Morgunblaðið - 03.04.1980, Síða 20

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 3. APRÍL 1980
99
Y
■i firburðir norrænna
manna í kringum 800 hafa verið
ein helzta ástæöa útrásar þeirra.
Ljóst er aö skipasmíöar þeirra hafa
átt sér langa sögu, en ætla má að
sjóferöir hafi tíökazt á Noröurlönd-
um allt frá því aö menn tóku sér
bólfestu þar. Elzti bátur, sem
fundizt hefur á Norðurlöndum er
talinn vera frá því um 350 árum
fyrir Krists burð. Bar sá farkostur
tuttugu ræöara og ætla menn aö
hann hafi verið notaður í hernaöi.
Til er annaö skip frá því löngu
fyrir víkingaöld, og er hann talinn
hafa veriö smíöaöur í kringum 400
eftir Krists burö. Sá er gríðarlega
mikil smíö, meö keiþum fyrir þrjá-
tíu ræöara á hvort þorð. Nytsemi
segla hafa norrænir menn ekki
uppgötvaö fyrr en á víkingaöld, en
bæöi eru þessi skip rennileg og
stílhrein og minna talsvert á
víkingaskipin.
Gaukstaöaskipið, sem fannst
viö Óslóarfjörð 1880, er stærst
þeirra víkingaskipa, sem fundizt
hafa, og þaö sem bezt hefur
staöizt tímans tönn. Gaukstaöa-
skipið er taliö frá því um 850. Þaö
hefur verið ætlaö til úthafssiglinga
og veriö fyrirtaks sjóskip, eins og
raunar sannaöist þegar norskur
skipstjóri, Magnus Anderson,
sigldi eftirlíkingu af því yfir At-
lantshaf áriö 1893. Lengd milli
stafna er 23 metrar rúmir, en þar
sem skiþiö er breiöast er þaö
rúmir fimm metrar. Allt er skipiö úr
eik og kjölurinn úr heilum stofni.
Skipiö er sparlega skreytt, en
stjórnvölurinn er meö útskornu
drekahöföi. Mörgum þykir Ásu-
bergsskipið fegurra far en Gauk-
staöaskipiö, en ef feguröarskyniö
á aö skera úr um ágæti hvors um
sig hlýtur Gaukstaöaskipiö aö telj-
ast tilkomumeira og tígulegra —
„víkingalegra". Þrjátíu menn reru á
hvort borö, en heimildir eru um
miklu stærri skip á víkingaöld.
Þannig var gengið frá Gauk-
staöaskipinu þar sem þaö fannst á
haugnum, aö þrjátíu skildir voru
festir á hvort borö, og eru þeir
málaöir gulum og svörtum litum.
Gaukstaöaskipiö var herskip, en
því fer fjarri aö öll skip víkinganna
hafi verið smíðuð í þeim tilgangi.
Víkingarnir voru kaupmenn, ekki
síöur en vígamenn, og herskip
heföu komiö að litlu gagni þar sem
flytja þurfti þungan farm um lang-
an veg. Langskip notuöu
víkingarnir fremur til herferða, en
knerri höföu þeir til aö flytja
varning sinn heim og heiman.
Ásu-
bergs-
skipiö.
N _ .
víkingaöld trúöu fyrst og fremst á
mátt sinn og megin, en makt
myrkanna skipaöi einnig veglegan
sess í trúarbrögðum þeirra. Þeir
tignuöu heiöin, germönsk goö og
trúöu því aö Ragnarök væru
óumflýjanleg endalok alls lífs —
trúöu sem sé á sigur hins illa.
Flest átrúnaöargoð víkinganna
voru stríösguöir, svo sem skiljan-
legt er, þegar þess er gætt aö
siöfræöi þeírra grundvallaöist á því
aö þróttmikil framganga og harö-
fylgi tryggöu vöxt og viögang.
Frjósemisguðir gegndu einnig
veigamiklu hlutverki í trúarbrögö-
um þeirra, — lífsbarátta þeirra var
fyrst og fremst barátta viö óblíð
náttúruöfl.
Víkingarnir áttu sína þróunar-
Hamar Þórs mun
hafa veriö eitt al-
gengasta helgitákn
víkinganna, — þeir
tveir, sem hér sjást,
eru frá Danmörku og
Svíþjóð, báðir úr silfri.
Átrúnaður
kenningu. Þeir trúðu hvorki því aö
heimurinn heföi ævinlega veriö til
né aö líf heföi kviknaö á auga-
bragöi, ellegar þá aö upphaf
heimsins heföi oröiö fyrir tilviljun.
í Gylfaginningu Snorra Sturlu-
sonar er heimsmynd víkinganna
útmáluö í smáatriöum, en efni sitt
sótti þessi bókmenntajöfur aö
mestu í goöakvæðin fornu. Nú er
aö sjálfsögöu á þaö aö li'ta aö
Snorri Sturluson var kristinn
sagnaritari á þrettándu öld, svo
ekki þarf aö gera því skóna aö
frásagnir hans um ásatrú séu
tæmandi eöa óskeikular. í ritum
hans er jafnvel að finna fieiri en
eina útgáfu á ákveönum hugmynd-
um, svo sem um sköpun mann-
kynsins.
Gylfaginning greinir frá sænsk-
um konungi, Gylfa nokkrum, sem
fer dulbúinn í Ásgarö, bústaö
goöanna, til aö fræöast af Óöni
alföður um upphaf heimsins og
áhrif máttarvaldanna á lífiö og
tilveruna. Heiti þessa ritverks getur
verið tvírætt, — tilvitnun í það aö
Gylfa hafi tekizt að ginna Óðin en
einnig aö frásögnin sé af blekkingu
allra blekkinga.
Upphaf alls var ekkert, þ.e.
Ginnungagap, hiö óskaplega tóm.
Ginnungagap skiptist í tvær full-
komnar andstæður, Niflheim og
Múspellsheim. Að noröanveröu
var Niflheimur, veröld íss og myrk-
urs, en syöri var Múspellsheimur,
og stóö hann í Ijósum loga. Nábýli
þessara andstæðna gat ekki fariö
nema á einn veg, samruni hlaut aö
eiga sér staö fyrr eöa síðar. Smátt
og smátt tók frerinn í Niflheimi aö
bráöná viö hitann frá Múspells-
heimi, en droparnir hlupu saman
og varö úr fyrsta lífverann, hinn
óttalegi jötunn, Ýmir. Hann var
tvíkynja og var af honum kominn
allur hinn ílli kynþáttur jötna. Ýmir
var mikil kynjavera. Annar fótur
hans gat son viö hinum. Haföi sá
sex höfuö og var forfaöir hrím-
þursa. Á einum staö segir frá því
aö maöur og kona hafi komið úr
holhönd Ýmis þá er hann svitnaöi í
svefni, en annars staöar eru goöin
sögö hafa fundiö tvo rekaviöar-
drumba, sem þau tegldu úr
líkneski, sem Óðinn blés síðan
lífsanda í. Nefndust skepnur þess-
ar Askar og Embla og kom út frá
þeim mannkyniö.
Kýrin Auömula næröi Ými á
mjólk sinni, en sjálf næröist hún af
því aö sleikja salt af steinum.
Afleiöing þessa sleikjugangs varö
sá að smátt og smátt fór vera að
taka á sig mynd. Á þriðja degi
birtist hún fullsköpuð og var þar
kominn Búri, ættfaöir goöanna,
sem hann gat viö dóttur jötuns
eins. Einn Búrasona var Óöinn
erkigoö. Ásamt bræörum sínum
vann hann á sínum illa afa, Ýmis.
Hræið settu goöin í mitt Ginnunga-
gap og skópu af því heiminn. Úr
blóöinu komu ár, höf og vötn.
Beinin uröu fjöll, tennurnar urö og
grjót, en gróöur jarðar spratt af
hárinu. Höfuökúpan varö síöan
kóróna þessa sköpunarverks, him-
ininn, en skýin, sem sveima um
himinhvolfiö, eru heilaslettur sem
goöin skemmtu sér að síðustu viö
aö skvetta upp í loftið. Heims-
smíöinni var þó ekki fulllokiö. eftir
voru himintunglin, en efni í þau
fengu goöin úr Múspellsheimi.
Merkar verur í þessari tilveru voru
mæðginin Dagur og Nótt, sem
goðin gerðu út meö hvort sinn
vagn og hest. Fyrir vagni Nætur
var Hrímfaxi, en méldropar hans
voru döggin, sem fellur á jöröina.
Fákur Dags var Skinfaxi, en Ijóm-
inn af faxi hans lýsti upp veröldina.
Mæðginin þeystu um himinhvolfiö
og umhverfis jöröina einu sinni á
sólarhring. Þá segir frá tveimur
börnum, Sól og Mána, sem einnig
voru á stööugum þeysingi um
himinhvolfiö. Þau voru björt og
fögur, en á hælum þeirra voru
úlfar, sem óhjákvæmilega hlutu aö
elta þau uppi aö lokum, og skyldi
þar meö lokið sögu þeirra.
Jörðin í þessari heimsmynd var
flöt kringla — heimskringla. Allt
um kring var úthafið þar sem
Miðgarösormur leyndist og
hringaöi sig utan um kringluna.
Handan úthafsins voru Jötun-
heimar, en á heimskringlunni miöri
var Ásgaröur, en fyrir neöan hann
og utan var Miögarður, sem var
mannheimur. Undir var Niflheimur,
ríki dauöans. Miðdepill alheimsins
var tré allra trjáa, lífsins tré, hiö
allra helgasta, Askur Yggdrasils.
Viö rætur trésins var uppspretta
örlaganna, og sátu viö hana nornir
þrjár, Uröur, Veröandi og Skuld. í
stofni trésins var fúi, sem stööugt
át hann, en nornirnar reyndu aö
tefja þá viöurstyggð eyðileggingar-
innar meö því aö ausa yfir tréð
vatni úr Uröarbrunninum. Fúinn
haföi veriö í stofni trésins frá
upphafi vega og svo hlaut að fara
aö lokum aö þetta lífsins tákn yröi
eyöileggingaröflunum aö bráö.
Þessi hugmynd um rotnunar-
kjarna í sjálfri sköpuninni endur-
speglar betur en nokkuö annaö þá
hugmynd, sem víkingarnir geröu
sér um lífiö og tilveruna, og
sjálfsagt hefur sú trú aö hin eilífa
fordæming væri óumbreytanleg
ráöiö miklu um athafnir þeirra og
hugsunarhátt. í frásögnum fornrit-
anna af ásatrú er hvergi vonar-
glæta um líf eftir dauöann, nema í
Völuspá, sem ort er á íslandi
annaðhvort eftir að kristinn dómur
var farinn aö skjóta þar rótum, eöa
síöla í heiðnum siö. Hvort sem er,
þá er víst aö þegar loks örlar.á
þessari hugmynd í trúarbrögöum
norrænna manna á bókum þá er
þaö fyrir áhrif kristinnar trúar.
Áöur en Ragnarök uröu áttu
hetjur von á því aö fá aö dveljast í
Ásgaröi í félagsskap goöanna um
hríö. Það voru sælutímar, etiö og
drukkiö þegar ekki var verið aö
berjast, en bardagarnir í Ásgaröi
voru þjálfun fyrir lokahrinuna —
átökin miklu milli ásanna og liös-
manna þeirra annars vegar og
jötna og illþýöis þeirra hins vegar.
Stórkostlegar lýsingar eru af þeirri
orrahríö, en endalokin voru í sam-
ræmi viö það sem til var stofnaö.
Goðin, mennirnir og lífríkið gjör-
vallt var frá upphafi spillt, og
sigurinn er búinn hinu illa.
í Völuspá er þaö Óöinn sjálfur,
sem leitar sagna hjá völvunni. Lýsir
hún upphafi og sköpun heimsins,
lífi og örlögum goöanna og Ragna-
rökum, en hún gefur von um nýtt
og betra líf:
Sér hún upp koma
öðru sinni
jörð úr ægi
iöjagrænar...
Völuspá er talin frá því um
aldamótin 1000, en þaö ár var
kristni lögtekin á íslandi. Sólarljóö,
sem margir telja fegursta kvæöi á
íslenzku, er sennilega frá 12. öld
og þar eru kristin lífskoðun og
speki allsráöandi og ákveöiö fyrir-
heit er þar um tilveru að loknu
jarölífi.
Þeir menn, sem í lok áttundu
aldar ráku upp heróp og óöu um
álfur í leit aö fé og frama þekktu
ekki slíkan hugsunarhátt. Þeir voru
í leit aö jaröneskum verömætum,
en ekki tímanlegum.
i
I