Morgunblaðið - 03.04.1980, Blaðsíða 12

92
Ættrækni hefur
löngum ve'rið
talin mikil með-
al íslendinga, og
oft hefur því verið haldið fram að
hérlendis taki menn oft afstöðu
með eða móti öðrum mönnum
eftir því hvort þar eru á ferð
skyldmenni eða ekki. Einkum mun
þetta hafa átt við á öldum áður, er
miklu máli gat skipt að eiga til
frændsemi að telja við auðugar og
valdamiklar fjölskyldur, og einnig
gat verið nauðsynlegt að kunna
vel skil á ætt sinni og uppruna er
kom til erfða eða framfærslu
skyldmenna og mála er gátu risið
upp vegna sifjabrota.
En eru þeir Islendingar sem nú
eru uppi, á ofanverðri tuttugustu
öldinni, eins ættræknir ogforfeð-
ur þeirra voru? Skiptir það okkur
einhverju máli af hvaða fólki við
erum komin? Eða hvers vegna eru
menn yfirleitt að fást við ættfræði
nú á dögum jafnaðar og allsnægta,
þar sem höfðingjar finnast varla
eða þá að allur almenningur er
orðinn að höfðingjum?
Það liggur beint við að varpa
spurningum af þessu tagi til Ólafs
Þ. Kristjánssonar fyrrum skóla-
stjóra í Hafnarfirði, en hann er
mikill áhugamaður um ættfræði,
mjög ættfróður og formaður Ætt-
fræðifélagsins.
Ættfræðiáhugi
fer vaxandi
„Eg er þeirrar skoðunar," sagði
Ólafur, „að áhugi á ættfræði fari
nú vaxandi, og sé mun meiri en
hann var fyrr á þessari öld, líklega
inun meiri en hann hefur verið í
marga áratugi.
Margar ástæður liggja vafa-
laust til þess að fólk fær áhuga á
ættfræði, en þó líklega fyrst og
fremst forvitni um eigin uppruna
og forfeður. Flestir þekkja það til
dæmis, er þeir koma til staða þar
sem forfeður þeirra bjuggu, að því
fylgir allt önnur tilfinning en að
koma til staða þar sem algjörlega
óskyldir menn gengu um garða.
Þannig finnst mönnum það sem
snýr að ættmennum þeirra eða
forfeðrum einnig koma þeim við.“
Kennir ættfræði
í Námsflokkunum
— Þú hefur fengist við að
kenna ættfræði, er það eitt merkið
um aukinn ættfræðiáhuga lands-
manna að slík námsgrein skuli
vera tekin upp hjá Námsflokkun-
um?
„Já, það er rétt, að ég hef í
nokkur ár kennt ættfræði á nám-
skeiðum hjá Námsflokkunum, og
þátttaka þar hefur verið þó nokk-
ur. Venjulega kemur fólk í þessi
námskeið til að geta síðan áttað
sig á eigin ættum. En ættir sínar
getur fólk rakið tvær aldir aftur í
tímann með hjálp kirkjubóka, en
síðan taka önnur gögn við, og
beinist kennslan því fyrst og
fremst að því að hjálpa fólki að
átta sig á þessum ritum, og kenna
hvernig á að nota kirkjubækur og
ýms önnur skjalagögn. Kennsla í
ættfræði er semsagt fyrst og
fremst það að kenna fólki hvernig
það getur rakið ættir aftur í
fortíðina og fundið ættartengsl
núlifandi manna, hvort heldur er
um að ræða ættir þess sjálfs eða
annarra. Þá þarf að kenna fólki að
gæta varúðar í þessum efnum, til
að mynda að ruglast ekki á
nöfnum, þar sem eru fleiri en einn
einstaklingur sem heitir svipuðú
nafni á sömu slóðum. En það gefur
auga leið, að ekki má taka eitt
einasta nafn skakkt upp, því þá et-
fólk um leið komið inn í aðrar
ættir þegar það ætlaði að rekja
sína eigin.“
Ólafur segir þessa kennslu í
ættfræði líklega einsdæmi í heim-
inum, alla vega sé hér á ferðinni
nýmæli hér á landi. Nemendurna
segir hann vera á ýmsum aldri,
margir um fimmtugt og þar um
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 3. APRÍL 1980
Rætt vió ÓlafÞ.
Kristjánsson for-
mann Ættfrœði-
félagsins um œtt-
fræði, Kennara-
tal og fleira
texti: ANDERS
HANSEN
bil, en einnig allt niður í sautján
til átján ára. Þrjú ár eru síðan
þessi námsgrein var tekin upp hjá
Námsflokkunum, og hafa nemend-
ur verið þetta sjö til átján í
hverjum flokki, en tveir flokkar
eru á hverjum vetri og einu sinni
varð að skipta flokknum í tvo
hópa, og tekur hvert námskeið
ellefu kvöld.
Ættfræðifélagið
— En hvað með Ættfræðifélag-
ið sem þú ert formaður fyrir,
hvers konar félagsskapur er það?
„Já, það er rétt að ég hef verið
formaður Ættfræðifélagsins nú í
nokkur ár. Þetta félag var upp-
haflega stofnað árið 1945, en
lagðist síðar niður um nokkurra
ára skeið.
Fyrir nokkrum árum var það
síðan endurvakið á ný, aðallega
fyrir forgöngu Einars Bjarnason-
ar prófessors, sem vildi að félags-
skapur af þessu tagi starfaði hér á
landi.
Ættfræðifélagið er félagsskap-
ur manna sem hafa áhuga á
ættfræði og gaman af því að fást
við slík fræði. Er félagið meðal
annars starfrækt í þeim tilgangi
að vera mönnum að liði er áhuga
hafa á þessum málum, og til að
gefa út bækur er komið geta að
gagni við ættfræðistörf. Ætt-
fræðifélagið hefur gefið út mann-
tal frá 1816 og er að gefa út
manntalið 1801, tvær bækur af
þremur komnar út. Mjög hefur
verið vandað til þeirrar útgáfu, og
hafa hrósyrði jafnvel borist um
þær bækur alla leið frá Suður-
Afríku. Nú, þá má nefna að félagið
heldur fundi þetta einu sinni til
þrisvar á ári, þar sem félagsmenn
hittast, drekka kaffi og bera
saman bækur sínar. Núna eru um
það bil 150 manns í Ættfræðifé-
laginu, og er árgjaldið eitt þúsund
krónur. Bókaútgáfan hefur hins
vegar verið látin standa undir sér
með sölu, en einnig hafa fengist
opinberir styrkir til útgáfunnar.
Og um manntalið 1801 má segja,
svo aftur sé vikið að því, að þar má
fá margvíslegar aðrar upplýsingar
en nöfn fólks og búsetu. Þar er til
dæmis að finna upplýsingar um
aldur manna og stöðu á heimili og
af hverju menn hafa lífsuppeldi
sitt, um hjúskaparstöðu, hvort
menn eru í 1., 2. eða 3. hjónabandi
eða ekkjumenn eftir það — sama
um ekkjur, um fjölda barna, og
ennfremur fæst þar fróðleikur um
mannanöfn og tíðni þeirra og
fleira og fleira, hagfræðilegs og
félagslegs eðlis. Þetta er fróðleiks-
brunnur fyrir margra hluta sak-
ir.“
Enn um áhugann
á ættfræðinni
— En svo við víkjum aftur að
ættfræðiáhuganum. — Óttast þú
ekki að aukin borgarmenning
verði til þess að drepa ættfræði-
áhuga landsmanna. Skiptir það
nokkru máli hvaðan fólk er, ef það
er nánast allt af sama landshluta,
og menn hætta að vera Eyfirð-
ingar, Þingeyingar eða Arnes-
fer
ingar, heldur úr Breiðholti eða
Hlíðunum í Reykjavík?
„Um þetta get ég að sjálfsögðu
engu spáð. Ég efast þó um þetta.
Búseta í borg, innan um marg-
menni, þar sem menn eru hvorki í
snertingu við frændfólk sitt í 3. og
4. lið né vita um skyldleikann,
öfugt við það sem víða var í
sveitum, gæti allt eins ýtt undir
löngunina að vita eitthvað um ætt
sína, og allur þorri Reykvíkinga
heldur áfram að eiga ættir að
rekja til nánast allra landshluta,
og fólk mun væntanlega hér eftir
sem hingað til leita uppruna síns
og ætternis af ýmsum ástæðum.
En jafnvel þótt fólk sé upprunnið í
Reykjavík aftur í aldir, þá þarf
það alls ekki að minnka ættfræði-
áhugann, né heldur stolt fólks yfir
því hvaðan það sé. Það má til
dæmis minna á, að fáir eru
núorðið eins stoltir af uppruna
sínum eins og þeir sem fæddir eru
og uppaldir í Vesturbænum í
Reykjavík!
Því held ég, að þegar að er gáð,
að ættfræðiáhugi meðal lands-
manna eigi eftir að lifa og dafna
um ókomna tíð, eins og hann hefur
gert um aldir, með mismunandi
hætti þó. Ættfræði og vitneskja
fólks um eigin ættir opnar oft
nýja heima fyrir fólki, það fær oft
eins og nýjan þátt í tilveruna,
þeim opnast nýtt lífssvið. Sumir
segja þetta flótta frá raunveru-
leikanum. Þeir um það.“
Misjafnlega auðvelt
að rekja ættir
Ólafur segir það mjög misjafnt,
hvernig gangi að rekja ættir fólks,
og að sumar ættir séu auðraktari
en aðrar. Tiltölulega auðvelt sé að
rekja ættir þeírra manna sem
komnir eru út af niðjum Jóns
Arasonar Hólabiskups, Guð-
brands biskups Þorlákssonar,
Björns í Ögri og Björns ríka, og sé
það vegna þess að þegar menn
fóru að skrifa ættartölur á 16. öld
hafi einkum verið raktar og skráð-
ar ættir fyrirmanna, auk þess sem
nöfn ýmissa fyrirmanna og auð-
Ólafur sýnir blaðamanni gögn varoandi Kennaratal, sem hann
vinnur nú að. en það mun ná til allra þeirra er útskrifast hafa
með kennarapróf eða stundað kennslu í lengri eða skemmri tíma.