Morgunblaðið - 12.02.1981, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 12. FEBRÚAR 1981
Hvað er fötiun? Hverjir eru
fatlaðir? Hvert hlutskipti þeirra?
Hver áhrif fötlunar á samskipti
fólks, einstakra manna, samfélag
manna?
Á þessum vettvangi koma
spurningar í lestum sem geta náð
óendanlegri lengd því að svar
einnar spurningar vekur aðra. Svo
er raunar einatt þegar fjallað er
um mál, flókin og samtvinnuð,
sem varða heill fólks, hvort heldur
einstaklinga, hópa eða samfélaga.
Vægi fötlunarspursmála er nú
orðið slíkt að þau eru pólitísk á
bæði landsvísu og alþjóðlega, því
að þau krefjast orðið aðgerða og
úrlausna sem einvörðungu er á
færi þjóðfélagsheildar að veita.
Hvað er fötlun? Svarið sýnist
auðvelt og t.d. hægt að koma því
til skila með einhvers konar skýr-
ingarmynd. En auðvelt er ekki
sama og einfalt og víst er að
svarið verður ekki látið í té í einni
setningu sem er augljóst þegar að
því er gáð að fötlun nær eftir
umfangi allt frá minni háttar
líkamságalla eins manns til him-
inhrópandi líkamlegs eða andiegs
bjargarleysis annars og alls þar á
milli. Fötlun er auk þess samfé-
lagsmál sem höfðar eða ætti að
höfða til samábyrgðarskyns
manna. Samt er ljóst að vissir
samfélagsþættir stuðla að aukn-
ingu áhrifa fötlunar bæði á þann
sem fatlaður er, fjölskyldu hans
og nánasta umhverfi. Ástæðan er
fólgin í því að með aukinni
fjölþættni og fjölbreytileika nýtist
samfélag oft síður þeim sem búa
við skerta færni og oft reyndin að
tæknivæðing mótar samfélagslög-
málin á þann veg að fatlaðir lenda
sjálfkrafa utangátta.
Fullyrða má að fötlun er a.m.k.
þrennt í senn: hún er mein ein-
staks manns, hún er áfall og álag
á hans nánustu og hún er úrlausn-
arefni samfélagsins. Því er ljóst
að einföld skilgreining á orðinu
fötlun er ekki auðfengin og nær-
tæk, að ekki sé talað um faglega
skilgreiningu.
®
Ný nudd- og
gufubaðstofa
á Akureyri
NUDD- og gufubaðsstofan var nýl-
ega stofnsett að Sunnuhlið 10 á
Akureyri. Eigendur eru hjónin
Birna Guðjónsdóttir og Rögnvaldur
Sigurðsson. Birna lærði á sinum
tima hjá Birni llrinrikssyni sjúkra-
þjálfara í Reykjavik. Að loknu námi
flutti hún til Ólafsfjarðar og rak
þar nuddstofu um nokkurra ár
skeið.
Á Nudd- og gufubaðstofunni eru
sólbekkir, gufubað, nuddbekkir,
þrektæki og hvíldarbekkir. Við-
skiptavinum er boðið upp á kaffisopa
að lokinni meðferð. Deginum er skipt
milli kynja. Kvennatíminn er kl.
10—16 en karlatíminn kl. 17—21.
Fólki er einnig gefinn kostur á að
panta sér sérstakan tíma.
íslensk orðabók, gefin út af
Menningarsjóði 1963, hefur reynst
gott haldreipi skýringa á orðum
og því eðlilegt að leita til hennar
þegar renna þarf stoðum undir
merkingu orðsins fötlun. Svo kyn-
legt sem það nú er finnst þó orðið
ekki í orðabókinni sem verður að
flokka undir vangá fremur en að
það hafi ekki verið komið á kreik í
málinu þegar bókin var gefin út.
Hins vegar er í orðabókinni sagn-
orðið — fatlast — og einnig
lýsingarháttur þess í þátíð, —
fatlaður —. Fróðlegt væri að fá
staðfest hvenær orðið fötlun er
orðið fast og algengt í málinu.
Vera má að ekki sé ýkjalangt
síðan, e.t.v. fremur áratugir en
aldir. Almennt er talið að orðið sé
samstofna orðinu fetill, að af
beygingarmynd þess orðs hafi
fengist sögnin — fatlast —, af
henni aftur myndirnar — fatlaður
— fötluð — og af hinu síðast
nefnda nafnorðið — fötlun. Það
fer ekki á milli mála að fetill er
band eða borði sem ætlað er að
styðja lasburða handlegg og því
hefur upphafleg merking orðanna
— fatlast —, — fatlaður — og —
fötlun — án efa verið tengt
líkamlegum annmörkum, sýni-
legum, einkum þeim sem hefta eða
breyta hreyfingum, t.d. notkun
handlima, göngulagi o.s.frv.
Þeim sem þetta ritar er ókunn-
ugt hvort þessi orð, — fatlast —,
— fatlaður —, — fötlun —,
finnast í fornbókmenntum, t.d.
Islendingasögum. Líklega er svo
ekki. Á hinn bóginn er í Islend-
ingasögunum oft getið líkamlegra
annmarka, meina og lýta af þeirri
gerð sem nútímamenn fella ein-
mitt undir fötlun. Viðurnefni voru
algeng á dögum Islendingasagna
og hefur t.d. höfundi Landnámu
verið einkar annt um að tíunda
þau og ljóst að ekki hefur síður
verið gripið til fötlunar manna en
ýmisiegs annars þegar þau urðu
til. Sem dæmi má nefna: Sá er
nam Landsveit var Ketill einhenti
Auðunnarson, Þorbergur höggv-
inkinni bjó í Mývatnssveit, Þor-
steinn holmunnur bjó undir Eyja-
fjöllum og dóttursonur Ketil-
bjarnar landnámsmanns í
Grímsnesi var Þorgrímur örra-
beinn, svokallaður vegna örberða
á fótum sem hann fékk í víking.
Því miður heyrir til undantekn-
inga ef skýringa á viðurnefnum er
getið í íslendingasögum. Sagt er
þó í Grettis sögu frá Önundi tréfót
sem nam land í Kaldbaksvík á
Ströndum.
í sjóbardaga hafði fóturinn ver-
ið höggvinn af honum um hné en
„Önundur varð græddur og gekk
við tréfót síðan alla ævi“. Nefna
má einng að faðir Önundar tré-
fóts, Ófeigur, var nefndur burlu-
fótur, en svo er nefndur sá sem er
klunnalegur í göngulagi, þramm-
ar, svo að báðir hafa þeir feðgar
verið fótlama, sonurinn sýnu meir.
I Bárðar sögu Snæfellsáss segir
frá er þeir bræður, Bárður og
Þorkell, glímdu í illu, ekki að
ófyrirsynju: „Það varð um síðir að
Þorkell féll því að Bárður var
þeirra sterkari. Þorkell lá eftir
fallið stund þá meðan Bárður gekk
heim. Brotnað hafði lærleggur
Þorkels í glímu þeirra bræðra. Þá
stóð hann upp og hnekkti heim.
Síðan var bundið um fót hans og
greri hann mjög að heilu. Hann
var síðan kallaður Þorkell bundin-
fótur." Freistandi er að gera þá
athugasemd að viðurnefndið bend-
fötlun hafi ekki komið til fyrr en
iöngu síðar og e.t.v. ekki umtals-
vert fyrr en samstaða tók að
myndast á meðal fólks um málefni
þeirra sem í þessu tilviki er um að
ræða, fatlaða.
Haukur Þórðarson, yfirlæknir, Reykjalundi:
Fötlun
- aðdragandi - afleiðing
ir fremur til að brotið hafi ekki
gróið fast og Þorkell haft bundið
um lærið til frambúðar til að auka
stöðugleika við ástig og gang.
Ekki er tóm að rekja fötlunar-
lýsingar í íslendingasögum en af
þeim er m.a. ljóst að iíkamleg
fötlun var algeng í þá daga ekki
síður en nú og óspart notuð til
viðurnefnis. Án efa hafa sum
þeirra verið ætluð til hnekkis,
önnur e.t.v. til álitsauka, sum
hvorugt, heldur til auðkennis.
Ráða má af fyrrnefndum tilvitn-
unum og síðari ritun að ekki hafi
verið reynt að flokka hinar ýmsu
gerðir líkamlegra ágalla undir
samheiti, t.d. fötlun, heldur hafi
sú verið málvenjan að nefna
hverja líkamlega meinsemd sínu
nafni. í framhaldi af því má ætla
að viðleitni til samheita á borð við
Það fór lítið fyrir mannúðar-
málum fyrr á öldum og örkumla
fólk naut ekki mannúðar fremur
en aðrir. Síðar óx mannúð fiskur
um hrygg og fengu þá örkumla
menn notið hennar sem aðrir. Af
mannúð komu líknarfélög fram á
sjónarsviðið, góðra gjalda verð á
sínum tíma, og síðar styrktarfé-
lög. Enn síðar, raunar á okkar
dögum, mynduðu fatlaðir eigin
félög. Þróun af þessu tagi sem er
eðlileg á allan hátt hefur leitt af
sér þörf nýrra orða og hugtaka,
sem er í fullu samræmi við stefnu
tímans, m.a. samheita um hvað-
eina, hvort sem slík samnöfnun á
rétt á sér eða ekki. Hafa ber í
huga að stefna nútímans er sú að
aðgreina ekki einstaklinga í hópa
og gildir það einnig um fatlaða,
heldur samlaga þá öðrum í samfé-
lagi manna. Vera má að ná-
kvæmnisleg skilgreining á hugtaki
eins og fötlun stuðli að aðskilnaði
þeirra sem undir hana falla og
kalli í huga fólks á skarpari
afmörkun hópsins en ella.
Nú er það enn svo að í huga
margra eru þeir einir fatlaðir sem
eiga erfitt með hreyfingar. Aðrir
skilja fötlun eftir víðari sjónar-
miðuih, að einnig þeir séu fatlaðir
sem búa við umtalsvert raskaða
starfsemi líffæra annarra en
hreyfifæra, svo sem skynfæra,
hjarta, lungna, nýrna, meltingar-
færa o.s.frv. Fáir telja geðsjúk-
leika til fötlunar enda þótt geð-
sjúkir séu oft á tíðum mest skertir
allra vanheilla til almennrar
samfélagsþátttöku, atvinnu,
efnahagssjálfstæðis og annarra
þátta mannlífs.
Það er ljóst öllum sem til þekkja
að bæði hérlendis og erlendis er
margvíslegur ruglingur manna á
meðal um skilning og túlkun orða
og hugtaka yfir ástand sem verður
til í kjölfar sjúkdóma eða slysa.
Nægir að benda á misjafnan
skilning sem lagður er í orð eins
og vangefni, þroskahefting,
hreyfihömlun, geðfötlun, hugfötl-
un, fjölfötlun, jafnvel orðin örorka
og öryrki. í erlendum málum er
svipuð ringulreið sem óþarft er að
rekja, en bent skal á að enska
orðið „handicap" hefur borist inn í
mörg tungumál, þó ekki íslensku
sem betur fer, og sýnt að menn
leggja misjafnan skilning í það
orð frá einu tungumáli til annars
og einu landi til annars.
Síðla árs 1980 gaf Alþjóðlega
heilbrigðismálastofnunin út bók
með leiðbeiningum um þessi mál-
efni: „International Classification
of Impairments, Disabilities and
Handicaps". Með útgáfu bókarinn-
ar er boðuð tilraun til að sam-
ræma skráningar og flokkun af-
leiðinga sjúkdóma og slysa sem
hefur öllum verið skipað í flokka.
Finnast þar flokkunarnúmer fyrir
allar tegundir meina, fötlunar og
örorku. í allmörg ár. hefur sams
konar flokkun og skráning verið
viðhöfð um sjúkdóma og slys,
þ.á m. hér á landi, og hefur
Alþjóðlega heilbrigðismálastofn-
unin talið allt eins þarft að skrá
og flokka afleiðingar, þ.e. varanleg
mein af völdum sjúkdóma og
slysa, fötlun sem af slíkum mein-
um leiðir og örorku sem leiðir af
fötlun. Með skráningu og flokkun
af þessu tagi eiga heilbrigðisyfir-
Séra Heimir Steinsson:
Athugasemd
vegna bakslettu
Laugardaginn 7. febrúar birtir
Morgunblaðið grein eftir Guðrúnu
Helgadóttur alþingismann. Veit-
ist greinarhöfundur þar að undir-
rituðum harkalega og með marg-
víslegum hætti. Af þessu tilefni
leyfi ég mér að koma eftirfarandi
athugasemd á framfæri:
Staðleysum vísað á bug
Ég mun ekki elta ólar við
stóryrði þingmannsins né heldur
svara í sömu mynt. Slíkir orða-
leppar eru merkingarlausir og
þjóna engum tilgangi, hvorki
þessu sinni né i annan tíma. Þetta
hélt ég, að reynslan hefði kennt
Guðrúnu Helgadóttur.
Þaðan af síður fæst ég um þau
fjölmörgu viðhorf, sem Guðrún
Helgadóttir eignar mér, en ég þó
sannanlega aldrei hef í ljós látið.
Blaðagrein alþingismannsins er
meðal annars sett saman úr röð
fullyrðinga um meintar skoðanir
mínar á sundurleitustu hlutum,
sem ég hvergi hef tjáð mig um,
hvorki í ræðu né riti. Með þessu
telur Guðrún Helgadóttir sig vera
að svara orðum, sem eftir mér
voru höfð í viðtali við Morgun-
blaðið nýverið. Ég leyfi mér óhik-
að að vísa til þessa viðtals, en það
birtist þriðjudaginn 3. febrúar.
Tengslin milli viðtalsins og
„svargreinar" Guðrúnar Helga-
dóttur eru svo fjarri því að vera
ljós, að ég tel öldungis óþarft að
benda á misfellurnar. Þær liggja í
augum uppi hverjum þeim, sem
kynni að hafa hug á að skoða
þessi orðaskipti nánar.
Guðrún Helgadóttir geisar
mjög í „svargrein" sinni og kemur
víða við. Ekki tel ég mér skylt að
taka til umfjöllunar ýmis þau
mál, sem Guðrún nú bregður á
loft, en ekki bar á góma í
fyrrnefndu viðtali. Þar er sitthvað
á ferð, sem mér kemur lítt eða
ekki við, og vísa ég frá mér öllum
þess konar athugasemdum um
óskyld efni.
Frekari umræða
um Skálholt
Ég skal játa það, að nú kýs ég
um hríð fremur að ræða málefni
Skálholts almennt við ýmsa aðra
en Guðrúnu Helgadóttur. Gildir
Heimir Steinsson
það jafnt um fjárveitingar til
staðarins, nýtingu þeirra og ann-
að. Guðrún Helgadóttir telur sig
bera hag Skálholts fyrir brjósti,
lætur jafnvel sem sér sé annt um
kristni og kirkju í þessu landi.
Laugardagsgrein Guðrúnar vitn-
ar hins vegar um þess konar hug
til Skálholts, að alvarleg umræða
okkar á meðal hlýtur að teljast
nokkrum vandkvæðum bundin í
svip. Mun ég fyrst um sinn tala
um nauðsynjar Skálholts við aðra
alþingismenn og velviljaðri.
Um yfirlýsingu Guðrúnar
Helgadóttur varðandi hlýhug til
kirkju og kristni verður að segja
sem er, að þar er nánast teflt
fram tilgátu, sem ekki hefur verið
sönnuð.
Kjarni máls
Tilefni þeirra orða, sem ég lét
falla í viðtali við Morgunblaðið,
var sú fullyrðing Guðrúnar
Helgadóttur, að bókasafnið í
Skálholti „lægi undir stór-
skemmdum". Ég benti á, að þessi
staðhæfing hefði ekki við rök að
styðjast. Eg kvaðst ekki skilja,
hvers vegna alþingismaðurinn
viðhefði slík orð í ræðustóli á
löggjafarsamkundu lýðveldisins.
Ég mæltist undan þess konar
ónotum í garð Skálholts.
Þetta var það, sem okkur Guð-
rúnu Helgadóttur varð raunveru-
lega sundurorða um. En nú ber
svo við, að þessu svarar þingmað-
urinn alls ekki í títtnefndri grein.
Þess í stað gefur Guðrún lausan
tauminn einhvers konar barns-
legri þörf fyrir að leika sér að
staðleysum. „Svargrein" hennar
hlýtur því að teljast aukaatriði að
því er tekur til þess máls, sem um
var rætt. Sé ég ekki ástæðu til að
hafa öllu fleiri orð um þessa
ritsmíð.
I Skálholti er flestra góðra
hluta vant. Þar á meðal skortir
þar tilfinnanlega bókasafnshús,
ásamt öðrum þeim gæðum, er þar
til heyra. En ekkert af þesu er á
dagskrá hér. Umræðuefnið er sú
fulíyrðing Guðrúnar Helgadóttur,
að bækurnar í Skálholti „liggi
undir stórskemmdum". Sú full-
yrðing er einfaldlega röng, — og
sá er kjarni þessa máls.
Skálholti, 9. febrúar 1981