur liðsforingi,
sem kom með bréf í póst, varð
fyrsti herfangi uppreisnarinnar.
Patrick Pearse gekk út á tröpp-
urnar og las fyrir furðu lostnum
mannfjölda yfirlýsingu um mynd-
un bráðabirgðastjórnar og stofn-
un lýðveldis: „írskir karlar og
írskar konur: í nafni Guðs og
horfinna kynslóða, sem skila
írlandi fornum þjóðararfi, kallar
írland börn sin fyrir milligöngu
okkar að fána sínum til að berjast
fyrir frelsi...“
Uppreisnarmenn gerðu pósthús-
ið að aðalstöðvum sínum og fóru
að búa sig undir árás, sem þeir
óttuðust að gerð yrði á hverri
stundu. Með Pearse voru Connolly,
Plunkett, The O’RahiIly, Clarke,
MacDermott og fleiri leiðtogar,
þar á meðal Michael Collins sem
síðar varð frægur. Um 1250 menn,
um 1000 úr Sjálfboðaliðssveit-
unum og um 250 úr Borgarahern-
um, höfðu hlýtt kallinu og hunds-
að afturköllun MacNeills. Um
sama leyti og pósthúsið var tekið
sótti fámenn sveit undir forystu
Sean Connolly að kastalanum, en
árásinni var hrundið enda var
henni ekki fylgt eftir af alvöru og
þar varð fyrsta mannfallið í upp-
reisninni. Nathan, aðstoðarmaður
landstjórans, sat á fundi í kastal-
anum og frétti þannig af upp-
reisninni. Ef árásinni hefði verið
fylgt fast eftir hefði kastalinn
fallið, því að þar voru fáir til
varnar. En kastalinn, miðstöð
valds Breta, féll ekki.
Annars staðar varð uppreisnar-
mönnum yfirleitt vel ágengt. Sveit
manna undir forystu Edward Daly
lagði undir sig Four Courts, þar
sem lögmenn höfðu bækistöðvar
sínar, og þungir lagadoðrantar
voru notaðir fyrir sandpoka. Sveit
undir forystu Thomas MacDonagh
og John MacBride majór, sem
stjórnaði liði íra í Búastríðinu, tók
Jacob’s kexverksmiðjuna. Þriðji
flokkurinn undir stjórn Eamon de
Valera tók Boland’s-hveitimyll-
una, en þar var hægt að fylgjast
með umferð frá Kingstown (Dun
Laoghaire), þar sem liðsauki frá
Englandi kæmi á land. Fjórði
flokkurinn undir forystu Eamon
Kent og Cathal Brugha sótti inn í
fátækrahverfið í Suður-Dublin og
Borgaraherinn undir stjórn Mark-
iewicz greifafrúar og Michael
Mallin tók almenningsgarðinn St.
Stephen’s Green, þar sem skot-
grafir voru grafnar og vígi hlaðin
úr bifreiðum. Járnbrautalínur og
símalínur voru skornar og götu-
vígi hlaðin. Furðuleg yfirsjón olli
því, að ekki var reynt að taka
símstöðina, og árás á skotfæra-
geymslu í Phoenix Park var
hrundið. Þegar uppreisnarmenn
höfðu lokið árásum sínum bjugg-
ust þeir til varnar og biðu eftir
árásum Breta.
Liðsauki
Bretar sendu þegar eftir liðs-
auka af landsbyggðinni og beiðni
um liðsauka var send til London,
þar sem ákveðið var að flytja
fjögur herfylki til írlands og
brjóta uppreisnina miskunnar-
laust á bak aftur. Svæðið með
vígjum uppreisnarmanna var um-
kringt, Trinity College gert að vigi
stórskotaliðs og hermanna og upp-
reisnarmenn neyddir til að hörfa í
St. Stephen’s Green með árásum
frá Shelbourne-hótelinu. Fimm
þúsund manna brezku liði var
safnað saman í Dublin á stuttum
tima og stórskotaliði teflt fram.
Daginn eftir neyddust uppreisn-
armenn að hörfa frá nokkrum
útvirkjum, þótt meginvarnirnar
héldu. Nokkrir sjálfboðaliðar
komust frá Kildare, Kilkenny og
Maymouth, en það var síðasti
liðsaukinn sem uppreisnarmenn
fengu.
Rán og rupl hófust í verzlunum
á þriðjudegi og vinsælustu skot-
mörkin voru fataverzlanir, skó-
búðir, leikfangabúðir og sæigætis-
verzlanir. Herlögum var lýst yfir
og nokkrir hnuplarar voru skotnir.
íbúar Dublin stóðu í smáhópum og
fylgdust með því sem fram fór, en
höfðu litla samúð með uppreisnar-
mönnum. „Auðvitað verða þeir
sigraðir,” var algengasta viðkvæð-
ið.
Þegar kom fram á miðvikudag
voru yfirburðir Breta 20 á móti
einum og árásir þeirra hófust
fyrir alvöru. Brezka varðskipið
„Helga“ sigldi upp ána Liffy og
eyddi Liberty Hall, aðalstöðvum
verkalýðshreyfingarinnair, en eng-
inn var í byggingunni. Margar
aðar byggingar urðu fyrir skotum
og margir óbreyttir borgarar biðu
bana. Bretar beittu stórskotaliði,
en uppreisnarmenn létu engan
bilbug á sér finna. Mannfall var
mikið og eldar kviknuðu á mörg-
um stöðum í borginni. Engin
matvæli bárust til Dublin og
hungur svarf að borgarbúum. Úti
á landsbyggðinni var yfirleitt
kyrrt, en í Wexford og Galway
voru árásir gerðar á lögregluskáia
og fjórar lögreglubúðir voru tekn-
ar norðan við Dublin. En flestir
yfirmenn Sjálfboðaliðssveitanna
vildu ekki fórna mönnum sínum
að óþörfu og víða lögðust prestar
gegn blóðsúthellingum.
Sögusagnir
Ýmsar sögusagnir komust á
kreik og fullyrt var að Þjóðverjar
hefðu stigið á land, þjóðin gert
uppreisn og Bretar tapað sjóorr-
ustu í Norðursjó. Samt voru borg-
arbúar enn fjandsamlegir upp-
reisnarmönnum, þótt engin til-
SJÁ NÆSTU SÍÐU